Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 326/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 marca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa B. K.
przeciwko Skarbowi Państwa - Szefowi Wojskowego Zarządu
Infrastruktury w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 marca 2014 r.
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 lutego 2013 r.
uchyla zaskarżony wyrok, znosi w całości postępowanie
przed Sądem Apelacyjnym i przekazuje sprawę temu Sądowi do
ponownego rozpoznania, pozostawiając rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego w orzeczeniu kończącym
postępowanie w sprawie.
2
UZASADNIENIE
W pozwie z dnia 19 lutego 2010 r. powód domagał się zasądzenia od Skarbu
Państwa zastępowanego przez Szefa Wojskowego Zarządu Infrastruktury w P.
odszkodowania, początkowo w kwocie 20.000 zł z ustawowymi odsetkami. W toku
postępowania przed Sądem Rejonowym w P. powód w dniu 27 maja 2011 r.
rozszerzył powództwo, domagając się ostatecznie zasądzenia kwoty 162.882 zł z
ustawowymi odsetkami, w tym kwoty 62.982 zł tytułem zrekompensowania
spodziewanych wydatków, niezbędnych dla zabezpieczenia akustycznego budynku
usytuowanego na nieruchomości stanowiącej jego własność, położonej w
bezpośrednim sąsiedztwie lotniska wojskowego P. – K. oraz kwoty 99.000 zł
tytułem odszkodowania za utratę wartości nieruchomości. W ocenie powoda
przyczyną tak rozumianej szkody było objęcie nieruchomości ograniczeniami strefy
„I” obszaru ograniczonego użytkowania dla lotniska wojskowego P.-K. w P.,
ustanowionego rozporządzeniem Wojewody W. nr 40/07 z dnia 31 grudnia 2007 r.
Postanowieniem z dnia 15 listopada 2011 r. Sąd Rejonowy w P., na
podstawie art. 200 § 1 w związku z art. 193 § 2 zd. 2 i art. 17 pkt 4 k.p.c., przekazał
sprawę do rozpoznania Sądowi Okręgowemu w P. jako rzeczowo właściwemu.
Wyrokiem z dnia 29 października 2012 r. Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo w
całości. Apelacja pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego została oddalona
wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 6 lutego 2013 r.
Skarga kasacyjna pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego oparta została
na obu postawach kasacyjnych z art. 3983
§ 1 k.p.c. W ramach pierwszej podstawy
pozwany zarzucił naruszenie art. 129 ust. 4 w związku z art. 136 ust. 1 ustawy z
dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (tekst jedn. Dz. U. z 2013, poz.
1232 ze zm., dalej jako „P.o.ś.”), art. 129 ust. 2 P.o.ś. w związku z art. 361 § 1 k.c.
oraz art. 136 ust. 3 P.o.ś. W ramach podstawy drugiej, pozwany zarzucił
naruszenie art. 67 § 2 zd. 2 k.p.c. w związku z art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 8 lipca
2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 169, poz. 1417 ze zm.,
dalej jako „u.p.g.s.p.”) skutkujące nieważnością postępowania z uwagi na brak
3
właściwego umocowania pełnomocnika pozwanego (art. 379 pkt 2 k.p.c.), a także
naruszenie art. 382 w związku z art. 386 § 4 oraz art. 278 § 1 k.p.c.
We wnioskach kasacyjnych skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego
wyroku, zniesienia postępowania przed Sądem Apelacyjnym i przekazania sprawy
temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Badając zasadność zarzutu nieważności postępowania w pierwszej
kolejności zauważyć należy, że w postępowaniu przed Sądem Rejonowym
pozwany Skarb Państwa reprezentowany był przez radcę prawnego legitymującego
się pełnomocnictwem procesowym udzielonym przez Szefa Wojskowego Zarządu
Infrastruktury w P. będącego organem tej państwowej jednostki organizacyjnej, z
której działalnością wiązało się dochodzone roszczenie (art. 67 § 2 k.p.c.). W taki
sam sposób pozwany był reprezentowany w postępowaniu przez Sądem
Okręgowym, po przekazaniu sprawy temu Sądowi. Apelację od wyroku Sądu
Okręgowego, w imieniu pozwanego, wniósł ten sam radca prawny powołując się na
udzielone mu pełnomocnictwo procesowe.
O rozprawie apelacyjnej Sąd Apelacyjny powiadomił pełnomocnika powoda
oraz Szefa Wojskowego Zarządu Infrastruktury w P., a zatem organ statio fisci
pozwanego. Z protokołu rozprawy wynika, że w imieniu pozwanego nikt się nie
stawił, a Sąd zawiadomienie uznał za dokonane prawidłowo.
