P 14/09
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
Pełny tekst orzeczenia
6/1/A/2010
POSTANOWIENIE
z dnia 20 stycznia 2010 r.
Sygn. akt P 14/09
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Ewa Łętowska – przewodniczący
Wojciech Hermeliński
Adam Jamróz
Marek Kotlinowski
Teresa Liszcz – sprawozdawca,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 20 stycznia 2010 r., pytania prawnego Sądu Okręgowego w Krakowie czy:
1) art. 4 ust. 1a, i art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424) jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 oraz art. 44 Konstytucji,
2) art. 9 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 554, ze zm.) jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 oraz art. 44 Konstytucji,
p o s t a n a w i a
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417 oraz z 2009 r. Nr 56, poz. 459) umorzyć postępowanie w sprawie na skutek cofnięcia pytania prawnego.
UZASADNIENIE
I
1. Postanowieniem z 29 stycznia 2009 r. (sygn. akt IV Ka 904/08) Sąd Okręgowy w Krakowie Wydział IV Karny Odwoławczy (dalej: sąd lub sąd pytający), zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym:
1) czy art. 4 ust. 1a oraz art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424; dalej: ustawa o IPN) są zgodne z art. 2, art. 32 ust. 1 oraz art. 44 Konstytucji,
2) czy art. 9 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 554, ze zm.; dalej: przepisy wprowadzające k.k. z 1997 r. albo p.w.k.k.) jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 oraz art. 44 Konstytucji.
W uzasadnieniu pytania prawnego sąd doprecyzował, że wątpliwości dotyczą zgodności ze wskazanymi wzorcami konstytucyjnymi art. 4 ust. 1a ustawy o IPN, a także art. 9 § 1 przepisów wprowadzających k.k. z 1997 r. – „w zakresie, w jakim przepisy te wprowadziły ponowną karalność, oraz nakazały stosowanie przepisów Kodeksu karnego z 1997 roku, dotyczących przedawnienia – w odniesieniu do czynów, których bieg przedawnienia na mocy art. 108 § 2 Kodeksu karnego z 1969 roku (w brzmieniu ustalonym ustawą z dnia 12 lipca 1995 roku o zmianie Kodeksu karnego, Kodeksu karnego wykonawczego oraz podwyższeniu dolnych i górnych granic grzywien i nawiązek w prawie karnym) – w całości upłynął po dniu 1 stycznia 1990 r.”.
Pytanie prawne zostało sformułowane w związku z toczącym się przed sądem pytającym postępowaniem odwoławczym w sprawie przeciwko dwóm byłym funkcjonariuszom Służby Bezpieczeństwa, oskarżonym o przestępstwa z art. 207 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.; dalej: k.k. z 1997 r.) w związku z art. 2 ust. 1 ustawy o IPN.
Śledztwo przeciwko oskarżonym zostało wszczęte w 2006 r., w okresie obowiązywania k.k. z 1997 r. Sąd Rejonowy dla Krakowa – Krowodrzy w Krakowie uznał oskarżonych za winnych popełnienia 8 lipca 1980 r. zarzucanych im czynów. Apelacje od orzeczenia sądu pierwszej instancji złożyły wszystkie strony procesu.
Pytający sąd, rozpatrując wniesione środki odwoławcze, nabrał wątpliwości, czy wskazane przepisy są zgodne z art. 2, art. 32 ust. 1 oraz art. 44 Konstytucji. W ocenie sądu „brak należytego umocowania w Konstytucji RP wymienionych wyżej przepisów” skutkowałby uznaniem przedawnienia przestępstw będących przedmiotem rozpatrywanej sprawy, a w konsekwencji koniecznością umorzenia, na podstawie art. 17 § 1 pkt 6 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.), toczącego się postępowania karnego.
Zdaniem sądu, kwestionowane przepisy przywróciły karalność czynów, które uległy przedawnieniu. Jak zauważa pytający sąd, przestępstwo wynikające z art. 184 § 1 ustawy z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94; dalej: k.k. z 1969 r.) zagrożone było karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 5 lat. Art. 105 § 1 pkt 3 k.k. z 1969 r. przewidywał przedawnienie tego przestępstwa po upływie lat 5 (art. 105 § 2 nie miał zastosowania).
