Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 288/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
Protokolant Anna Wasiak
w sprawie z powództwa Powiatu W.
przeciwko Powiatowi N.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 14 lutego 2014 r.
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 31 października 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 30 kwietnia 2012 r. Sąd Okręgowy w Z. oddalił powództwo
Powiatu W. przeciwko Powiatowi N., który jest następcą prawnym pierwotnie
pozwanego Samodzielnego Publicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej w […], o
zapłatę 843 669,12 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 17 września 2007 r. do dnia
zapłaty i orzekł o kosztach procesu.
Sąd ustalił, że wymieniony Zakład Opieki Zdrowotnej w dniu 27 kwietnia
2000 r. zawarł umowę kredytową z Bankiem […] SA, który udzielił mu 600 000 zł
kredytu na okres do dnia 31 marca 2003 r. na wydatki związane z prowadzeniem
bieżącej działalności. Poręczycielem długu został Powiat N.
W grudniu 2000 r. Powiat N. zwrócił się do kredytodawcy o wyrażenie zgody
na przejęcie poręczenia za kredyt przez mający powstać z dniem 1 stycznia 2002 r.
Powiat W. Bank nie udzielił zgody.
W dniu 14 stycznia 2002 r. Powiat W. i Powiat N. zawarli umowę w sprawie
ustalenia podziału zobowiązań, środków finansowych oraz mienia ruchomego i
nieruchomego. W załączniku nr 1 do tej umowy strony ustaliły m.in., że Powiat W.
przejmie dług w postaci poręczenia kredytu obrotowego, udzielonego przez Bank
[…] Samodzielnemu Publicznemu Zakładowi Opieki Zdrowotnej […] w wysokości
720 000 zł.
W kwietniu 2002 r. Powiat N. wezwał powoda do wykonania umowy z dnia
14 stycznia 2002 r. w zakresie dotyczącym umowy poręczenia za kredyt udzielony
Samodzielnemu Publicznemu Zakładowi Opieki Zdrowotnej. Powództwo Powiatu N.
o zobowiązanie Powiatu W. do złożenia oświadczenia przewidzianego w umowie z
dnia 14 stycznia 2002 r. zostało oddalone wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia 7
listopada 2002 r., sygn. akt I C …/02. Prowadzone między stronami rozmowy w
celu przejęcia przez powoda Samodzielnego Publicznego Zakładu Opieki
Zdrowotnej […] nie przyniosły rezultatu.
W dniu 2 kwietnia 2003 r. Powiat N. jako poręczyciel przekazał Bankowi
605 949,84 zł tytułem niezwróconego przez Samodzielny Publiczny Zakład Opieki
Zdrowotnej kredytu i wezwał powoda, powołując się na umowę z dnia 14 stycznia
2002 r., aby zwrócił mu tę kwotę. Powiat W. odmówił zapłaty, a Sąd Okręgowy w Z.
3
wyrokiem z dnia 30 czerwca 2005 oddalił powództwo Powiatu N. o zapłatę
605 949,84 zł. Jednakże Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 26 kwietnia 2006 r.
zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji i zasądził od Powiatu W. na rzecz Powiatu N.
dochodzoną kwotę; skarga kasacyjna została oddalona wyrokiem Sądu
Najwyższego z dnia 15 lutego 2007r., II CSK 372/06. W dniu 18 maja 2006 r.
powód zapłacił Powiatowi N. 843 669,12 zł tytułem zasądzonej należności głównej
z odsetkami.
W dniu 27 kwietnia 2006 r. Powiat N. podjął uchwałę o likwidacji
Samodzielnego Publicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej […] w terminie do dnia 31
grudnia 2010 r. Powód wezwał w dniu 13 września 2007 r. wymieniony Zakład
Opieki Zdrowotnej do zapłaty 856 269,12 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 18
lipca 2007 r.