Zważywszy, że kontrolą Sądu Najwyższego objęta jest ważność
postępowania tylko przed sądem drugiej instancji, oceniając przedstawione wyżej
okoliczności stwierdzić należy, że postępowanie przed Sądem Apelacyjnym
dotknięte było nieważnością spowodowaną pozbawieniem pozwanego możności
obrony swych praw (art. 379 pkt 5 k.p.c.). Wprawdzie uchybienie procesowe
polegające na zawiadomieniu o terminie rozprawy apelacyjnej organu statio fisci
zamiast Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa wykonującej, w sprawie jak
niniejsza, obligatoryjne zastępstwo procesowe, w skardze kasacyjnej zostało
potraktowane jako nieważność spowodowana niewłaściwym umocowaniem
pełnomocnika (art. 379 pkt 2 k.p.c.) niemniej, zgodnie z art. 39813
§ 1 k.p.c., Sąd
4
Najwyższy z urzędu rozważa wszystkie przesłanki ważności postępowania, w
granicach zaskarżenia.
Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa – zgodnie z art. 67 § 2 zd. 2 k.p.c. –
podejmuje za Skarb Państwa czynności procesowe w zakresie określonym odrębną
ustawą – to jest ustawą z dnia 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu
Państwa. Ustawa rozróżnia obligatoryjne (obowiązkowe) zastępstwo procesowe
wykonywane przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa oraz zastępstwo
fakultatywne. Obowiązkowe zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przez
Prokuratorię Generalną zostało przewidziane m.in. w art. 8 ust. 1 pkt 1 u.p.g.s.p.,
zgodnie z którym Prokuratoria Generalna wykonuje to zastępstwo, do zakończenia
sprawy, w sprawach rozpoznawanych w pierwszej instancji przez sąd okręgowy.
Na podstawie art. 8b ust. 1 u.p.g.s.p. Prokuratoria Generalna może przekazać
sprawę lub grupę spraw do prowadzenia przez podmiot reprezentujący Skarb
Państwa – jednak w aktach sprawy brak dowodu, aby niniejsza sprawa została
przekazana do prowadzenia Szefowi Wojskowego Zarządu Infrastruktury w P.
Sprawa niniejsza, po przekazaniu jej według właściwości rzeczowej Sądowi
Okręgowemu, została przez ten Sąd rozpoznana jako sąd pierwszej instancji.
Niezależnie zatem od tego, czy można uznać, że apelacja pozwanego Skarbu
Państwa została sporządzona przez należycie umocowanego pełnomocnika, nie
może, w świetle art. 8 ust.1 pkt 1 u.p.g.s.p., budzić wątpliwości, że to Prokuratoria
Generalna Skarbu Państwa a nie Szef Wojskowego Zarządu Infrastruktury w P.
powinna była zostać zawiadomiona przez sąd drugiej instancji o terminie rozprawy
apelacyjnej. Na skutek wskazanej wadliwości, Prokuratoria Generalna, jako
obligatoryjny zastępca procesowy pozwanego Skarbu Państwa, została
pozbawiona możliwości wzięcia udziału w rozprawie apelacyjnej wyznaczonej na
dzień 6 lutego 2013 r. i przedstawienia w jej toku racji pozwanego. Nie jest przy tym
istotne, że stawiennictwo na rozprawie apelacyjnej nie jest obowiązkowe oraz, że
pozwany wypowiedział się już w pisemnej apelacji. Rozprawa jest przeznaczona
dla przedstawienia przez strony ich twierdzeń, przy czym na rozprawie apelacyjnej
strona może powołać nowe zarzuty apelacyjne, w postępowaniu tym bowiem ani
sam apelujący, ani sąd odwoławczy nie są związani treścią zarzutów apelacyjnych.
Skarżący może zmienić zarzuty podniesione w apelacji, a także sformułować nowe,
5
pod warunkiem, że mieszczą się w granicach zaskarżenia apelacyjnego, może
także powołać nowe lub dalsze okoliczności na uzasadnienie zarzutów już
podniesionych. Trybunał Konstytucyjny w swoich orzeczeniach wielokrotnie
wskazywał, że na prawo do sądu (art. 45 Konstytucji RP) składa się również prawo
do odpowiedniego ukształtowania procedury, to jest zgodnie z wymogami
sprawiedliwości i jawności. Ta proceduralna sprawiedliwość zostaje zrealizowana
wówczas, gdy każda strona ma możność przedstawienia swoich racji. Sąd ma
bowiem obowiązek respektowania prawa strony do bycia wysłuchanym.