Ustawa z dnia 12 lipca 1995 r. o zmianie Kodeksu karnego, Kodeksu karnego wykonawczego oraz o podwyższeniu dolnych i górnych granic grzywien i nawiązek w prawie karnym (Dz. U. Nr 95, poz. 475; dalej: ustawa nowelizująca z 1995 r.), która weszła w życie 20 listopada 1995 r., dodała § 2 do art. 108 k.k. z 1969 r. Zgodnie z tym przepisem, bieg terminu przedawnienia umyślnych przestępstw przeciwko życiu, zdrowiu, wolności lub wymiarowi sprawiedliwości, zagrożonych karą pozbawienia wolności powyżej 3 lat, popełnionych przez funkcjonariuszy publicznych – w okresie od 1 stycznia 1944 r. do 31 grudnia 1989 r. – w czasie lub w związku z pełnieniem ich funkcji, rozpoczynał się od 1 stycznia 1990 r. Wyłączone zostało natomiast zastosowanie w takich przypadkach art. 2 § 1 k.k. z 1969 r. Zgodnie z tą regulacją prawną, zdaniem sądu, zarzucone oskarżonym czyny, uległyby zatem przedawnieniu 2 stycznia 1995 r.
Wejście w życie kodeksu karnego z 1997 r. oraz ustawy o IPN spowodowało, w ocenie pytającego sądu, przywrócenie karalności czynów, które – na podstawie przedstawionej powyżej regulacji – uległy przedawnieniu.
Art. 9 § 1 przepisów wprowadzających k.k. z 1997 r. podtrzymał rozwiązania przyjęte w tej kwestii w ustawie nowelizującej z 1995 r., ustalając początek terminu przedawnienia na 1 stycznia 1990 r. oraz wyłączając możliwość zastosowania art. 4 § 1 kodeksu karnego z 1997 r. Na podstawie przepisów z 1997 r., w ocenie sądu, nastąpiło przywrócenie karalności czynu, a przedawnienie nastąpić mogłoby 2 stycznia 2000 r.
Art. 4 ust. 1a ustawy o IPN (dodany ustawą z 9 kwietnia 1999 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, ustawy o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego, ustawy o finansach publicznych oraz ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych; Dz. U. Nr 38, poz. 360; zmieniony ponownie ustawą z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów; Dz. U. Nr 218, poz. 1592) określił terminy przedawnienia następująco: karalność zbrodni komunistycznych w rozumieniu art. 2, niebędących zbrodniami wojennymi lub zbrodniami przeciwko ludzkości ustaje po 40 latach, gdy czyn stanowi zbrodnię zabójstwa, oraz po 30 latach, gdy czyn stanowi inną zbrodnię komunistyczną, oraz wyznacza początek biegu przedawnienia na 1 sierpnia 1990 r. Tym samym przedawnienie czynów objętych zakresem art. 2 ust. 1 ustawy o IPN nastąpić mogłoby nawet po 50 latach od dokonania czynu.
Zdaniem pytającego sądu, również odmienne określenie początku biegu terminu przedawnienia występujące pomiędzy art. 9 § 1 p.w.k.k. oraz art. 4 ust. 1a ustawy o IPN (1 stycznia oraz 1 sierpnia) budzi wątpliwość co do zgodności z Konstytucją.
Pytający sąd, akceptując co do zasady konieczność ukarania zbrodni komunistycznych, zwraca jednakże uwagę na sposób, w jaki ustawodawca dąży do tego celu. Podstawowe zastrzeżenia budzi, w opinii sądu, pogląd jakoby „Konstytucja dawała ustawodawcy prawo do nieograniczonego i wielokrotnego odstępowania od zasady lex retro non agit, w celu odraczania w nieskończoność zakończenia procesu wymierzania sprawiedliwości, czy też dla naprawiania tą drogą wad dotychczasowego postępowania legislacyjnego czy bezczynności władzy publicznej w tym organów ścigania”.
Konieczność pociągnięcia do odpowiedzialności karnej byłych funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa PRL nie oznacza, zdaniem pytającego sądu, możliwości dowolnego odkładania w czasie działań legislacyjnych oraz śledczych. Odstępowanie od zasady państwa prawa nie może stać się powtarzalną regułą, nawet w imię szczytnych celów. Dlatego też, co podkreśla sąd, niedopuszczalnym byłoby pozbawienie takich grup osób, jak ci funkcjonariusze, uprawnień przysługujących ogółowi obywateli, o charakterze m.in. gwarancyjnym, jak przedawnienie. Przepisy o przedawnieniu są bowiem, zdaniem sądu, normami gwarancyjnymi wynikającymi z zasady ochrony zaufania obywateli do państwa i stanowionego przezeń prawa.
