Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 371/13
POSTANOWIENIE
Dnia 7 marca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Marta Romańska
w sprawie z wniosku K. R.
przy uczestnictwie E. G., H. G. i B.R.
o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 7 marca 2014 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania H. G.
od postanowienia Sądu Okręgowego w R.
z dnia 17 stycznia 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w R. do ponownego rozpoznania, pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Postanowieniem z dnia 27 lipca 2012 r. Sąd Rejonowy w G. - po ponownym
rozpoznaniu sprawy - stwierdził, że K. i B. małż. R. nabyli z dniem 28 czerwca 2003
r. przez zasiedzenie, na prawach wspólności ustawowej, prawo własności
nieruchomości położonej w G., oznaczonej jako działka nr 209/1, o powierzchni
0,0579 ha.
Sąd ustalił, że w dniu 21 czerwca 1955 r. W. L. z nadziału otrzymał ziemię,
oznaczoną jako działka nr 103, o powierzchni 8,17 ha, znajdującą się G. W 1959 r.
Sąd Rejonowy w G. założył dla tej nieruchomości księgę wieczystą Kw. nr […], w
której W. L. został wpisany jako właściciel.
W umowie sprzedaży z dnia 18 marca 1960 r. W. L. oświadczył,
że wymienioną nieruchomość nabył w czasie trwania małżeństwa z L. L.
Na podstawie tej umowy małż. L. sprzedali J. S. 224/817 części, Z. G. 162/817
części i Z. S. 112/817 części tej nieruchomości bez zabudowań. J. S. i Z. S. nabyli
udziały we współwłasności nieruchomości ze środków osobistych, a Z. G.,
pozostający w związku małżeńskim z H. G. - ze środków pochodzących z majątku
wspólnego. Nabywcy objęli w posiadanie określone części gruntu 4 lata wcześniej,
małż. G. użytkowali działkę o powierzchni 1,62 ha, J. S. - działkę o powierzchni
2,24 ha, a Z. S. - działkę o powierzchni 1,12 ha. W 1960 r. nabywcy udziałów w
nieruchomości zostali wpisani w księdze wieczystej Kw nr […].
Na podstawie umowy z dnia 3 czerwca 1960 r. małż. L. sprzedali M. G.,
córce M. i J. oraz M. G., córce J. i M. po 140/817 części nieruchomości, objętej
księgą wieczystą Kw. nr […] (kupujące nabyły udziały ze środków osobistych).
Strony umowy ustaliły, że M. G., córka M. i J. będzie użytkowała działkę
o powierzchni 1,40 ha, położoną za działką Z. S., a M. G., córka J. i M. - działkę o
takiej samej powierzchni, położoną za działką M. G., córki M. i J., zaś małż. L. -
działkę o powierzchni 0,39 ha z zabudowaniami. W 1961 r. nabywczynie zostały
wpisane w księdze wieczystej nieruchomości Kw. nr […] jako jej współwłaścicielki.
Na podstawie umowy z dnia 10 marca 1961 r. W. i L. małż. L. sprzedali
wymienionym wyżej M. G. w częściach równych 39/817 części nieruchomości bez
zabudowań (udział został kupiony ze środków osobistych nabywczyń). W dniu
3
zawarcia umowy nabycie udziału zostało ujawnione w księdze wieczystej
nieruchomości Kw. Nr […].
Podczas prac związanych z założeniem ewidencji gruntów dokonano
uwzględniającego stan posiadania pomiaru wymienionej wyżej działki nr 103
i podzielono ją na działki, nadając im numery od 199 do 207 i 210. Zgodnie
z ustalonym w dniu 15 czerwca 1961 r. stanem posiadania Z.J. S. posiadał działki
nr 204 i 205, Z. S. oraz J. i M. małż. G. byli współposiadaczami działki nr 203, a
ponadto J. i M. małż. G. posiadali działki nr 201 i 202. Granica między działkami nr
201 i nr 202 a działkami nr 203, nr 204 i nr 205 nie przebiegała w linii prostej na
całej długości, lecz od wschodu na zachód najpierw biegła w kierunku południowym,
a następnie na styku działek nr 203 i nr 204 załamywała się w kierunku północnym.
Ustalony stan posiadania nie odpowiadał więc w pełni stanowi wynikającemu
z umów sprzedaży z dnia 18 marca 1960 r., z dnia 3 czerwca 1960 r. i z dnia
10 marca 1961 r. Pierwsza z tych umów objęła bowiem grunty nabyte przez Z. S. i
odpowiadające działkom nr 204 o powierzchni 0,29 ha i nr 205 o powierzchni 0,56
ha, łącznie 1,11 ha, druga - m.in. grunty nabyte przez M. G., córkę M. i J.
odpowiadające działkom nr 201 o powierzchni 0,60 ha i nr 202 o powierzchni 0,93,
łącznie 1,53 ha, a trzecia - grunty nabyte przez M. G., córkę M. i J. oraz M. G.,
córkę J. i M. odpowiadające działce 203 o powierzchni 0.26 ha.
