Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 293/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 marca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Iwulski (przewodniczący)
SSN Maciej Pacuda
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania R. W.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanych: C. S. C. i in.
o ustalenie obowiązku ubezpieczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 6 marca 2014 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 16 stycznia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Decyzjami z dnia 2 lipca 2010 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych stwierdził,
że w okresach od 1 stycznia 2004 r. do 31 października 2005 r. R. W. nie podlegał
ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu z tytułu umowy zlecenia,
2
zaś w okresie od 1 listopada 2005 r. do 16 maja 2008 r. - ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym z tytułu umowy o pracę nakładczą, zawartymi z
płatnikiem składek C. Decyzją z dnia 2 lipca 2010 r. organ rentowy stwierdził, że w
okresie od 17 maja 2008 r. do 28 lutego 2009 r. wnioskodawca nie podlegał
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu umowy o pracę nakładczą
zawartej z płatnikiem składek T.
Wyrokiem z dnia 16 listopada 2011 r. Sąd Okręgowy w K. zmienił częściowo
powyższe decyzje ustalając, że wnioskodawca podlegał ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym w czerwcu 2006 r. i wrześniu 2007 r. - z tytułu umowy o
pracę nakładczą zawartej z C. oraz w grudniu 2008 r. - z tytułu umowy o pracę
nakładczą zawartej z firmą T., zaś w pozostałej części odwołania wnioskodawcy
oddalił. Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia.
Wnioskodawca prowadził w latach 1999-2009 działalność gospodarczą w
zakresie transportu osób. W dniu 27 października 2005 r. zawarł z C. umowę o
pracę nakładczą na czas określony od 1 listopada 2005 r. do 31 grudnia 2006 r.
Zobowiązał się w niej do ręcznego wytwarzania materiałów reklamowych według
instrukcji i z materiałów powierzonych przez nakładcę. Strony określiły minimalną
miesięczną ilość pracy na 170 sztuk, nie więcej niż 250, za wynagrodzeniem 2,50 zł
za sztukę. Na mocy aneksu z dnia 27 grudnia 2007 r. strony przedłużyły umowę do
31 grudnia 2008 r. oraz określiły minimum pracy wykonawcy na 226 sztuk
miesięcznie. W okresie od 1 listopada 2005 r. do 17 maja 2008 r. wnioskodawca był
zgłoszony do ubezpieczeń społecznych emerytalnego i rentowych z tytułu
wykonywania pracy nakładczej. Podstawy wymiaru jego składek wynosiły od 13,75
zł do 200 zł, z wyjątkiem czerwca 2006 r. - 450 zł i września 2007 r. - 470 zł. W dniu
16 maja 2008 r. wnioskodawca zawarł z firmą T. umowę o pracę nakładczą na czas
określony do dnia 31 grudnia 2008 r. W umowie tej zobowiązał się do ręcznego
wytwarzania materiałów reklamowych według instrukcji i z materiałów
powierzonych mu przez nakładcę. Strony określiły minimalną miesięczną ilość
pracy na 226 sztuk, nie więcej niż 250, za wynagrodzeniem 2,50 zł za sztukę. Z
tytułu tej umowy w okresie od 17 maja 2008 r. do 1 marca 2009 r. był zgłoszony do
ubezpieczeń emerytalnego i rentowych z tytułu wykonywania pracy nakładczej.