Przedawnienie karalności, póki jeszcze nie nastąpiło, nie może stanowić dla sprawcy żadnej nabytej ekspektatywy i nie może wpływać na ograniczenie możliwości dokonywania zmian długości terminów przedawnienia przez ustawodawcę. Jednocześnie sąd podkreśla jednak, że uchylenie odpowiedzialności karnej na skutek przedawnienia ma charakter bezwzględny i następuje z mocy prawa.
W opinii sądu, niezgodne z art. 44 Konstytucji jest również wyłączenie stosowania prawa korzystniejszego (art. 4 § 1 k.k. z 1997 r.) wobec osoby oskarżonej, przewidziane w art. 9 § 1 p.w.k.k. oraz art. 4 ust. 1a ustawy o IPN.
Sąd pytający podnosi także kwestię dopuszczalności wielokrotnej zmiany przez ustawodawcę daty, od której należy liczyć ustanie przyczyn politycznych, dla których ściganie przestępstw funkcjonariuszy aparatu komunistycznego było niemożliwe. Konsekwencją wielokrotnych zmian jest nie tylko wydłużanie okresu przedawnienia dla osób, których karalność „odżyła” w 1995 lub 1998 r., lecz także – zdaniem sądu – wprowadzenie karalności przedawnionych już czynów, dla kolejnej grupy osób – funkcjonariuszy publicznych, którzy dopuścili się przestępstw pomiędzy 1 stycznia 1990 r. a 31 lipca 1990 r.
Zdaniem sądu, art. 4 ust. 1a oraz art. 2 ust. 1 ustawy o IPN, w brzmieniu ustalonym ustawą z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. Nr 218, poz. 1592), są sprzeczne zarówno z art. 44, jak i art. 2 oraz art. 32 ust. 1 Konstytucji, naruszają bowiem podstawy demokratycznego państwa prawa, łamiąc zasadę lex retro non agit w sprawach odpowiedzialności karnej i podważając zaufanie do prawa tworzonego przez państwo, oraz prowadzą do nierównego traktowania obywateli.
2. Marszałek Sejmu w piśmie z 17 lipca 2009 r. wniósł, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), o umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia.
Marszałek Sejmu zauważył, że pytanie prawne oparte zostało na wadliwej wykładni przepisów. Pytający sąd, zwracając się do Trybunału Konstytucyjnego, pominął orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz sądów apelacyjnych w zakresie wykładni zaskarżonych przepisów. Tymczasem, jak zaznacza Marszałek, orzecznictwo w sposób jednoznaczny wskazuje, że nastąpienie przedawnienia jest nieodwracalne i nie może zostać przywrócone. W przypadku, gdy termin biegu przedawnienia upłynął, orzecznictwo oraz doktryna jasno – jak podkreśla Marszałek Sejmu – stwierdzają, że „odżycie” przedawnionej odpowiedzialności jest w polskim prawie niemożliwe.
Marszałek zaznacza, że „prawidłowa interpretacja kwestionowanych przepisów prowadzi bowiem do wniosku, iż nie wprowadziły one ponownej karalności, a w konsekwencji nie odnoszą się do czynów, których bieg przedawnienia upłynął po dniu 1 stycznia 1990 r.”.
Marszałek Sejmu zwraca uwagę na to, co również w swoim orzecznictwie podkreślał Trybunał Konstytucyjny, że instytucja przedawnienia jest elementem polityki karnej państwa, a nie konstytucyjnie chronionym prawem obywatela; tym samym istnieje swoboda ustawodawcy w kształtowaniu i zmianie długości okresów przedawnienia, jednakże tylko do momentu, gdy okres przedawnienia nie upłynął. Istota przedawnienia wyklucza bowiem możliwość przywrócenia jego biegu („odżycia”). „Przedawnienie, jako instytucja prawa materialnego, uniemożliwiająca ściganie określonych typów przestępstw po upływie określonego czasu, ma charakter trwały i jest elementem zasady zaufania obywatela do państwa prawnego (…) okres przedawnienia, który raz już upłynął, jest tożsamy z trwałą i ostateczną rezygnacją państwa ze ścigania danego czynu”. Tym samym możliwość wprowadzenia zmian długości biegu oraz nowelizacje przepisów dotyczących chwili rozpoczęcia biegu przedawnienia możliwe jest jedynie wówczas, gdy nastąpi przed jego upływem, zgodnie z wcześniej obowiązującymi przepisami.