Na działce nr 203 w jej północno-zachodniej części znajdował się dom W. i L.
małż. L. Stał on jeszcze w 1961 r., późnej został rozebrany przez jego nabywców, a
pozostawione betonowe podpory schodów J. G. (ojciec wnioskodawczyni) i B. R.
(mąż wnioskodawczyni) umieścili w wykopanych dołach i zasypali ziemią.
Na podstawie ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu
własności gospodarstw rolnych Z. S. i jego żona A. S. nabyli własność
nieruchomości położonej w G., składającej się z działek nr 203, nr 204, nr 205, o
łącznej powierzchni 1,11 ha (akt własności został wydany w dniu 26 kwietnia 1976
r.). Uwłaszczeni jako podstawę objęcia nieruchomości w posiadanie wskazali
umowę z dnia 18 marca 1960 r.
4
W dniu 6 grudnia 1976 r. zmarła A. S. Spadek po niej nabyli mąż Z. S., córka
H. N. i syn S. S. po 1/3 każdy. Na podstawie umowy z dnia 28 lipca 1986 r. Z. S. i H.
N. nieodpłatnie przekazali swoje udziały w nieruchomości S. S.
Na podstawie ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu
własności gospodarstw rolnych J. G. i jego żona M., córka M. i J., otrzymali
własność nieruchomości rolnej położonej w G., składających się z działek nr 181, nr
182, nr 201 i nr 202, o łącznej powierzchni 7,85 ha (akt własności został wydany w
dniu 26 kwietnia 1976 r.). Uwłaszczeni jako podstawę objęcia nieruchomości w
posiadanie wskazali nieformalną umowę darowizny z 1956 r.
Na skutek aktualizacji ewidencji gruntów w 1988 r. włączono rowy do
powierzchni działek i zmieniono numery działek. Działki nr 199 i nr 200 połączono
i nowej działce o powierzchni 1,46 ha (bez rowu) nadano nr 207. Na skutek
połączenia działek nr 201 i nr 202 powstała działka nr 208 o powierzchni 1,53 ha,
bez rowów (z rowami - 1,57 ha). Działki nr 203, nr 204 i nr 205 połączono i nowej
działce o powierzchni 1,11 ha (z rowami - 1,13 ha) nadano nr 209. Na skutek
połączenia działek nr 206 i nr 207 powstała działka nr 210 o powierzchni 2,13 ha
(bez rowów).
Umową z dnia 18 lipca 1988 r. J. G. i jego żona M. G., córka M. i J.,
przekazali nieodpłatnie gospodarstwo rolne, w tym nieruchomość w G. składającą
się z działek nr 139, nr 147 i nr 208, o łącznej powierzchni 7,89 ha, córce K. G. W
1989 r. K. G. wyszła za mąż za B. R. i przyjęła jego nazwisko.
Na podstawie umowy z dnia 12 czerwca 1997 r. S. S. sprzedał
niezabudowaną działkę nr 209 w G., o powierzchni 1,13 ha, H. G., który nabył ją do
majątku wspólnego z E. I. G.
M. G., córka M. i J. oraz jej mąż J. G. użytkowali rolniczo działkę nr 208.
Początkowo, od strony drogi znajdowała się łąka, a za stawem, w kierunku
wschodnim uprawiano zboże, a na pozostałej części działki była łąka. W
późniejszych latach, aż do około 1984 r., na całej części działki za stawem
uprawiono zboże. W 1984 r. część łąki od strony drogi została zlikwidowana i
rodzice wnioskodawczyni posadzili tam kilka rzędów wiśni prostopadle do drogi, a
równolegle do granicy z działką nr 209 r. pierwszy rząd drzew znajdował się w
5
odległości około 3 m do tej granicy. W 1997 r. wnioskodawczyni zlikwidowała sad
wiśniowy i uprawiała tam zboże. W 2000 r. ponownie na tej części działki zostały
posadzone drzewa owocowe. H. G. na działce nr 209 również posadził drzewa
owocowe równolegle do działki nr 208.
