Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 20/14
POSTANOWIENIE
Dnia 19 marca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
SSN Iwona Koper
w sprawie z powództwa J. P.
przeciwko M. Ż.
o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 19 marca 2014 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od postanowienia Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 30 września 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 30 września 2013 r. Sąd Apelacyjny uchylił
zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego w W. – Sądu Ochrony Konkurencji i
Konsumentów z dnia 26 kwietnia 2013 r. i odrzucił pozew wniesiony przez powoda
J. P. Wyrokiem tym Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo, którym powód żądał
uznania za niedozwolone i zakazania pozwanemu M. Ż. wykorzystywania w obrocie
z konsumentami zawartego we wzorcu umownym postanowienia o treści określonej
bliżej w pozwie.
W apelacji, której Sąd Apelacyjny nie uwzględnił, powód twierdził,
że zakwestionowane postanowienia są tożsame z już wpisanymi do „Rejestru
Klauzul Niedozwolonych” i ten fakt – jako powszechnie znany – Sąd powinien wziąć
po rozwagę z urzędu.
Sąd Apelacyjny, ustosunkowując się do apelacji powoda, wyszedł jednak
z innego założenia i podkreślił, że zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia
sprawy ma art. 47943
k.p.c., z którego wynika, iż wyrok prawomocny ma skutek
wobec osób trzecich od chwili wpisania uznanego za niedozwolone postanowienia
wzorca umowy do rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2. Jeżeli zatem klauzule
wpisane do rejestru postanowień wzorców uznanych za niedozwolone,
prowadzonego przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, są
tożsame z klauzulami objętymi powództwem, to tym samym treść
kwestionowanego wzorca jako objęta powagą rzeczy osądzonej nie mogła
podlegać ponownemu merytorycznemu rozpoznaniu. Innymi słowy, wyrok Sądu
Ochrony Konkurencji i Konsumentów, którym uznano konkretne postanowienia
wzorca za niedozwolone, niezależnie od przedsiębiorcy posługującego się tym
wzorcem, wyłącza je z wszelkich wzorców umów.
Rozstrzygnięcie Sądu Apelacyjnego zaskarżył skargą kasacyjną powód,
zarzucając naruszenie art. 386 § 3 w zw. z art. 47943
k.p.c., a także naruszenie
przepisów postępowania, mogące mieć wpływ na wynik sprawy i wnosząc
o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zasługuje na uwzględnienie.
3
Przede wszystkim należy wstępnie podkreślić, że Sąd Najwyższy ogranicza
ocenę zasadności skargi kasacyjnej jedynie w aspekcie pierwszej z zarzucanych
wadliwości zaskarżonego wyroku, bowiem drugiego zarzutu kasacyjnego
(naruszenia przepisów postępowania, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy)
skarżący nie skonkretyzował i nadał mu jedynie kształt ogólny. Takie sformułowanie
podstawy kasacyjnej nie jest wystarczające, co w swoim jednolitym, wielokrotnie
publikowanym orzecznictwie Sąd Najwyższy konsekwentnie wyjaśniał. Skarga
kasacyjna jest bowiem szczególnym i wielce sformalizowanym środkiem
zaskarżenia, stąd też, powołując się na naruszenie przepisów procesowych
(art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.), należy wskazać konkretny przepis prawa procesowego
oraz wykazać, na czym polegało owo naruszenie i czy mogło mieć istotny wpływ
na wynik sprawy (por. np. orzeczenia SN z 11 marca 1997 r., III CKN 13/97, OSNC
1997, nr 8, poz. 114 oraz z 23 stycznia 1998 r., I CKN 431/97, OSNC 1998, nr 7-8,
poz. 130). Sąd Najwyższy nie powinien domyślać się intencji skarżącego.
Trzeba też podkreślić, że skarżący nawet pośrednio nie zakwestionował
prawidłowości ustaleń Sądu drugiej instancji w przedmiocie treści podważanych
postanowień wzorca umownego oraz tożsamości ich brzmienia z postanowieniami
wcześniej uznanymi za niedozwolone i wpisanymi do rejestru wzorców umów
uznanych za niedozwolone. Zarzutu bezpośredniego w tym względzie nie mógł
natomiast zgłosić wobec unormowania wynikającego z art. 3983
§ 3 k.p.c. W tej
sytuacji, zgodnie z art. 39813
§ 1 i 2 k.p.c., rzeczą Sądu Najwyższego jest
rozpoznanie skargi kasacyjnej powoda w granicach jej podstaw, z jednoczesnym
bezwzględnym respektowaniem ustaleń faktycznych stanowiących podstawę
zaskarżonego wyroku.