Nadto Marszałek Sejmu zwrócił również uwagę, że zastrzeżenia pytającego sądu dotyczące niekonstytucyjności odmiennego określenia terminu początku biegu przedawnienia w art. 4 ust. 1a ustawy o IPN oraz art. 9 § 1 p.w.k.k. są nieuzasadnione. Zakresy tych przepisów nie są bowiem – zdaniem Marszałka Sejmu – tożsame, a ustalenie wzajemnych relacji w przypadku ich krzyżowania jest kwestią interpretacji, zaś ta nie należy do kognicji Trybunału Konstytucyjnego.
3. Prokurator Generalny w piśmie z 2 października 2009 r. wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność orzekania.
Zdaniem Prokuratora Generalnego, wątpliwości pytającego sądu wynikały przede wszystkim z niepełnej, a w konsekwencji wadliwej wykładni zaskarżonych przepisów.
Prokurator zauważył, że pytający sąd pominął orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz sądów apelacyjnych dotyczące kwestionowanych przepisów oraz nie dokonał właściwej oceny kwestii intertemporalnej, czego konsekwencją jest ich błędna wykładnia. Podstawową kwestią bowiem – w ocenie Prokuratora Generalnego – jest rozstrzygnięcie przez pytający sąd kwestii, czy przed wejściem w życie określenia terminów przedawnienia zawartych w art. 4 ust. 1a ustawy o IPN doszło do przedawnienia zarzuconych oskarżonym czynów. Problem ten sąd jest w stanie rozwiązać, dokonując właściwej wykładni. Nie zachodzi zatem przesłanka niezbędności orzekania przez Trybunał Konstytucyjny w tej sprawie.
4. Postanowieniem z 25 listopada 2009 r. Sąd Okręgowy w Krakowie, Wydział IV Karny Odwoławczy, cofnął pytanie prawne. Sąd po zapoznaniu się z nadesłanymi w toku postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym stanowiskami Marszałka Sejmu oraz Prokuratora Generalnego, a także uwzględniając orzeczenie Sądu Najwyższego z 4 marca 2009 r. sygn. akt III KK 322/08 (OSNKW nr 8/2009, poz. 64), uznał, że przedstawiona w nim wykładnia kwestionowanych przepisów pozwala na rozstrzygnięcie sprawy „bez konieczności zajęcia stanowiska przez Trybunał Konstytucyjny”.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 31 ust. 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.) wnioskodawca może do rozpoczęcia rozprawy wycofać wniosek, pytanie prawne albo skargę konstytucyjną. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego przyjmuje się, że prawo do cofnięcia wniosku, pytania prawnego lub skargi konstytucyjnej przed rozpoczęciem rozprawy mieści się w granicach swobodnego uznania wnioskodawcy i jest jednym z przejawów zasady dyspozycyjności, na której opiera się postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym (por. postanowienia TK z: 4 marca 1999 r., sygn. SK 16/98, OTK ZU nr 2/1999, poz. 26; 8 marca 2000 r., sygn. K 32/98, OTK ZU nr 2/2000, poz. 64; 13 września 2000 r., sygn. K 24/99, OTK ZU nr 6/2000, poz. 192; 5 czerwca 2000 r., sygn. P 1/00, OTK ZU nr 5/2000, poz. 146; 28 marca 2001 r., sygn. P 14/00, OTK ZU nr 3/2001, poz. 57; 28 czerwca 2006 r., sygn. P 5/06, OTK ZU nr 6/A/2006, poz. 75; 27 lutego 2007 r., sygn. P 44/06, OTK ZU nr 2/A/2007, poz. 19). W konsekwencji cofnięcie pytania prawnego przed rozpoczęciem rozprawy nie podlega kontroli Trybunału Konstytucyjnego, co skutkuje umorzeniem postępowania stosownie do treści art. 39 ust. 1 pkt 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym.
