Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III SK 44/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 maja 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maciej Pacuda (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
SSN Roman Kuczyński
Protokolant Ewa Wolna
w sprawie z powództwa V. Spółki z o.o. w W.
przeciwko Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów
z udziałem zainteresowanych: […]
o ochronę konkurencji i nałożenie kary pieniężnej,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 15 maja 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w W.
z dnia 19 grudnia 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 19 grudnia 2012 r., zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w W. z 11 października 2011 r., w ten sposób, że zmienił decyzję
Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (Prezes Urzędu) z 31
2
grudnia 2008 r., obniżając karę pieniężną nałożoną na V. Sp. z o.o. w W. (powód) z
kwoty 42.558 zł do kwoty 10.640 zł, a w pozostałej części oddaliła apelację.
Decyzją RKT-…/2008 Prezes Urzędu uznał za praktykę ograniczającą
konkurencję zawarcie przez Zakłady Chemiczne H.S.A. w C. oraz wymienionych w
decyzji kilkunastu przedsiębiorców, w tym powoda, porozumienia na rynku
krajowym sprzedaży hurtowej farb, lakierów i wyrobów pomocniczych,
polegającego na bezpośrednim ustalaniu cen sprzedaży towarów przez ustalenie w
umowach handlowych dotyczących sprzedaży wyrobów produkowanych i
sprzedawanych przez Zakłady cen sprzedaż tych towarów przez partnerów oraz
nałożył na powoda karę pieniężną w wysokości 42.558 zł.
Powód zaskarżył decyzję odwołaniem, które zostało oddalone przez Sąd
Okręgowy. Uznając decyzję Prezesa Urzędu za prawidłową, Sąd pierwszej instancji
wskazał, że powód brał udział w zakazanym porozumieniu wertykalnym, które
spowodowało naruszenie interesu publicznoprawnego konkurentów i
konsumentów. Porozumienie miało formę pisemną i polegało na ustalaniu w
umowach handlowych między dostawcą a członkami sieci dystrybucji cen
odsprzedaży. Celem porozumienia było wyeliminowanie konkurencji między
członkami sieci dystrybucji poprzez zobowiązanie ich do odsprzedaży wyrobów z
minimalną marżą określoną w umowie handlowej. Dzięki uczestnictwu w
porozumieniu członkowie sieci dystrybucji mogli z dużym prawdopodobieństwem
przewidzieć wysokość cen stosowanych przez konkurentów. Odnosząc się do
uczestnictwa powoda w porozumieniu Sąd Okręgowy wskazał, że zawarł on
umowę handlową z Zakładami Chemicznymi H. S.A. w dniu 2 kwietnia 2003 r. W
braku dowodu wypowiedzenia tej umowy przed wydaniem decyzji, Prezes Urzędu
prawidłowo przyjął, że powód nie zaniechał stosowania niedozwolonej praktyki. Sąd
Okręgowy stwierdził, że udział w porozumieniu należy ujmować szeroko i nawet
gdy przedsiębiorca samodzielnie ustalał wysokość cen należy uznać, że
uczestniczył on biernie w niedozwolonym porozumieniu. Biorąc pod uwagę
wszystkie powyższe okoliczności Sąd Okręgowy uznał, że zasadne było nałożenie
na powoda kary pieniężnej, a jej wysokość jest odpowiednia, ponieważ: 1) powód
dopuścił się naruszenia zakazu z art. 6 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie
konkurencji i konsumentów (Dz.U. Nr 50, poz. 331 ze zm.; dalej jako ustawa); 2)
3
porozumienie, w którym uczestniczył nie było wyłączone spod tego zakazu, co
wskazuje na poważny charakter naruszenia reguł konkurencji; 3) powód nie był
inicjatorem porozumienia; 4) wysokość kary odpowiada funkcji represyjnej oraz
zapobiega podobnym naruszeniom w przyszłości.
