Pełny tekst orzeczenia

433/6/B/2010


POSTANOWIENIE
z dnia 17 września 2010 r.
Sygn. akt Ts 13/09

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Maria Gintowt-Jankowicz,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Olgierda R. w sprawie zgodności:
§ 10 ust. 2 oraz § 13 ust. 1 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 czerwca 1991 r. w sprawie studiów doktoranckich i stypendiów naukowych (Dz. U. Nr 58, poz. 249, ze zm.), a także art. 20 ust. 2 oraz art. 32 ust. 2 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o tytule naukowym i stopniach naukowych (Dz. U. Nr 65, poz. 386, ze zm.) z art. 2, art. 32 ust. 2, art. 64 ust. 2 oraz art. 92 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej, sporządzonej przez pełnomocnika skarżącego, zakwestionowana została zgodność z Konstytucją przepisów dwóch aktów normatywnych. Wobec § 13 ust. 1 oraz § 10 ust. 2 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 czerwca 1991 r. w sprawie studiów doktoranckich i stypendiów naukowych (Dz. U. Nr 58, poz. 249, ze zm.; dalej: rozporządzenie MEN), a także art. 20 ust. 2 oraz art. 32 ust. 2 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o tytule naukowym i stopniach naukowych (Dz. U. Nr 65, poz. 386, ze zm.; dalej: u.t.n.s.n.) skarżący skierował zarzut niezgodności z art. 92 ust. 1 w zw. z art. 2, art. 64 ust. 2 oraz art. 32 ust. 2 w zw. z art. 2 Konstytucji.
Skarga konstytucyjna została sformułowana w związku z następującą sprawą. Wyrokiem Sądu Rejonowego dla Wrocławia-Śródmieścia we Wrocławiu z 28 lutego 2008 r. (sygn. akt IX C 79/05) zasądzono od skarżącego kwotę pieniężną na rzecz Uniwersytetu Wrocławskiego tytułem zwrotu części stypendium pobranego w związku z uczestnictwem w studium doktoranckim. Jako podstawę orzeczenia wskazano § 13 ust. 1 rozporządzenia MEN. Sąd Rejonowy nie dopatrzył się niezgodności tego przepisu z unormowaniami u.t.n.s.n., a w szczególności ustanowienia go z przekroczeniem delegacji ustawowej. W uzasadnieniu wyroku podkreślono także pełną kompetencję Ministra do określenia w rozporządzeniu zasad przyznawania, jak i odbierania świadczenia, nieprzewidzianego uprzednio w samej ustawie upoważniającej. Apelacja skarżącego od tego orzeczenia została następnie oddalona wyrokiem Sądu Okręgowego we Wrocławiu z 1 sierpnia 2008 r. (sygn. akt II Ca 547/08). Sąd II instancji w całości podzielił argumentację wyrażoną w zaskarżonym orzeczeniu, w szczególności w zakresie dopuszczalności określenia w rozporządzeniu MEN przesłanek rodzących obowiązek zwrotu pobranego świadczenia stypendialnego. Sąd Okręgowy podkreślił w związku z tym, że doktorant – znając warunki studiów doktoranckich – przyjmował na siebie m.in. obowiązek zwrotu stypendium w przypadkach określonych przez prawo.
Uzasadniając szczegółowo zarzuty niekonstytucyjności stawiane kwestionowanym przepisom rozporządzenia MEN, skarżący wskazał na naruszenie zasady związania organu wydającego rozporządzenie zasadą demokratycznego państwa prawnego wyrażoną w art. 92 ust. 1 w zw. z art. 2 Konstytucji. Istotę takiego naruszenia upatruje skarżący w ustanowieniu w § 13 ust. 1 rozporządzenia MEN obowiązku zwrotu pobranego stypendium doktoranckiego. Skarżący podkreślił, że obowiązku takiego nie ustanowiono w żadnym przepisie u.t.n.s.n., a więc w ustawie upoważniającej. Z podobnych przyczyn skarżący zakwestionował także treść § 10 ust. 2 rozporządzenia MEN, w którym ustanowiony został nowy rodzaj stypendium, nieznany przepisom u.t.n.s.n.
Z kolei pod adresem art. 20 ust. 2 i art. 36 ust. 2 u.t.n.s.n. skarżący sformułował zarzut związany z brakiem wytycznych dotyczących treści wydawanego rozporządzenia. Podkreślił, że w efekcie ustanowienia, a następnie zastosowania wobec niego rozporządzenia MEN doszło do samoistnego (bez podstawy ustawowej) nałożenia obowiązku zwrotu stypendium. W konsekwencji prowadzi to do naruszenia konstytucyjnego prawa własności skarżącego, którego przedmiotem miałaby być podlegająca zwrotowi część świadczenia stypendialnego. Zdaniem skarżącego, ustanowiony w rozporządzeniu MEN obowiązek prowadzi też do naruszenia konstytucyjnej zasady równości wobec prawa. Otrzymane stypendium, które skarżący porównuje do wynagrodzenia uzyskiwanego przez asystentów zatrudnionych na uczelni, nie podlega bowiem należytej ochronie, porównywalnej z ochroną wynikającą z przepisów Kodeksu pracy.
Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 3 marca 2009 r. wezwano pełnomocnika skarżącego do uzupełnienia braku formalnego skargi konstytucyjnej, przez wskazanie sposobu, w jaki kwestionowane przepisy rozporządzenia MEN oraz u.t.n.s.n. naruszyły konstytucyjne prawo własności.
Wykonując powyższe zarządzenie, skarżący w piśmie z 10 marca 2009 r. wyjaśnił, że naruszenie prawa statuowanego w art. 64 ust. 2 Konstytucji nastąpiło wskutek nałożenia na niego ograniczenia bez podstawy ustawowej. Ponownie, porównując status prawny osoby uzyskującej stypendium oraz świadczącej „tego samego rodzaju usługi” na rzecz uczelni na podstawie stosunku pracy, skarżący wskazuje na samoistne (tj. bez podstawy w ustawie) ograniczenie praw majątkowych doktoranta.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji, każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo wnieść skargę konstytucyjną w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach, prawach lub obowiązkach określonych w Konstytucji. Zasady, na jakich dopuszczalne jest korzystanie ze skargi konstytucyjnej, precyzuje ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Jednym z podstawowych obowiązków nałożonych na skarżącego w przepisach ustawy o TK jest wskazanie, jakie konstytucyjne wolności lub prawa i w jaki sposób – jego zdaniem – zostały naruszone przez unormowania zakwestionowane w skardze konstytucyjnej (art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK). W orzeczeniach Trybunału Konstytucyjnego wydawanych w toku wstępnej kontroli skarg konstytucyjnych podkreślano w związku z tym wielokrotnie, że prawidłowe wykonanie powyższego obowiązku nie może polegać jedynie na numerycznym wskazaniu przepisów Konstytucji, z którymi niezgodna jest (zdaniem skarżącego) zaskarżona regulacja, ale na precyzyjnym wyjaśnieniu, jakiej treści prawo podmiotowe wynikające z tych przepisów doznało niedozwolonego ograniczenia. Skarżący winien również przedstawić argumenty wykazujące sposób zarzucanego ograniczenia lub uszczerbku prawa.
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego w przypadku niniejszej skargi konstytucyjnej powyższe wymagania ustawowe nie zostały spełnione.
Określając podstawę skargi konstytucyjnej, skarżący podniósł zarzut naruszenia praw podmiotowych, których podstawą normatywną stanowić miały art. 2, art. 32 ust. 2, art. 64 ust. 2 oraz art. 92 ust. 1 Konstytucji. Źródła takiego naruszenia upatruje skarżący przede wszystkim w wadliwym – co do formy aktu prawnego – sposobie nałożenia na niego przez prawodawcę obowiązku zwrotu uzyskanego uprzednio świadczenia majątkowego w postaci stypendium doktoranckiego. Ponadto wskazuje na zaistniałą wskutek tego dyskryminację uczestników studiów doktoranckich w stosunku do osób wykonujących podobne czynności zawodowe, jednakże zatrudnionych na uczelni na podstawie umowy o pracę.
W pierwszym rzędzie należy w związku z tym rozważyć prawidłowość wskazania przez skarżącego konstytucyjnych praw lub wolności, które mogłyby stanowić wzorzec kontroli przepisów zakwestionowanych w skardze konstytucyjnej. Już w tym miejscu należy bowiem stwierdzić, że część z wymienionych w skardze konstytucyjnej przepisów Konstytucji samoistnie nie może służyć konstruowaniu układu odniesienia do kontroli przepisów w niej zakwestionowanych. Stanowisko takie wyraził Trybunał Konstytucyjny w szczególności w odniesieniu do przepisów statuujących ogólne zasady ustrojowe. Uznanie tych zasad za adekwatny wzorzec kontroli przepisów kwestionowanych w tym trybie postępowania wymaga bowiem każdorazowego doprecyzowania, w zakresie jakiego prawa lub wolności, znajdujących samodzielną podstawę w przepisach Konstytucji, zasady te doznały niedozwolonego uszczerbku lub ograniczenia. Tego rodzaju zastrzeżenie uczynił Trybunał Konstytucyjny przede wszystkim w odniesieniu do zasad wywodzonych z treści art. 2 Konstytucji (zob. postanowienie pełnego składu TK z 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 60), jak i zasady równości, wyrażonej w art. 32 ust. 2 Konstytucji (zob. postanowienia TK z: 27 kwietnia 1998 r., Ts 47/98, OTK ZU z 1999 r. SUP., poz. 41; 17 czerwca 1998 r., Ts 48/98, OTK ZU nr 4/1998, poz. 59; 27 kwietnia 1998 r., 3 listopada 1998 r., Ts 116/98, OTK ZU nr 1/1999, poz. 10; 1 marca 2000 r., Ts 57/99, OTK ZU nr 2/2000, poz. 72; 24 października 2001 r., SK 10/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 225).