Mając na uwadze, że cofnięcie pytania prawnego przez Sąd Okręgowy w Krakowie stanowi wystarczającą przesłankę umorzenia postępowania, Trybunał Konstytucyjny uznał za zbędną ocenę zasadności wniesienia pytania prawnego i postanowił jak w sentencji.
POSTANOWIENIE
z dnia 20 stycznia 2010 r.
Sygn. akt P 14/09
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Ewa Łętowska – przewodniczący
Wojciech Hermeliński
Adam Jamróz
Marek Kotlinowski
Teresa Liszcz – sprawozdawca,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 20 stycznia 2010 r., pytania prawnego Sądu Okręgowego w Krakowie czy:
1) art. 4 ust. 1a, i art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424) jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 oraz art. 44 Konstytucji,
2) art. 9 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 554, ze zm.) jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 oraz art. 44 Konstytucji,
p o s t a n a w i a
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417 oraz z 2009 r. Nr 56, poz. 459) umorzyć postępowanie w sprawie na skutek cofnięcia pytania prawnego.
UZASADNIENIE
I
1. Postanowieniem z 29 stycznia 2009 r. (sygn. akt IV Ka 904/08) Sąd Okręgowy w Krakowie Wydział IV Karny Odwoławczy (dalej: sąd lub sąd pytający), zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym:
1) czy art. 4 ust. 1a oraz art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424; dalej: ustawa o IPN) są zgodne z art. 2, art. 32 ust. 1 oraz art. 44 Konstytucji,
2) czy art. 9 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 554, ze zm.; dalej: przepisy wprowadzające k.k. z 1997 r. albo p.w.k.k.) jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 oraz art. 44 Konstytucji.
W uzasadnieniu pytania prawnego sąd doprecyzował, że wątpliwości dotyczą zgodności ze wskazanymi wzorcami konstytucyjnymi art. 4 ust. 1a ustawy o IPN, a także art. 9 § 1 przepisów wprowadzających k.k. z 1997 r. – „w zakresie, w jakim przepisy te wprowadziły ponowną karalność, oraz nakazały stosowanie przepisów Kodeksu karnego z 1997 roku, dotyczących przedawnienia – w odniesieniu do czynów, których bieg przedawnienia na mocy art. 108 § 2 Kodeksu karnego z 1969 roku (w brzmieniu ustalonym ustawą z dnia 12 lipca 1995 roku o zmianie Kodeksu karnego, Kodeksu karnego wykonawczego oraz podwyższeniu dolnych i górnych granic grzywien i nawiązek w prawie karnym) – w całości upłynął po dniu 1 stycznia 1990 r.”.
Pytanie prawne zostało sformułowane w związku z toczącym się przed sądem pytającym postępowaniem odwoławczym w sprawie przeciwko dwóm byłym funkcjonariuszom Służby Bezpieczeństwa, oskarżonym o przestępstwa z art. 207 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.; dalej: k.k. z 1997 r.) w związku z art. 2 ust. 1 ustawy o IPN.
Śledztwo przeciwko oskarżonym zostało wszczęte w 2006 r., w okresie obowiązywania k.k. z 1997 r. Sąd Rejonowy dla Krakowa – Krowodrzy w Krakowie uznał oskarżonych za winnych popełnienia 8 lipca 1980 r. zarzucanych im czynów. Apelacje od orzeczenia sądu pierwszej instancji złożyły wszystkie strony procesu.
Pytający sąd, rozpatrując wniesione środki odwoławcze, nabrał wątpliwości, czy wskazane przepisy są zgodne z art. 2, art. 32 ust. 1 oraz art. 44 Konstytucji. W ocenie sądu „brak należytego umocowania w Konstytucji RP wymienionych wyżej przepisów” skutkowałby uznaniem przedawnienia przestępstw będących przedmiotem rozpatrywanej sprawy, a w konsekwencji koniecznością umorzenia, na podstawie art. 17 § 1 pkt 6 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.), toczącego się postępowania karnego.
Zdaniem sądu, kwestionowane przepisy przywróciły karalność czynów, które uległy przedawnieniu. Jak zauważa pytający sąd, przestępstwo wynikające z art. 184 § 1 ustawy z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94; dalej: k.k. z 1969 r.) zagrożone było karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 5 lat. Art. 105 § 1 pkt 3 k.k. z 1969 r. przewidywał przedawnienie tego przestępstwa po upływie lat 5 (art. 105 § 2 nie miał zastosowania).