Uwzględniając częściowo apelację powoda Sąd drugiej instancji wskazał, że
Sąd Okręgowy prawidłowo ustalił, iż powód brał udział w zakazanym przez art. 6
ust. 1 pkt 1 ustawy porozumieniu, którego celem było wyeliminowanie konkurencji
między partnerami handlowymi Zakładów przez zobowiązanie ich do odsprzedaży
wyrobów z minimalną marżą określoną w umowie handlowej. Odnosząc się do
zarzutu naruszenia art. 8 ust. 1 pkt 4 ustawy, Sąd Apelacyjny przyjął, że ciężar
udowodnienia okoliczności, o których mowa w art. 8 ust. 1, spoczywa na
przedsiębiorcy. Powód nie przedstawił dowodów na okoliczność twierdzeń
dotyczących zastosowania art. 8 ust. 1 ustawy. Zakaz porozumień ograniczających
konkurencję obejmuje wszelkie formy koordynacji działań miedzy przedsiębiorcami,
które w sposób celowy prowadzą, w wyniku praktycznej współpracy, do
wyeliminowania konkurencji oraz ryzyka gospodarczego i powodują powstanie
warunków sprzecznych z regułami konkurencji. Zakaz z art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy
obejmuje nie tylko porozumienia, które wywarły określony skutek, ale także
porozumienia wymierzone w samo dobro objęte ochrona przez ustawę, jakim jest
swobodna konkurencja. W ocenie Sądu drugiej instancji postanowienia ustalające
cenę pozostają w sprzeczności z zasadami konkurencji, a do naruszenia art. 6 ust.
1 ustawy wystarczające jest wykazanie, że celem działań przedsiębiorców było
naruszenie reguł konkurencji na rynku.
Obniżając karę pieniężną Sąd Apelacyjny stwierdził, że nie zachodziły
podstawy do odstąpienia od wymierzenia kary powodowi za udział w
niedozwolonym porozumieniu. Sąd drugiej instancji nie podzielił jednak stanowiska
Sądu pierwszej instancji co do tego, że wysokość wymierzonej kary jest
odpowiednia i nie ma podstaw do jej dalszego miarkowania. W ocenie Sądu
Apelacyjnego, w świetle poczynionych w sprawie ustaleń zasadne było obniżenie
kary pieniężnej, ponieważ Sąd Okręgowy wnikliwie rozważając przesłanki
zastosowania art. 111 ustawy zbyt małą wagę przypisał okolicznościom
prowadzącym do miarkowania kary. Prawidłowe było przyjęcie za podstawę
4
wymiaru kary całego przychodu uzyskanego przez powoda w roku poprzedzającym
nałożenie kary, a nie wyłącznie przychodu z działalności objętej porozumieniem.
Niemniej niewielka skala przychodu z kwestionowanej działalności w stosunku do
całego przychodu powoda winna być w większym stopniu uwzględniona jako
okoliczność łagodząca i znaleźć przełożenie w niższym wymiarze kary. Podobnie
należało ocenić okoliczność, że powód nie był inicjatorem porozumienia, nie
nakłaniał innych przedsiębiorców do uczestniczenia w nim, jak również okresowo
nie realizował zawartej umowy. Ponadto, było to pierwsze naruszenie przez
powoda ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów. W ocenie Sądu
Apelacyjnego, kara pieniężna, która uwzględni prawidłowo zarówno obciążające,
jak i łagodzące przesłanki wymiaru kary oraz spełni przypisywane jej funkcje,
powinna wynosić ¼ kary wymierzonej zaskarżoną decyzją.
Prezes Urzędu zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego skargą kasacyjną w
części, to jest co do pkt I.1 i I.3 oraz pkt III. Zaskarżonemu wyrokowi zarzucił
naruszenie: 1) art. 106 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy, przez
nieuzasadnione uwzględnienie kryterium przychodu związanego z zawartym
porozumieniem cenowym, jako kryterium, które powinno mieć decydujący wpływ na
wymiar kary pomimo ustawowej zasady o miarkowaniu kary w stosunku do
przychodów przedsiębiorcy ogółem; 2) art. 111 ustawy, przez uznanie przy
orzekaniu o poziomie kary pieniężnej nałożonej na powoda kryteriów określenia
wysokości kary wymienionych w tym przepisie za drugorzędne w stosunku do
pułapu przychodu związanego z zawartym porozumieniem cenowym; 3) art. 111
ustawy, przez nałożenie na powoda kary w wysokości niewspółmiernej do stopnia
naruszenia interesu publicznoprawnego, rażąco niskiej w stosunku do przychodów
powoda, a przez to nałożenie jej na poziomie nie spełniającym żadnej z funkcji
kary.
Ponadto Prezes Urzędu zarzucił Sądowi Apelacyjnemu naruszenie art. 328 §
2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., przez niewskazanie w uzasadnieniu wyroku w
części dotyczącej kary pieniężnej podstawy faktycznej i niewyjaśnienie podstawy
prawnej oraz naruszenie art. 47931a
§ 3 k.p.c. na skutek orzeczenia o zmianie
decyzji w części dotyczącej kary, pomimo że nie istniały ku temu żadne podstawy.