W przejętej przez likwidatora Samodzielnego Publicznego Zakładu Opieki
Zdrowotnej dokumentacji nie ma wierzytelności Powiatu N. z tytułu spłaconego
kredytu zaciągniętego na podstawie umowy z dnia 27 kwietnia 2000 r. W księgach
finansowych Powiatu N. również nie odnotowano wierzytelności w stosunku do
Samodzielnego Publicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej i Powiatu W. Nie
stwierdzono także, aby wymienione osoby prawne dokonywały uzgodnień sald.
Dnia 5 stycznia 2011 r. uprawomocniło się postanowienie Sąd Rejonowego z
dnia 14 maja 2007 r. o wykreśleniu Samodzielnego Publicznego Zakładu Opieki
Zdrowotnej […] z Krajowego Rejestru Sądowego. Po likwidacji wymienionego
Zakładu Opieki Zdrowotnej pozostał dług w wysokości około 9 000 000 zł.
Przyjmując, że za zobowiązania zlikwidowanego Samodzielnego
Publicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej odpowiedzialność ponosi Powiat N. jako
jego organ założycielski (art. 60 ust. 6 ustawy z dnia 30 sierpnia 1991 r. o
zakładach opieki zdrowotnej, tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r., Nr 14, poz. 89 ze zm.;
dalej – „u.z.o.z”), Sąd Okręgowy nie znalazł podstaw do uwzględnienia powództwa.
Powiat N., na skutek wykonania umowy poręczenia nabył dwa roszczenia:
po pierwsze, w stosunku do Samodzielnego Publicznego Zakładu Opieki
Zdrowotnej roszczenie regresowe z tytułu spełnienia zobowiązania
poręczycielskiego i wobec Powiatu W. roszczenie odszkodowawcze z umowy
4
gwarancyjnej. Spełnienie przez powoda zobowiązania gwarancyjnego
spowodowało jednak – zgodnie z odpowiednio zastosowanym art. 366 k.c. –
wygaśnięcie obu zobowiązań. Zdaniem Sądu do rozliczeń między stronami nie ma
zastosowania art. 376 § 1 k.c., albowiem Samodzielnego Publicznego Zakładu
Opieki Zdrowotnej i Powiatu W. nie łączył żaden stosunek wewnętrzny. Podstawy
rozliczeń nie może również stanowić art. 441 § 2 lub § 3 k.c., ponieważ dłużnicy nie
odpowiadają z tę samą szkodę. Wykluczyć należy także zastosowanie art. 518 k.c.
albowiem powód wykonując zobowiązanie gwarancyjne zaspokoił własny, a nie
cudzy dług.
Podstawy do uwzględnienia powództwa – zdaniem Sądu Okręgowego – nie
stanowią także przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, ponieważ nie zachodzi
przesłanka zastosowania ich w postaci uzyskania korzyści bez podstawy prawnej.
Przyjmując trzyletni termin przedawnienia roszczenia Banku […] w stosunku do
kredytobiorcy i roszczenia nabytego przez poręczyciela na podstawie art. 518 § 1
pkt 1 k.c., Sąd uznał, że w chwili spełnienia świadczenia przez powoda (w dniu 18
maja 2006 r.) roszczenie regresowe Powiatu N. w stosunku do Samodzielnego
Publicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej było przedawnione, w konsekwencji
zobowiązanie Samodzielnego Publicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej było tzw.
zobowiązaniem niezupełnym. Wzbogacenie spowodowane upływem terminu
przedawnienia, z względu na cel przedawnienia, nie podlega zaś wydaniu.
Zdaniem Sądu, w sprawie nie wystąpiły okoliczności uzasadniające
przerwanie biegu terminu przedawnienia na podstawie art. 121 pkt 4 k.c.
W rozumieniu tego przepisu nie stanowi siły wyższej uniemożliwiającej
dochodzenie roszczenia ujemny wynik finansowy Samodzielnego Publicznego
Zakładu Opieki Zdrowotnej […]. Nie ma też podstaw do przyjęcia, że podniesienie
przez pozwanego zarzutu przedawnienia pozostaje w sprzeczności z zasadami
współżycia społecznego.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu pierwszej
instancji w ten sposób, że zasądził do pozwanego na rzecz powoda 843 669,12 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia 17 września 2007 r. i orzekł o kosztach procesu za
obie instancje.