Ustawa z dnia 12 lipca 1995 r. o zmianie Kodeksu karnego, Kodeksu karnego wykonawczego oraz o podwyższeniu dolnych i górnych granic grzywien i nawiązek w prawie karnym (Dz. U. Nr 95, poz. 475; dalej: ustawa nowelizująca z 1995 r.), która weszła w życie 20 listopada 1995 r., dodała § 2 do art. 108 k.k. z 1969 r. Zgodnie z tym przepisem, bieg terminu przedawnienia umyślnych przestępstw przeciwko życiu, zdrowiu, wolności lub wymiarowi sprawiedliwości, zagrożonych karą pozbawienia wolności powyżej 3 lat, popełnionych przez funkcjonariuszy publicznych – w okresie od 1 stycznia 1944 r. do 31 grudnia 1989 r. – w czasie lub w związku z pełnieniem ich funkcji, rozpoczynał się od 1 stycznia 1990 r. Wyłączone zostało natomiast zastosowanie w takich przypadkach art. 2 § 1 k.k. z 1969 r. Zgodnie z tą regulacją prawną, zdaniem sądu, zarzucone oskarżonym czyny, uległyby zatem przedawnieniu 2 stycznia 1995 r.
Wejście w życie kodeksu karnego z 1997 r. oraz ustawy o IPN spowodowało, w ocenie pytającego sądu, przywrócenie karalności czynów, które – na podstawie przedstawionej powyżej regulacji – uległy przedawnieniu.
Art. 9 § 1 przepisów wprowadzających k.k. z 1997 r. podtrzymał rozwiązania przyjęte w tej kwestii w ustawie nowelizującej z 1995 r., ustalając początek terminu przedawnienia na 1 stycznia 1990 r. oraz wyłączając możliwość zastosowania art. 4 § 1 kodeksu karnego z 1997 r. Na podstawie przepisów z 1997 r., w ocenie sądu, nastąpiło przywrócenie karalności czynu, a przedawnienie nastąpić mogłoby 2 stycznia 2000 r.
Art. 4 ust. 1a ustawy o IPN (dodany ustawą z 9 kwietnia 1999 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, ustawy o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego, ustawy o finansach publicznych oraz ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych; Dz. U. Nr 38, poz. 360; zmieniony ponownie ustawą z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów; Dz. U. Nr 218, poz. 1592) określił terminy przedawnienia następująco: karalność zbrodni komunistycznych w rozumieniu art. 2, niebędących zbrodniami wojennymi lub zbrodniami przeciwko ludzkości ustaje po 40 latach, gdy czyn stanowi zbrodnię zabójstwa, oraz po 30 latach, gdy czyn stanowi inną zbrodnię komunistyczną, oraz wyznacza początek biegu przedawnienia na 1 sierpnia 1990 r. Tym samym przedawnienie czynów objętych zakresem art. 2 ust. 1 ustawy o IPN nastąpić mogłoby nawet po 50 latach od dokonania czynu.
Zdaniem pytającego sądu, również odmienne określenie początku biegu terminu przedawnienia występujące pomiędzy art. 9 § 1 p.w.k.k. oraz art. 4 ust. 1a ustawy o IPN (1 stycznia oraz 1 sierpnia) budzi wątpliwość co do zgodności z Konstytucją.
Pytający sąd, akceptując co do zasady konieczność ukarania zbrodni komunistycznych, zwraca jednakże uwagę na sposób, w jaki ustawodawca dąży do tego celu. Podstawowe zastrzeżenia budzi, w opinii sądu, pogląd jakoby „Konstytucja dawała ustawodawcy prawo do nieograniczonego i wielokrotnego odstępowania od zasady lex retro non agit, w celu odraczania w nieskończoność zakończenia procesu wymierzania sprawiedliwości, czy też dla naprawiania tą drogą wad dotychczasowego postępowania legislacyjnego czy bezczynności władzy publicznej w tym organów ścigania”.