3
Podstawy wymiaru jego składek wynosiły od 11,25 zł do 75 zł, z wyjątkiem grudnia
2008 r., w którym podstawa ta wyniosła 563 zł.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy uznał, że łączące
wnioskodawcę z C. oraz firmą T. umowy o pracę nakładczą były nieważne z mocy
art. 83 § 1 k.c., gdyż strony złożyły pozorne oświadczenia woli w zakresie
umówionego wynagrodzenia, które we wskazanym okresie (za wyjątkiem czerwca
2006 r., września 2007 r. i grudnia 2008 r.) nie uzyskało poziomu co najmniej
połowy najniższego wynagrodzenia, o jakim stanowi § 3 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób
wykonujących pracę nakładczą (Dz. U. z 1976 r. Nr 3, poz. 19 ze zm., dalej jako:
„rozporządzenie z 1975 r.”). Aczkolwiek określona w umowach o pracę nakładczą
minimalna ilość pracy i odpowiadająca jej kwota wynagrodzenia przewyższała
wymagane 50% najniższego wynagrodzenia, to wnioskodawca - za wyjątkiem
czerwca 2006 r., września 2007 r. oraz grudnia 2008 r. - w spornych okresach od 1
listopada 2005 r. do 16 maja 2008 r. i od 17 maja 2008 r. do 28 lutego 2009 r.
takiego wynagrodzenia nie wypracował.
Wyrokiem z dnia 16 stycznia 2013 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację organu
rentowego od powyższego wyroku.
W ocenie Sądu drugiej instancji, ponieważ sporne umowy o pracę nakładczą
były wykonywane, ich ważność należy ocenić z punktu widzenia art. 58 § 1 i 2 k.c.
Powołując się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2008 r., III UK
73/07, Sąd drugiej instancji wywiódł, że § 3 rozporządzenia z 1975 r. stanowi
warunek konstrukcyjny umowy o pracę nakładczą, odróżniający ją od pozostałych
umów cywilnoprawnych, co oznacza, że istotnym elementem tej umowy jest
określenie minimalnej miesięcznej ilości pracy, a tym samym zapewnienie
wykonawcy określonego wynagrodzenia. Zatem umowa o pracę nakładczą musi
być zawarta z zamiarem wykonania przez wykonawcę pracy w ilości zapewniającej
mu wynagrodzenie nie niższe niż wskazane w rozporządzeniu z 1975 r. W
rezultacie, zgodnie z art. 9 ust. 2 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 2 i 5 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z
2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm., dalej jako: „ustawa systemowa”) wnioskodawca
w czerwcu 2006 r., wrześniu 2007 r. i grudniu 2008 r. „spełniał warunki
4
umożliwiające wybór pracy nakładczej jako tytułu do podlegania obowiązkowym
ubezpieczeniom społecznym, podczas gdy w rzeczywistości tych warunków nie
spełniał”.
W skardze kasacyjnej organ rentowy zarzucił naruszenie prawa
materialnego, tj.: 1) art. 58 § 1 k.c., przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu,
że czynność prawna dotknięta wadą powodującą jej nieważność z uwagi na
dokonanie tej czynności z zamiarem obejścia prawa, może wywoływać skutki
prawne w zakresie kreowania tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym w
miesiącach czerwcu 2006 r., wrześniu 2007 r. oraz grudniu 2008 r., tj. w okresie, w
którym strony realizowały postanowienia umowy zawartej z naruszeniem art. 58 § 1
k.c.; 2) art. 6 ust. 1 pkt 2 i 5 w związku z art. 9 ust. 2 ustawy systemowej oraz § 3
ust. 1 rozporządzenia z 1975 r., przez błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie wyrażające się w stwierdzeniu podlegania przez wnioskodawcę
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu umowy o pracę nakładczą w
miesiącach czerwcu 2006 r., wrześniu 2007 r. oraz grudniu 2008 r., a w
konsekwencji w przyznaniu wnioskodawcy prowadzącemu pozarolniczą działalność
gospodarczą, w odniesieniu do tego okresu, prawa wyboru tytułu podlegania
obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym w sytuacji, gdy umowa o pracę
nakładczą zawarta z zamiarem obejścia prawa nie stanowi uprawnionego tytułu
podlegania obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy
przez oddalenie odwołania w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna jest usprawiedliwiona.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przeważa pogląd, że gdy umowa o
pracę nakładczą jest przez strony wykonywana, nie może być mowy o jej
pozorności w rozumieniu art. 83 § 1 k.c. Nie wyklucza to jednak możliwości badania,
czy umowa ta była sprzeczna z prawem, zmierzała do jego obejścia lub naruszała
5
zasady współżycia społecznego (art. 58 § 1 i 2 k.c.). Z odwołania się przez Sąd
drugiej instancji do tego ostatniego przepisu oraz § 3 rozporządzenia z 1975 r.