5
Sąd odwoławczy nie podzielił stanowiska Sądu Okręgowego, że zachodzi
przeszkoda do uwzględnia powództwa na podstawie przepisów o bezpodstawnym
wzbogaceniu w postaci nie spełnienia się przesłanki uzyskania korzyści bez
podstawy prawnej. Aprobując przyjęte przez Sąd pierwszej instancji przedawnienie
roszczenia kredytodawcy w stosunku do kredytobiorcy na skutek upływu
trzyletniego przedawnienia, Sąd Apelacyjny nie podzielił jego zapatrywania,
że uległo także przedawnieniu roszczenie poręczyciela. Zwrócił uwagę,
że poręczenie zostaje z reguły udzielone na zlecenie dłużnika. Poręczycielowi
przysługuje więc roszczenie z umowy zlecenia o zwrot tego co świadczył na rzecz
wierzyciela (art. 735 k.c.). Przed poręczycielem jest zatem otwarta inna droga do
dochodzenia roszczenia zwrotnego na podstawie stosunku wewnętrznego i tym
samym przysługują mu dwa roszczenia zwrotne, a mianowicie wynikające ze
subrogacji ustawowej oraz ze stosunku wewnętrznego, tj. zlecenia. Roszczenie
z umowy zlecenia ulega zwykłemu dziesięcioletniemu przedawnieniu i powstaje
dopiero z chwilą spełnienia świadczenia przez poręczyciela. Poręczyciel nie musi
dokonywać wyboru między tymi dwoma roszczeniami, ponieważ przysługują mu
one kumulatywnie.
Podkreślając charakter długu powoda jako gwaranta, który będąc jego
formalnie i materialnie własnym długiem wyłączał zastosowanie art. 518 § 1 pkt 1
k.c., Sąd uznał, że roszczenie powoda w stosunku do Samodzielnego Publicznego
Zakładu Opieki Zdrowotnej i jego następcy prawnego z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia podlega dziesięcioletniemu terminowi przedawnienia. Zdaniem Sądu
okoliczność, że zapłata należności przez powoda nastąpiła w okresie, gdy
roszczenie kredytodawcy i roszczenie regresowe poręczyciela w stosunku do
dłużnika głównego było przedawnione nie ma znaczenia między stronami sporu.
Zobowiązanie pozwanego było tzw. zobowiązaniem niezupełnym, ale nie wobec
powoda. Korzyść uzyskana przez pozwanego dłużnika głównego nie miała zatem
podstawy prawnej.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik pozwanego
zarzucił naruszenie art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., art. 378 § 1 k.p.c.,
art. 386 § 4 w związku z art. 176 § 1 Konstytucji, art. 382 k.p.c. oraz art. 734, art.
735, art. 118, art. 735 w zw. z art. 118, art. 405, art.117 § 2 zd. 1, art. 405
6
w związku z art. 117 § 2 zd. 1 i z art. 118 k.c., art. 734, art. 735, art. 118 k.c.
(w części ustanawiającej ogólny, dziesięcioletni termin przedawnienia), art. 735
w związku z art. 118 k.c. ( w części ustanawiającej ogólny, dziesięcioletni termin
przedawnienia), art. 405 w związku z art. 117 § 2 zd. 1 k.c., art. 405, art. 117 § 2 zd.