Analogiczne zastrzeżenie, związane z koniecznością wskazania konkretnego prawa podmiotowego statuowanego w przepisach Konstytucji, które zostało naruszone przez zaskarżone unormowania, poczynić można w odniesieniu do art. 92 ust. 1 Konstytucji. Także i ten bowiem przepis, wyrażający unormowanie ściśle przedmiotowe, adresowane do ustawodawcy oraz organów państwa wyposażonych w kompetencję prawodawczą do stanowienia rozporządzeń, nie może być traktowany jako samodzielna podstawa prawna do konstruowania wzorca kontroli prawa przeprowadzanej w trybie skargi konstytucyjnej.
Tym samym dopuszczalność poddania kontroli unormowań u.t.n.s.n. oraz rozporządzenia MEN co do zgodności ze wskazanymi wyżej przepisami Konstytucji uzależniona była od doprecyzowania, jakie prawa podmiotowe, także wykazujące konstytucyjną podstawę, zostały w przypadku skarżącego naruszone. W tym zakresie skarżący konsekwentnie (zarówno w treści samej skargi konstytucyjnej, jak i pisma uzupełniającego jej braki) odwołuje się do art. 64 ust. 2 Konstytucji i wyrażonej w nim zasady równej ochrony własności i innych praw majątkowych.
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego odwołanie to nie spełnia jednak wymogu wskazania praw lub wolności, o którym mowa w art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK. Przede wszystkim, za nieuprawnione i pozbawione podstaw uznać należy powiązanie problemu obowiązku zwrotu pobranego uprzedniego stypendium doktoranckiego z zagadnieniem naruszenia prawa własności. Okoliczność tę podnosił już w uzasadnieniu swojego wyroku Sąd Okręgowy we Wrocławiu. Obowiązek ten ściśle powiązany jest z całokształtem statusu prawnego uczestnika studiów doktoranckich, stanowiąc element stosunku administracyjno-prawnego nawiązanego przez osobę, która podejmuje decyzję o takim uczestnictwie. Z drugiej strony należy podkreślić, że w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego wskazywano już na bezpodstawność stanowiska, zgodnie z którym każda niekorzystna zmiana w sytuacji majątkowej obywatela stanowi ograniczenie jego własności (zob. wyrok TK z 30 stycznia 2001 r., K. 17/00, OTK ZU nr 1/2001, poz. 4). Tak daleko idąca (absolutna) ochrona własności i innych praw majątkowych nie znajduje bowiem uzasadnienia w świetle przepisów Konstytucji (por. też wyrok z 5 listopada 2008 r., SK 79/06, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 153).
W skardze konstytucyjnej nie wyjaśniono także, jakie inne prawo majątkowe skarżącego zostało naruszone wskutek zobowiązania go do zwrotu części pobranego stypendium doktoranckiego. Trzeba podkreślić, że wymogu takiego wskazania nie realizuje jeszcze samo przywołanie art. 64 ust. 2 Konstytucji, bez precyzyjnego określenia zarówno treści naruszonego prawa, jak i kręgu podmiotów uprawnionych do korzystania z niego.
W odniesieniu do zarzutu naruszenia zasady równej ochrony praw, o których mowa w art. 64 ust. 2 Konstytucji, trzeba ponadto podważyć zasadność dokonanego przez skarżącego utożsamienia sytuacji prawnej dwóch, znacząco odmiennych pod względem statusu prawnego, kategorii podmiotów. Już w wyroku z 25 kwietnia 2005 r. (SK 51/03, OTK ZU nr 4/A/2005, poz. 39) Trybunał Konstytucyjny wskazywał bowiem na odrębność stosunku prawnego łączącego uczelnię i doktoranta w porównaniu do stosunku pracy osób zatrudnionych na uczelni. Za pozbawione podstaw uznać w związku z tym należy żądanie skarżącego tożsamej ochrony prawnej dla praw podmiotów, których status prawny jest tak odmienny.

Biorąc wszystkie powyższe okoliczności pod uwagę, działając na podstawie art. 47 ust. 1 pkt 2, a także art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 ustawy o TK, Trybunał Konstytucyjny orzekł jak w sentencji.