Zasadniczym zagadnieniem w sprawie jest zatem przyjęta przez Sąd
Apelacyjny koncepcja wykładni przytoczonego już art. 47943
k.p.c. Kwestia zakresu
prawomocności rozszerzonej wyroku związanej z wpisem postanowienia wzorca
umowy uznanego za niedozwolony do rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2
k.p.c. jest w orzecznictwie Sądu Najwyższego rozstrzygana w różny sposób.
Identyczną rozbieżność zapatrywań można dostrzec i w doktrynie.
Prezentowany jest więc pogląd, że skutkiem wpisu postanowienia do rejestru
postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone jest to, iż nikt –
4
a w szczególności konsument - nie może ponownie żądać uznania za
niedozwolone tego samego postanowienia stosowanego przez tego samego
przedsiębiorcę w tym samym wzorcu. Ale też i więcej, gdyż żądanie takie nie może
być skierowane także przeciwko innemu przedsiębiorcy. W tym wypadku
chodziłoby zatem o koncepcję, że uznanie postanowienia wzorca umowy za
niedozwolone jest równoznaczne z uznaniem tego postanowienia za nieskuteczne
(nieważne) we wszystkich stosunkach, w których zostało ono wykorzystane.
Odmienne stanowisko sprowadza się natomiast do stwierdzenia,
że postanowienie wzorca umowy uznane za niedozwolone prawomocnym
wyrokiem nie prowadzi do związania sądu orzekającego przy ocenianiu nawet
tożsamo brzmiącego postanowienia, którym posługuje się inny przedsiębiorca
w innym wzorcu umowy. Skutek związania wynikający z art. 47943
k.p.c. dotyczy
bowiem wyłącznie spraw odnoszących się do postanowienia wzorca umowy, co do
którego uprzednio prawomocnym wyrokiem sądu został on uznany za
niedozwolony.
Jeżeli chodzi o pierwsze stanowisko, to zostało ono wyrażone w uchwale
Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2003 r., III CZP 95/03 (OSNC 2005, nr 2,
poz. 25), w której stwierdzono, że „Powaga rzeczy osądzonej wyroku uznającego
postanowienie wzorca umowy za niedozwolone wyłącza - od chwili wpisania tego
postanowienia do rejestru (art. 47943
w związku z art. 365 i 47945
§ 2 k.p.c.) -
ponowne wytoczenie powództwa w tym przedmiocie także przez osobę nie biorącą
udziału w sprawie, w której wydano wyrok”. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu tej
uchwały wskazał, że za takim rozwiązaniem, obok argumentów jurydycznych,
przemawiają m.in. względy celowościowe i funkcjonalne. Przyjęcie tego stanowiska
pozwala uniknąć prowadzenia kilku postępowań, z których każde musiałoby
kończyć się identycznym rozstrzygnięciem merytorycznym, a poza tym sprzyja
charakterowi postępowania w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone, którego celem podstawowym jest usunięcie postanowień wzorca
uznanych za abuzywne z obrotu ze skutkiem nie tylko dla stron procesu, lecz także
wobec osób trzecich (erga omnes). Według Sądu Najwyższego, szczególny
przedmiot postępowania o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone,
jak i również leżący w sferze publicznej cel kontroli abstrakcyjnej, wspiera przyjęcie
5
koncepcji łączącej rozszerzoną prawomocność materialną nie tylko z mocą wiążącą
prawomocnego wyroku, ale także z jego powagą rzeczy osądzonej jako negatywną
przesłanką procesową.
Pogląd ten został podtrzymany w uchwale z dnia 13 lipca 2006 r., III SZP 3/06
(OSNP 2007, nr 1-2, poz. 35), w której uznano, że skuteczność wobec osób
trzecich wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie postanowienia wzorca
umowy za niedozwolone w ujęciu art. 47943
k.p.c. oznacza, iż skutki tego wyroku
rozciągają się nie tylko na przedsiębiorcę występującego jako pozwany w sprawie,
w której wydano wyrok, ale także na każdego innego przedsiębiorcę, wobec czego
każdy przedsiębiorca, który zastosuje postanowienie wzorca umowy uznane za
niedozwolone, dopuszcza się praktyki naruszającej zbiorowe interesy
konsumentów. Stanowisko to uzasadniono brzmieniem art. 47943
k.p.c. oraz
przepisów określających praktyki naruszające zbiorowe interesy konsumentów,
a także koniecznością zapewnienia efektywności przepisom prawa krajowego,
które implementują rozwiązania prawa wspólnotowego (dyrektywa 93/13 EWG
z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach
konsumenckich, Dz.Urz. UE 1993 L 95, 29, wydanie specjalne polskie Dz.U. UE sp.
15-2-288 oraz dyrektywa 98/27 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 maja
1998 r. o nakazach zaprzestania szkodliwych praktyk w celu ochrony interesów
konsumentów, Dz.Urz. UE 1999 L 166, 51 ze zm., wydanie specjalne polskie
Dz.Urz. UE sp. 15-4-43).