Prezes Urzędu wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku co do zaskarżonej części i
5
przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania,
ewentualnie o uchylenie wyroku w całości i orzeczenie co do istoty sprawy przez
oddalenie apelacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego w W.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Skarga kasacyjna Prezesa Urzędu nie ma uzasadnionych podstaw.
Odnosząc się w pierwszej kolejności do zarzutów składających się na
procesową podstawę skargi, Sąd Najwyższy uznaje za oczywiście bezpodstawny
zarzut naruszenia art. 47931a
§ 3 k.p.c. z następujących powodów. Po pierwsze,
przepis art. 47931a
§ 3 k.p.c. adresowany jest do Sądu pierwszej instancji, a
przedmiotem kontroli w postępowaniu kasacyjnym jest sposób procedowania przez
Sąd drugiej instancji. Po drugie, skoro z motywów wydanego rozstrzygnięcia
wynika, że w ocenie Sądu Apelacyjnego istniały podstawy do zmiany orzeczenia
Sądu pierwszej instancji oraz decyzji Prezesa Urzędu, nie można skutecznie
podnosić zarzutu naruszenia art. 47931a
§ 3 k.p.c., przez zmianę decyzji Prezesa
Urzędu. Analogicznie, jak wynika to z utrwalonego orzecznictwa Sądu Najwyższego
dotyczącego zarzutów naruszenia art. 385 oraz art. 386 k.p.c. (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 3 października 2013 r., III SK 67/12 i powołane tam
orzeczenia), wadliwe zastosowanie art. 47931a
§ 3 k.p.c. w związku z przepisami
dotyczącymi rozstrzygnięć w postępowaniu apelacyjnym mogłoby mieć miejsce
wówczas, gdy Sąd drugiej instancji zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji oraz
decyzję Prezesa Urzędu pomimo uznania apelacji za bezzasadną.
W ocenie Sądu Najwyższego, nieuprawniony jest także zarzut naruszenia
art. 328 § 2 k.p.c., gdyż z uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika
jednoznacznie, jakiego rodzaju okoliczności i dlaczego zostały uwzględnione przez
Sąd drugiej instancji przy stosowaniu art. 106 ust. 1 pkt 1 oraz art. 111 ustawy i
decyzji o obniżeniu kary pieniężnej nałożonej na powoda przez Prezesa Urzędu.
Przechodząc do zarzutów dotyczących prawa materialnego, w ramach
których możliwa jest weryfikacja prawidłowości zastosowania powołanych powyżej
przepisów prawa materialnego, Sąd Najwyższy nie znajduje powodów dla ich
uwzględnienia z następujących względów.
6
Stanowisko Sądu Najwyższego w przedmiocie statusu porozumień
wertykalnych polegających na ustalaniu cen odsprzedaży, jako porozumień
ograniczających konkurencję, zostało przedstawione z wielowątkową argumentację
w uzasadnieniu wyroku z dnia 23 listopada 2011 r., III SK 21/11. Sąd Najwyższy
podtrzymuje dokonaną w tym orzeczeniu generalną kwalifikację porozumień
ustanawiających minimalne bądź sztywne ceny odsprzedaży (a także pochodne
ceny odsprzedaży, jak np. wysokość marży) jako porozumień należących do
kategorii określanej mianem „ograniczających konkurencję ze względu na cel”.
Jednakże, wbrew argumentacji Prezesa Urzędu, powyższe kwalifikacja porozumień
tego rodzaju, jak również brak wyłączenia takich porozumień z zakazu porozumień
ograniczających konkurencję w ramach instytucji porozumień bagatelnych, nie
uzasadnia jednolicie rygorystycznego stosowania zakazu z art. 6 ust. 1 pkt 1
ustawy wraz z przewidzianymi w ustawie sankcjami do wszelkiego rodzaju
wertykalnych porozumień cenowych. Zdaniem Sądu Najwyższego, nie w każdym
przypadku porozumienia należącego do tej kategorii dochodzi do zagrożenia
interesu publicznego czy też naruszenia wartości istotnych dla prawa
antymonopolowego, a także aktualizacji – motywowanej każdorazowo potrzebą
realizacji interesu publicznego – konieczności nałożenia kary pieniężnej, a tym
bardziej kary pieniężnej o istotnym poziomie dolegliwości dla przedsiębiorcy –
członka sieci dystrybucji uczestniczącego w takim porozumieniu. Zaskarżony wyrok
Sądu drugiej instancji wychodzi naprzeciw powyższym zapatrywaniom. Z jego
uzasadnienia można odczytać pytanie o publicznoprawny sens nałożenia na
konkretnego uczestnika porozumienia kary pieniężnej, dla wysokości i celów której
głównym (o ile nie jedynym) miernikiem ma być określony procent przychodów
przedsiębiorcy, w sytuacji gdy udział przychodów ze sprzedaży towarów objętych
porozumieniem w przychodach ogółem jest niewielki.