Wysłuchanie zapewnia przewidywalność przebiegu procesu, pozwala stronom
ocenić trafność podjętych decyzji i rozważyć potrzebę podjęcia ewentualnych,
dalszych czynności procesowych, czyli określić konsekwencje własnych zachowań
na gruncie obowiązującego stanu prawnego. Zważywszy, że stanowiące element
konstytucyjnego prawa do sądu (art. 45 Konstytucji RP) prawo do rzetelnego
procesu obejmuje prawo do bycia wysłuchanym, a prawo to zostało przez Sąd
Apelacyjny naruszone – przez niezawiadomienie Prokuratorii Generalnej,
obligatoryjnego zastępcy procesowego Skarbu Państwa – o jedynej w sprawie
rozprawie, przy jednoczesnej, w tych okolicznościach, bezskuteczności
zawiadomienia skierowanego do organu statio fisci – uchybienie to skutkuje
nieważnością postępowania z powodu pozbawienia strony możności obrony jej
praw (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 12 września 2001 r. V CSK 1535/00, z
dnia 2 grudnia 2011 r. sygn. akt III CSK 136/11 oraz z dnia 19 grudnia 2013 r., II
CSK 206/13 – nie publ.).
Powyższe powoduje, że wyrok Sądu Apelacyjnego podlegał uchyleniu,
postępowanie przed tym Sądem zniesieniu (art. 379 pkt 5 k.p.c.), a sprawa
przekazaniu temu Sądowi do ponownego rozpoznania, bez potrzeby odnoszenia
się do pozostałych zarzutów naruszenia przepisów postępowania oraz do zarzutów
podniesionych przez skarżącego w ramach podstawy naruszenia przepisów prawa
materialnego, z uwagi na to, że oceny takiej Sąd Najwyższy może dokonać tylko
w odniesieniu do orzeczenia, które zapadło w ważnym postępowaniu.
Wobec postawienia przez skarżącego zarzutu nieważności postępowania,
zdaniem skarżącego spowodowanej brakiem właściwego umocowania
pełnomocnika pozwanego (art. 379 pkt 2 k.p.c. w związku z art. 67 § 2 zd. 2 k.p.c.
6
i art. 8 ust. 1 u.p.g.s.p.), mimo że brak jest podstawy do takiej kwalifikacji skutków
ustalonych w sprawie okoliczności, można przypomnieć, że Sąd Najwyższy
dotychczas dwukrotnie wypowiadał się o konsekwencjach czynności procesowych
dokonanych z naruszeniem obowiązku zastępstwa procesowego Skarbu Państwa
przez Prokuratorię Generalną wynikającego z art. 8 ust. 1 u.p.g.s.p. W wyroku
z dnia 2 lutego 2011 r. (II CSK 368/10, nie publ.) Sąd Najwyższy stwierdził,
że naruszenie art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej
Skarbu Państwa w związku z art. 67 § 2 k.p.c., nie powoduje nieważności
postępowania z przyczyny określonej w art. 379 pkt 2 k.p.c. Pogląd ten został
zakwestionowany w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 2013 r.
(IV CSK 403/12, OSP 2013, nr 11, poz. 111). Zauważyć jednak należy,
że w stanach faktycznych obu tych, odmiennie rozstrzygniętych przez Sąd
Najwyższy spraw, zastępstwo procesowe Skarbu Państwa było wykonywane
przez spełniających kryteria z art. 87 k.p.c. pełnomocników, tyle że byli oni
ustanowieni przez organy tych jednostek organizacyjnych, z działalnością których
wiązało się dochodzone roszczenie. Stąd też, w zależności od stanowiska co do
możliwości/dopuszczalności potwierdzenia, bądź nie, czynności dokonanych przez
tychże pełnomocników, zostały wypowiedziane rozbieżne poglądy
o ważności/nieważności postępowania, z powodu działania tak umocowanego
pełnomocnika. Obie wypowiedzi Sądu Najwyższego dotyczyły zatem niewątpliwie
przesłanki wymienionej w art. 379 pkt 2 k.p.c., gdy tymczasem w sprawie niniejszej
Skarb Państwa w postępowaniu przed sądem drugiej instancji w ogóle nie brał
udziału z powodu bezskuteczności wadliwie dokonanego zawiadomienia o terminie
rozprawy apelacyjnej, co uzasadniło przyjęcie odmiennej przyczyny nieważności.
Z przedstawionych powodów orzeczono jak w sentencji (art. 39815
§ 1
w związku z art.39821
w związku z art. 386 § 2 k.p.c.).
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 108 § 2
k.p.c.