Co najmniej od 27 czerwca 1973 r., granica użytkowania między działkami nr
208 i 209 (według oznaczenia po jego aktualizacji w 1988 r.) ma prosty przebieg,
bez załamania na styku działek nr 203 i nr 204 (według oznaczenia sprzed
aktualizacji w 1988 r.). W posiadaniu wnioskodawczyni i jej męża znajduje się nie
tylko działka nr 208, ale również część działki nr 209, odpowiadająca projektowanej
działce nr 209/1, o powierzchni 0,0579 ha, przedstawionej na mapie geodety T. K. z
dnia 1 sierpnia 2011 r. Użytkują oni grunt w takich samych granicach, w jakich
wcześniej użytkowali go rodzice wnioskodawczyni. Dopiero w 2008 r. okazało się,
że wnioskodawczyni użytkuje część działki nr 209.
Sąd Rejonowy uznał, że z ustalonej podstawy faktycznej wynika
jednoznacznie, że najpierw małżonkowie G., a następnie wnioskodawczyni jej mąż
władają częścią działki nr 209, jak właściciele. Są oni posiadaczami w złej wierze,
albowiem przedmiotem umowy z dnia 10 marca 1961 r. było przeniesienie na rzecz
rodziców wnioskodawczyni udziału w nieruchomości, a nie fizycznie wydzielonej jej
części.
W sprawie nie zdołano jednak ustalić początkowej daty objęcia w posiadanie
przez M. G., córkę M. i J. i oraz jej męża J. G. gruntu odpowiadającego
projektowanej działce nr 209/1. Nie ulega jednak wątpliwości, że w dniu wykonania
zdjęcia lotniczego, tj. w dniu 27 czerwca 1973 r., granica użytkowania między
działkami przebiegała prosto, a zatem spory grunt był już w posiadaniu rodziców
wnioskodawczyni. Datę tę należało zatem przyjąć jako początek biegu terminu
zasiedzenia. Zatem trzydziestoletni termin zasiedzenia upłynął w dniu 27 czerwca
2003 r. Nabycie własności działki 209/1 przez zasiedzenie należało jednak
stwierdzić na rzecz wnioskodawczyni i jej męża - doliczając im na podstawie art.
176 § 1 k.c., okres posiadania rodziców wnioskodawczyni - albowiem oni są
właścicielami gospodarstwa rolnego od dnia 18 lipca 1988 r.
6
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w R. oddalił apelację
uczestnika postępowania, H. G., podzielając ustalenia faktyczne i ocenę prawną
Sądu pierwszej instancji.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik uczestnika
postępowania H. G. zarzucił naruszenie art. 172 k.c. oraz art. 382 k.p.c., art. 328 §
2 w związku z art. 391 i art. 13 § 2 k.p.c., art. 386 § 6 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.,
art. 233 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. i art. 510 § 2 k.p.c., art. 610 § 1 w związku
z art. 670 i art. 677 § 1 k.p.c. Powołując się na te podstawy wniósł o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należy rozważyć drugą podstawę kasacyjną,
albowiem skuteczne zgłoszenie zarzutu kasacyjnego dotyczącego naruszenia
prawa materialnego wchodzi zasadniczo w rachubę tylko wtedy, gdy ustalony
w postępowaniu apelacyjnym przez sąd drugiej instancji stan faktyczny, będący
podstawą zaskarżenia orzeczenia, nie budzi wątpliwości (por. orzeczenia Sądu
Najwyższego z dnia 26 marca 1997 r., II CKN 60/97, OSNC 1997, nr 9, poz. 128
i z dnia 10 listopada 1998 r., III CKN 792/98, OSNC 1999, nr 4, poz. 83).
Wydanie zaskarżonego postanowienia z naruszeniem art. 382 k.p.c. i art.
328 § 2 w związku z art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c. polega - zdaniem skarżącego -
na pominięciu przez Sąd części materiału dowodowego, z którego wynikało, że już
w czerwcu 1961 r. poprzednicy prawni wnioskodawczyni byli posiadaczami
samoistnymi nieruchomości objętej wnioskiem o zasiedzenie i niewyjaśnieniu
w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia, dlaczego materiał ten nie mógł
stanowić podstawy ustalania chwili, od której należy liczyć początek biegu terminu
zasiedzenia.
Zgodnie z art. 382 k.p.c. sąd odwoławczy, który jest sądem merytorycznym,
rozpoznającym sprawę na nowo, orzeka na podstawie materiału zebranego
w postępowaniu w pierwszej instancji i w postępowaniu apelacyjnym. Zawarte w art.
382 k.p.c. pojęcie "materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji" -
co podkreśla się także w piśmiennictwie - należy rozumieć szeroko. To nie tylko
materiał dowodowy zebrany w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji.
7
"Materiał zebrany w postępowaniu" to również wiele innych elementów
procesowych, w szczególności chodzi tutaj także o podstawę faktyczną powództwa
(wniosku), oświadczenia stron, w tym zarzuty pozwanego (uczestnika
postępowania), oświadczenia innych podmiotów postępowania (prokuratora,
organizacji społecznych, interwenientów), środki dowodowe przez te podmioty
zgłoszone, wyniki postępowania dowodowego oraz inne działania i zdarzenia.