Ten kierunek rozumowania został zaaprobowany również w uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 7 października 2008 r., III CZP 80/08 (OSNC 2009, nr 9, poz.
118). W uzasadnieniu uchwały Sąd Najwyższy wyjaśnił mianowicie, że objęcie
rozszerzoną prawomocnością wyroku osób, które mogłyby wnieść powództwo
przeciw temu samemu przedsiębiorcy o uznanie tego samego postanowienia
wzorca za niedozwolone, a więc konsumentów lub reprezentujących ich organizacji
itp., jest niewątpliwie trafne. Uwzględnia potrzebę szerokiej ochrony konsumentów,
wypełnia cele, o jakich mowa w dyrektywie 93/13, eliminuje potrzebę prowadzenia
procesu wtedy, gdy w postępowaniu przeciw temu samemu przedsiębiorcy to samo
postanowienie wzorca zostało już prawomocnie uznane za niedozwolone i zostało
wpisane do stosownego rejestru. Poza tym w ramach omawianej grupy wypowiedzi
6
Sądu Najwyższego można wskazać na wyroki z dnia 6 października 2004 r., I CK
162/04 (niepubl.), z dnia 5 czerwca 2007 r., I CSK 117/07, (niepubl) oraz z dnia
11 października 2007 r., III SK 19/07 (niepubl.).
Reasumując, zwolennicy powyższego stanowiska przychylają się do
przyjęcia, że użyte w art. 47943
k.p.c. określenie: „Prawomocny wyrok stwierdzający
uznanie za niedozwolone postanowienia wzorca umowy ma skutek wobec osób
trzecich” oznacza, iż postanowienie uznane za niedozwolone, po wpisaniu go do
rejestru nie może być stosowane nie tylko w stosunkach konkretnego przedsiębiorcy
z innymi konsumentami, ale także wykluczone jest jego stosowanie we wzorcach
innych przedsiębiorców stosowanych w umowach z konsumentami, czyli we
wszystkich stosunkach z konsumentami, w których zostało ono wykorzystane.
Zwolennicy drugiego poglądu, który ma także częściowe oparcie w doktrynie
i znacznym stopniu w orzecznictwie Sądu Najwyższego, wskazują, że takie
rozumienie „skutku wobec osób trzecich”, o którym mowa w art. 47943
k.p.c.,
prowadzi do nadania mu charakteru normy abstrakcyjnej i generalnej, co koliduje
z zamkniętym konstytucyjnie katalogiem źródeł prawa (art. 87 Konstytucji RP).
Pogląd, że abstrakcyjna kontrola wzorca umownego nie może prowadzić do
generalnego wyłączenia danej klauzuli z obrotu, a w związku z tym, iż powaga rzeczy
osądzonej nie może rozciągać się na podobne lub nawet takie same postanowienia
stosowanego przez innego przedsiębiorcę w innym wzorcu, wyraził ostatnio Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 13 grudnia 2013 r., III CZP 73/13 (niepublik.). Sąd
Najwyższy w składzie orzekającym nie podziela jednak takiego właśnie rozumienia
znaczenia prawomocnego wyroku, o którym mowa w art. 47943
k.p.c. To, że sąd
dokonuje tzw. abstrakcyjnej kontroli postanowienia wzorca umownego,
a prawomocny wyrok stwierdzający uznanie za niedozwolone postanowienia wzorca
umowy jest skuteczny wobec osób trzecich w żadnym razie nie oznacza, iż
postanowienie uznane za niedozwolone, po wpisaniu go do rejestru prowadzonego
przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, ma charakter normy
generalnej i abstrakcyjnej. Jest oczywiste, że takie ujęcie godziłoby bezpośrednio
i wprost w postanowienia Konstytucji normujące kompetencje do stanowienia norm
prawnych. W rozważanym wypadku nie mamy jednak do czynienia z prawotwórczą
działalnością sądu, lecz z klasycznym stosowaniem prawa. Natomiast z woli samego
7
ustawodawcy prawomocny wyrok stwierdzający uznanie za niedozwolone
postanowienia wzorca umowy ma, po wpisaniu go do właściwego rejestru, skutek
wobec osób trzecich. W konsekwencji rozszerzona prawomocność wyroku
uwzględniającego powództwo o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone (art. 47943
k.p.c.) uzasadnia odrzucenie pozwu w razie wytoczenia
powództwa przez inną stronę powodową przeciwko innej stronie pozwanej, jeżeli
przedmiotem sporu są takie same postanowienia wzorca, jak wpisane do rejestru
prowadzonego przez Prezesa UOK i K.
Wychodząc z przedstawionej argumentacji, Sąd Najwyższy orzekł, jak
w sentencji (art. 39819
k.p.c.).
db