zdaje się wynikać, że uznał on sporne umowy za nieważne w rozumieniu art. 58 § 1
k.c. z uwagi na ich sprzeczność z prawem, gdyż „umowa o pracę nakładczą musi
być zawarta przez strony z zamiarem wykonywania przez wykonawcę pracy w
ilości zapewniającej mu wynagrodzenie nie niższe niż wskazane w wymienionym
rozporządzeniu”. W odniesieniu do takiej argumentacji należy zauważyć, że czym
innym jest sprzeczność czynności prawnej z prawem, a czym innym obejście prawa.
Jeżeli w umowie o pracę nakładczą strony określiły ilość pracy zapewniającą
uzyskanie przez wykonawcę co najmniej połowy najniższego wynagrodzenia (§ 3
ust. 1 rozporządzenia z 1975 r.), to taka umowa nie może być uznana za sprzeczną
z prawem z tego względu, że nie była w takim rozmiarze realizowana. Może ona
jednak być uznana (podobnie jak umowa, której wykonywanie było formalnie
poprawne) za umowę mającą na celu obejście prawa, a więc umowę, której treść z
formalnego punktu widzenia nie sprzeciwia się ustawie, ale w rzeczywistości
zmierza do zrealizowania celu, którego osiągnięcie jest przez nią zakazane, np. gdy
umowę o pracę nakładczą zawarto wyłącznie w celu niepłacenia wyższych składek
na ubezpieczenia społeczne z tytułu równocześnie prowadzonej działalności
gospodarczej (por. wyroki z dnia 19 stycznia 2010 r., I UK 261/09, LEX nr 577825
oraz z dnia 5 lipca 2012 r., I UK 101/12, LEX nr 1250560 i powołane w nich
orzecznictwo).
Istotne dla uznania skargi kasacyjnej organu rentowego za oczywiście
uzasadnioną jest jednak to, że Sąd drugiej instancji, pomimo oceny, iż sporne
umowy o pracę nakładczą są dotknięte nieważnością w rozumieniu art. 58 k.c.,
jednocześnie przyjął, że w miesiącach czerwcu 2006 r., wrześniu 2007 r. oraz
grudniu 2008 r. rodziły one skutki z punktu widzenia prawa ubezpieczeń
społecznych (art. 9 ust. 2 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 2 i 5 ustawy systemowej).
Uszło uwadze Sądu odwoławczego, że nieważność, o której stanowi art. 58 k.c.,
dotyczy czynności prawnej (oświadczenia woli, umowy) stanowiącej podstawę
powstania określonego stosunku prawnego i jest nieważnością bezwzględną, co
oznacza, że nieważna czynność prawna nie wywołuje i nie może wywołać żadnych
skutków prawnych objętych wolą stron. Nieważność ta powstaje z mocy prawa i
6
datuje się od samego początku (ex tunc), to znaczy od chwili dokonania nieważnej
czynności prawnej. Inaczej rzecz ujmując, dotknięta bezwzględną nieważnością
czynność prawna nie może wywołać skutku w postaci nawiązania między
dokonującymi ją stronami stosunku prawnego i wynikających z niego konsekwencji
w sferze ubezpieczenia społecznego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7
kwietnia 2010 r., II UK 357/09, OSNP 2011, nr 19-20, poz. 258). Nieważna umowa
o pracę nakładczą nie może zatem stanowić tytułu obowiązkowego podlegania
ubezpieczeniom społecznym, nawet jeżeli w jej wykonaniu wykonawca uzyskał
wynagrodzenie w wysokości określonej w § 3 ust. 1 rozporządzenia z 1975 r.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji wyroku na podstawie art. 39815
§
1 oraz odpowiednio stosowanego art. 108 § 2 k.p.c.