Konieczność pociągnięcia do odpowiedzialności karnej byłych funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa PRL nie oznacza, zdaniem pytającego sądu, możliwości dowolnego odkładania w czasie działań legislacyjnych oraz śledczych. Odstępowanie od zasady państwa prawa nie może stać się powtarzalną regułą, nawet w imię szczytnych celów. Dlatego też, co podkreśla sąd, niedopuszczalnym byłoby pozbawienie takich grup osób, jak ci funkcjonariusze, uprawnień przysługujących ogółowi obywateli, o charakterze m.in. gwarancyjnym, jak przedawnienie. Przepisy o przedawnieniu są bowiem, zdaniem sądu, normami gwarancyjnymi wynikającymi z zasady ochrony zaufania obywateli do państwa i stanowionego przezeń prawa.
Przedawnienie karalności, póki jeszcze nie nastąpiło, nie może stanowić dla sprawcy żadnej nabytej ekspektatywy i nie może wpływać na ograniczenie możliwości dokonywania zmian długości terminów przedawnienia przez ustawodawcę. Jednocześnie sąd podkreśla jednak, że uchylenie odpowiedzialności karnej na skutek przedawnienia ma charakter bezwzględny i następuje z mocy prawa.
W opinii sądu, niezgodne z art. 44 Konstytucji jest również wyłączenie stosowania prawa korzystniejszego (art. 4 § 1 k.k. z 1997 r.) wobec osoby oskarżonej, przewidziane w art. 9 § 1 p.w.k.k. oraz art. 4 ust. 1a ustawy o IPN.
Sąd pytający podnosi także kwestię dopuszczalności wielokrotnej zmiany przez ustawodawcę daty, od której należy liczyć ustanie przyczyn politycznych, dla których ściganie przestępstw funkcjonariuszy aparatu komunistycznego było niemożliwe. Konsekwencją wielokrotnych zmian jest nie tylko wydłużanie okresu przedawnienia dla osób, których karalność „odżyła” w 1995 lub 1998 r., lecz także – zdaniem sądu – wprowadzenie karalności przedawnionych już czynów, dla kolejnej grupy osób – funkcjonariuszy publicznych, którzy dopuścili się przestępstw pomiędzy 1 stycznia 1990 r. a 31 lipca 1990 r.
Zdaniem sądu, art. 4 ust. 1a oraz art. 2 ust. 1 ustawy o IPN, w brzmieniu ustalonym ustawą z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. Nr 218, poz. 1592), są sprzeczne zarówno z art. 44, jak i art. 2 oraz art. 32 ust. 1 Konstytucji, naruszają bowiem podstawy demokratycznego państwa prawa, łamiąc zasadę lex retro non agit w sprawach odpowiedzialności karnej i podważając zaufanie do prawa tworzonego przez państwo, oraz prowadzą do nierównego traktowania obywateli.
2. Marszałek Sejmu w piśmie z 17 lipca 2009 r. wniósł, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), o umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia.
Marszałek Sejmu zauważył, że pytanie prawne oparte zostało na wadliwej wykładni przepisów. Pytający sąd, zwracając się do Trybunału Konstytucyjnego, pominął orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz sądów apelacyjnych w zakresie wykładni zaskarżonych przepisów. Tymczasem, jak zaznacza Marszałek, orzecznictwo w sposób jednoznaczny wskazuje, że nastąpienie przedawnienia jest nieodwracalne i nie może zostać przywrócone. W przypadku, gdy termin biegu przedawnienia upłynął, orzecznictwo oraz doktryna jasno – jak podkreśla Marszałek Sejmu – stwierdzają, że „odżycie” przedawnionej odpowiedzialności jest w polskim prawie niemożliwe.
Marszałek zaznacza, że „prawidłowa interpretacja kwestionowanych przepisów prowadzi bowiem do wniosku, iż nie wprowadziły one ponownej karalności, a w konsekwencji nie odnoszą się do czynów, których bieg przedawnienia upłynął po dniu 1 stycznia 1990 r.”.