W tym kontekście Sąd Najwyższy nie znajduje podstaw dla uwzględnienia
zarzutu naruszenia art. 106 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy, przez
nieuzasadnione uwzględnienie kryterium przychodu związanego z zawartym
porozumieniem cenowym, jako kryterium decydującego w tej sprawie o wymiarze
kary pieniężnej. Przepis art. 106 ust. 1 ustawy określa górną granicę kary
pieniężnej w wysokości 10% przychodów. Nie narusza tego przepisu przyjęte przez
7
Sąd drugiej instancji założenie, odpowiednio uargumentowane i odniesione do
okoliczności faktycznych sprawy, zgodnie z którym w jej realiach uzasadnione było
obniżenie tej kary w wyniku odniesienia jej do przychodu ze sprzedaży towarów
objętych niedozwolonym porozumieniem. Zaskarżony wyrok uwzględnia w tym
zakresie zapatrywania wyrażone w uzasadnieniach wyroków Sądu Najwyższego z
19 sierpnia 2009 r., III SK 5/09 oraz z 21 kwietnia 2011 r., III SK 45/10. Podkreślić
przy tym należy, że faktyczne znaczenie, jakie należy przypisać wielkości
przychodów uzyskanych ze sprzedaży towarów objętych niedozwolonym
porozumieniem dla oceny proporcjonalności kary pieniężnej oraz realizacji jej
różnych funkcji, zależy od okoliczności konkretnej sprawy i nie prowadzi do jej
automatycznej redukcji względem poziomu kary przyjętego w decyzji Prezesa
Urzędu (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 marca 2014 r., III SK 34/13).
Sąd Najwyższy nie podziela także zarzutu naruszenia art. 111 ustawy. Sąd
drugiej instancji nie przypisał przesłankom wymiaru kary pieniężnej wymienionym w
art. 111 ustawy drugorzędnego znaczenia, lecz podkreślił potrzebę odpowiedniego
uwzględnienia – w okolicznościach tej sprawy - tego czynnika rzutującego na ocenę
adekwatności stopnia dolegliwości kary pieniężnej, jakim niewątpliwie jest poziom
przychodów ze sprzedaży towarów objętych porozumieniem. Nie można zgodzić
się z argumentacją Prezesa Urzędu, iż obniżenie przez Sąd Apelacyjny kary
pieniężnej skutkowało nałożeniem na powoda kary w wysokości niewspółmiernej
do naruszenia interesu publicznoprawnego, ani niespełniającej żadnej z funkcji
wymiaru kary, gdy uwzględni się treść porozumienia rzutującą z jednej strony na
poziom szkody wyrządzanej uczestnikom obrotu, z drugiej zaś na poziom korzyści
wynikających z jego realizacji, a także rzeczywiste znaczenie gospodarcze
porozumienia dla powoda (dla którego miarodajny jest poziom przychodów ze
sprzedaży towarów objętych porozumieniem).
Nie można także podzielić argumentacji Prezesa Urzędu, zgodnie z którą w
przypadku wertykalnych porozumień ograniczających konkurencję poziom
wymierzanych uczestnikom porozumienia należącym do określonej kategorii
przedsiębiorców (w niniejszej sprawie członków sieci dystrybucji) kar musi
bezwzględnie odpowiadać określonemu procentowi przychodów jednolitego
(zbliżonego) dla wszystkich. Realizacja takiego zamierzenia odpowiada formalnie
8
realizacji założeń zasady równego traktowania, jeżeli wymierzając kary pieniężne
Prezes Urzędu ustala ich wysokość na zbliżonym poziomie mierzonym ułamkiem
przychodów uzyskiwanych przez uczestników porozumienia. Nie zawsze jednak
zastosowanie takiego kryterium przy wymiarze kary można uznać za przejaw
prawidłowej realizacji zasady równego traktowania, co może mieć zwłaszcza
miejsce w przypadku uczestników porozumienia, dla których przychody z
uczestnictwa w nim mają znikome znaczenie gospodarcze. Preferowana przez
Prezesa Urzędu praktyka wymierzania kar pieniężnych uczestnikom porozumienia
niekoniecznie pozwala także na realizację represyjnej i prewencyjnej funkcji kary
pieniężnej w sposób zgodny z wymogami zasady proporcjonalności.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.