1, art. 118 k.c. (w części ustanawiającej trzyletni termin przedawnienia roszczeń
związanych z działalnością gospodarczą), art. 405 w związku z art. 117 § 2 zd.1
i art. 118 k.c. (w części W ustanawiającej trzyletni termin przedawnienia roszczeń
związanych z działalnością gospodarczą), art. 405 w związku z art. 117 § 2 zd. 1
k.c., art. 405, art. 117 § 2 zd. 1, art. 118 (w części ustanawiającej trzyletni termin
przedawnienia roszczeń związanych z działalnością gospodarczą), art. 405
w związku z art. 117 § 2 zd. 1 i art. 118 k.c. (w części ustanawiającej termin
przedawnienia roszczeń związanych z działalnością gospodarczą), art. 411 pkt 2
k.c., art. 5 k.c., art. 353 § 1, art. 366 § 1 k.c. i art. 411 pkt 1 k.c. Powołując się na te
podstawy wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania bądź o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i oddalenie
apelacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należy ocenić zasadność drugiej podstawy
kasacyjnej, gdyż może ona mieć znaczenia dla oceny zarzutów naruszenia prawa
materialnego. Skuteczne zgłoszenie tych zarzutów wchodzi bowiem w rachubę
zasadniczo tylko wtedy, gdy ustalony w postępowaniu apelacyjnym stan faktyczny,
będący podstawą zaskarżonego wyroku, nie budzi zastrzeżeń (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 26 marca 1997 r., II CKN 60/97, OSNC 1997, Nr 9, poz. 128).
W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego nie ma wątpliwości,
że postępowanie przed sądem drugiej instancji - ze względu na przyjęty model
apelacji pełnej - stanowi kontynuację postępowania pierwszoinstancyjnego. Sąd
odwoławczy jest zatem sądem merytorycznym i powinien dokonać własnych
ustaleń faktycznych i na ich podstawie ocenić zasadność powództwa. Nie może
więc ograniczyć się - inaczej niż w systemie rewizyjnym - jedynie do skontrolowania
prawidłowości orzeczenia sądu pierwszej instancji. Na sądzie odwoławczym
spoczywa, podobnie jak na sądzie pierwszej instancji, obowiązek wskazania
7
w uzasadnieniu wyroku podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a więc ustalenia
faktów, które uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł, i przyczyn, dla
których innym odwodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej, oraz
wyjaśnienia podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa (art. 328
§ 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.).
Przepis art. 328 § 2 k.p.c. ma - przez odesłanie unormowane w art. 391 k.p.c.
- odpowiednie zastosowania w postępowaniu przed sądem drugiej instancji. Zakres
jego zastosowania zależy od treści wydanego wyroku oraz od działań procesowych
podejmowanych przez sąd odwoławczy, wynikających z zarzutów apelacyjnych
i limitowanych granicami apelacji. W wypadku orzeczenia oddalającego apelację,
wydanego na podstawie materiału zgromadzonego w postępowaniu w pierwszej
instancji, bez uzupełniania postępowania dowodowego, sąd odwoławczy nie musi
powtarzać dokonanych w sprawie ustaleń faktycznych. Wystarczy stwierdzenie,
że ustalenia sądu pierwszej instancji podziela i przyjmuje za swoje (por. np.
orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 1935 r., C III 680/34, Zb. Urz.
1936, poz. 379, z dnia 14 lutego 1938 r., C II 2613/37, Przegląd Sądowy 1938, poz.
380, z dnia 10 listopada 1998 r., III CKN 792/98, OSNC 1999, Nr 4, poz. 83 i z dnia
6 lipca 2011 r., I CSK 67/11, nie publ.).
W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, mimo że Sąd odwoławczy wydał
orzeczenie reformatoryjne diametralnie odmienne od rozstrzygnięcia Sądu
pierwszej instancji, zabrakło nawet tego stwierdzenia. Nie wiadomo zatem – co
trafnie zarzucił skarżący – na podstawie jakiego stanu faktycznego Sąd Apelacyjny
oparł swoje orzeczenie. Można się jedynie domyślać, że chodzi tu o stan faktyczny
ustalony przez Sąd pierwszej instancji. Kwestia ta nie może jednak pozostawać
w sferze domysłów, lecz musi jednoznacznie wynikać z uzasadnienia Sądu drugiej
instancji (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 lipca 2011 r., I CSK 67/11, nie
publ. i z dnia 14 lutego 2013 r., II CSK 292/12, niepubl.).