Omawianego pojęcia nie należy więc utożsamiać ze stanem faktycznym ustalonym
przez sąd pierwszej instancji.
Rację ma skarżący, że tym wymaganiom nie odpowiada zaskarżone
postanowienie, albowiem z jego uzasadnienia nie wynika, aby Sąd rozważył cały
zebrany w sprawie materiał dowodowy zawierający mające istotne znaczenie
w sprawie o zasiedzenie okoliczności dotyczące kwestii, od kiedy stanowiąca
przedmiot zasiedzenia nieruchomość znajdowała się w samoistnym posiadaniu
poprzedników prawnych wnioskodawczyni J. i M. małż G. (rodziców
wnioskodawczyni). Chodzi tu o zeznania […] w zakresie, w jakim dotyczą one
posiadania objętej wnioskiem o zasiedzenie nieruchomości przez J. i M. małż. G. J.
G. zeznał, że czuł się właścicielem działki w takich granicach, w jakich znajdowała
się ona w chwili wprowadzenia go w jej posiadanie przez W. L. i Z. S. w 1960 r.;
stwierdził również, że użytkował działkę w takich samych granicach, w jakich
obecnie użytkuje ją córka. Zeznając przed Sądem, K. R. także potwierdziła
użytkowanie spornej działki, najpierw przez rodziców, a później przez nią, w
granicach niezmienionych od lat 60. Okoliczność, że granica między działkami
biegła prostopadle do drogi wynika z zeznań J. G. i J. G., z tym, że ostatni z
wymienionych świadków dodał ponadto, że granica między działkami nie została
zmieniona. R. G. zeznał zaś, że miedza zawsze biegła prosto, tzn. nie było
żadnego załamania.
Mając na względzie powyższe, nie można także odeprzeć zarzutu
skarżącego, że Sąd z naruszeniem art. 328 § 1 w związku z art. 391 § 1 i art. 13
§ 2 k.p.c. nie wyjaśnił dlaczego chwilę, od której należy liczyć bieg terminu do
zasiedzenia ustalił z pominięciem przedstawionego wyżej materiału dowodowego.
8
Nie można także odmówić racji skarżącemu, że niewzięcie przez Sąd
z naruszeniem przytoczonych wyżej przepisów prawa pod rozwagę wskazanego
materiału dowodowego mogło mieć wpływ na wynik sprawy. Wnioskodawczyni i jej
mąż nabyli własność spornej działki przez zasiedzenia dzięki doliczeniu do ich
posiadania czasu posiadania poprzedników J. i M. małż. G. (art. 176 k.c.). Nie
ulega jednak wątpliwości, że przewidziane w art. 176 k.c. następstwo posiadania, tj.
doliczenie czasu posiadania poprzednika, jest możliwe tylko wtedy, gdy
zasiedzenie na rzecz poprzedniego posiadacza jeszcze nie nastąpiło, samoistnym
posiadacz nie może bowiem doliczyć sobie czasu posiadania właściciela
(postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 3 listopada 1966 r., III CRN 223/66,
OSNC 1967, nr 5, poz. 91 i z dnia 17 lutego 2011 r., IV CSK 435/10, nie publ.).
Tymczasem nie można wykluczyć, że pominięty materiał dowodowy - jak twierdzi
skarżący - pozwoli stwierdzić, że już J. i M. małż. G. nabyli własność spornej działki
przez zasiedzenie. To w sposób istotny wpłynęłoby na ocenę zasadności wniosku o
zasiedzenie, rozważenia wymagałyby kwestia - ze względu na nabycie przez
skarżącego i jego żonę działki nr 209 w drodze czynności prawnej - skutków
działania w stosunku do nabywców rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych (art.
6 u.k.w.h.), zastosowania art. 176 k.c. i początku biegu na rzecz wnioskodawczyni
terminu do zasiedzenia nieruchomości. Ponadto ponowne rozpoznawanie sprawy z
uwzględnieniem pominiętego materiału dowodowego będzie wymagało także
rozważenia, czy biorą udział w sprawie wszystkie osoby, które mogą być w
rozumieniu art. 510 k.p.c. zainteresowanym w stwierdzeniu zasiedzenia na rzecz
poprzedników prawnych wnioskodawczyni.
W sytuacji, w której uznanie drugiej podstawy kasacyjnej z powodów wyżej
wskazanych za uzasadnioną podważyło podstawę faktyczną rozstrzygnięcia,
przedwczesne jest dokonywanie oceny w zakresie podniesionych w skardze
kasacyjnej zarzutów naruszenia prawa materialnego.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji
postanowienia (art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).
9