Kwestionując prawidłowość sporządzenia uzasadnienia, skarżący także
trafnie zarzucił, że Sąd nie wyjaśnił, na jakiej podstawie przyjął, iż między
poprzednikiem prawnym pozwanego, tj. Samodzielnym Publicznym Zakładem
Opieki Zdrowotnej a Powiatem N. istniał stosunek zlecenia uzasadniający przyjęcie
8
innego niż trzyletni termin przedawnienia wynikający z wstąpienia pozwanego w
prawa zaspokojonego wierzyciela. Wyrażony w przytoczonej przez Sąd
odwoławczy publikacji pogląd, że poręczenie zostaje z reguły udzielona na
zlecenie dłużnika nie oznacza, że taka sytuacja zaistniała w mniejszej sprawie.
W orzecznictwie ugruntowany jest pogląd, że zarzut naruszenia art. 328 § 2
w związku z art. 391 § 1 k.p.c. może stanowić uzasadnioną podstawę skargi
kasacyjnej tylko wtedy, gdy wady uzasadnienia zaskarżonego orzeczenia
uniemożliwiają kontrolę kasacyjną tego orzeczenia (por wyroki Sądu Najwyższego
z 10 listopada 1998 r., III CKN 792/98, OSNC 1999, nr 4, poz. 83, z dnia z dnia
20 lutego 2003 r., I CKN 65/01, nie publ. i z dnia 22 maja 2003 r., II CKN 121/01,
nie publ.). Taka sytuacja zachodzi w niniejszej sprawie, albowiem z powodu
niewskazania podstawy faktycznej rozstrzygnięcia nie jest możliwa kontrola
kasacyjna zaskarżonego wyroku zwłaszcza – z powodów, o których była mowa
wyżej – w zakresie naruszenia prawa materialnego. Zarzut naruszenia art. 328 § 2
w związku z art. 391 § 1 k.p.c. należało zatem uznać za uzasadniony.
Uzasadniony jest również zarzut wydania zaskarżonego wyroku
z naruszeniem art. 378 § 1 k.p.c. nie tylko dlatego, że rozpoznanie sprawy
w granicach apelacji wymaga dokonania ustaleń faktycznych, ale również z tego
powodu, że obowiązkiem sądu drugiej instancji – jako sądu merytorycznie
rozpoznającego sprawę – jest także rozważenie zarzutów, wniosków i twierdzeń
strony broniącej się przed apelacją przeciwnika. (por. orzeczenia Sądu
Najwyższego z dnia 5 czerwca 2002 r., II CKN 748/00, nie publ. i z dnia 27 stycznia
2004 r., I PK 219/03 OSNP 2004, nr 23, poz. 404). W okolicznościach sprawy
oznaczało to potrzebę odniesienia się przez Sąd – czego nie dokonano – do
przedstawionych przez pozwanego w odpowiedzi na apelację powoda argumentów
uzasadniających jego stanowisko w postępowaniu apelacyjnym, że nie ma podstaw
do uwzględnia apelacji. Chodzi tu o zarzuty kwestionujące np. istnienie
wzbogacenia po stronie Samodzielnego Publicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej,
zubożenia po stronie powoda, zgodności żądania zwrotu bezpodstawnego
wzbogacenia – w razie przyjęcia jego istnienia – z zasadami współżycia
społecznego czy zasadności żądania w ramach bezpodstawnego wzbogacenia
zwrotu odsetek za opóźnienie.
9
Rozpoznając ponownie sprawę, Sąd odwoławczy powinien mieć na
względzie – w wypadku rozważania możliwości wydanie powtórnie orzeczenia
reformatoryjnego na podstawie art. 405 k.c. – czy wyrok zmieniający nie pozbawi
strony instancji, albowiem Sąd Okręgowy ocenę zasadności dochodzonego
roszczenia na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu ograniczył
jedynie do zbadania kwestii, czy uzyskanie korzyści nastąpiło bez podstawy
prawnej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2007 r., III UK 20/07, OSNP
2008, nr 17-18, poz. 264).
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku
(art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.).