Marszałek Sejmu zwraca uwagę na to, co również w swoim orzecznictwie podkreślał Trybunał Konstytucyjny, że instytucja przedawnienia jest elementem polityki karnej państwa, a nie konstytucyjnie chronionym prawem obywatela; tym samym istnieje swoboda ustawodawcy w kształtowaniu i zmianie długości okresów przedawnienia, jednakże tylko do momentu, gdy okres przedawnienia nie upłynął. Istota przedawnienia wyklucza bowiem możliwość przywrócenia jego biegu („odżycia”). „Przedawnienie, jako instytucja prawa materialnego, uniemożliwiająca ściganie określonych typów przestępstw po upływie określonego czasu, ma charakter trwały i jest elementem zasady zaufania obywatela do państwa prawnego (…) okres przedawnienia, który raz już upłynął, jest tożsamy z trwałą i ostateczną rezygnacją państwa ze ścigania danego czynu”. Tym samym możliwość wprowadzenia zmian długości biegu oraz nowelizacje przepisów dotyczących chwili rozpoczęcia biegu przedawnienia możliwe jest jedynie wówczas, gdy nastąpi przed jego upływem, zgodnie z wcześniej obowiązującymi przepisami.
Nadto Marszałek Sejmu zwrócił również uwagę, że zastrzeżenia pytającego sądu dotyczące niekonstytucyjności odmiennego określenia terminu początku biegu przedawnienia w art. 4 ust. 1a ustawy o IPN oraz art. 9 § 1 p.w.k.k. są nieuzasadnione. Zakresy tych przepisów nie są bowiem – zdaniem Marszałka Sejmu – tożsame, a ustalenie wzajemnych relacji w przypadku ich krzyżowania jest kwestią interpretacji, zaś ta nie należy do kognicji Trybunału Konstytucyjnego.
3. Prokurator Generalny w piśmie z 2 października 2009 r. wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność orzekania.
Zdaniem Prokuratora Generalnego, wątpliwości pytającego sądu wynikały przede wszystkim z niepełnej, a w konsekwencji wadliwej wykładni zaskarżonych przepisów.
Prokurator zauważył, że pytający sąd pominął orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz sądów apelacyjnych dotyczące kwestionowanych przepisów oraz nie dokonał właściwej oceny kwestii intertemporalnej, czego konsekwencją jest ich błędna wykładnia. Podstawową kwestią bowiem – w ocenie Prokuratora Generalnego – jest rozstrzygnięcie przez pytający sąd kwestii, czy przed wejściem w życie określenia terminów przedawnienia zawartych w art. 4 ust. 1a ustawy o IPN doszło do przedawnienia zarzuconych oskarżonym czynów. Problem ten sąd jest w stanie rozwiązać, dokonując właściwej wykładni. Nie zachodzi zatem przesłanka niezbędności orzekania przez Trybunał Konstytucyjny w tej sprawie.
4. Postanowieniem z 25 listopada 2009 r. Sąd Okręgowy w Krakowie, Wydział IV Karny Odwoławczy, cofnął pytanie prawne. Sąd po zapoznaniu się z nadesłanymi w toku postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym stanowiskami Marszałka Sejmu oraz Prokuratora Generalnego, a także uwzględniając orzeczenie Sądu Najwyższego z 4 marca 2009 r. sygn. akt III KK 322/08 (OSNKW nr 8/2009, poz. 64), uznał, że przedstawiona w nim wykładnia kwestionowanych przepisów pozwala na rozstrzygnięcie sprawy „bez konieczności zajęcia stanowiska przez Trybunał Konstytucyjny”.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 31 ust. 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.) wnioskodawca może do rozpoczęcia rozprawy wycofać wniosek, pytanie prawne albo skargę konstytucyjną. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego przyjmuje się, że prawo do cofnięcia wniosku, pytania prawnego lub skargi konstytucyjnej przed rozpoczęciem rozprawy mieści się w granicach swobodnego uznania wnioskodawcy i jest jednym z przejawów zasady dyspozycyjności, na której opiera się postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym (por. postanowienia TK z: 4 marca 1999 r., sygn. SK 16/98, OTK ZU nr 2/1999, poz. 26; 8 marca 2000 r., sygn. K 32/98, OTK ZU nr 2/2000, poz. 64; 13 września 2000 r., sygn. K 24/99, OTK ZU nr 6/2000, poz. 192; 5 czerwca 2000 r., sygn. P 1/00, OTK ZU nr 5/2000, poz. 146; 28 marca 2001 r., sygn. P 14/00, OTK ZU nr 3/2001, poz. 57; 28 czerwca 2006 r., sygn. P 5/06, OTK ZU nr 6/A/2006, poz. 75; 27 lutego 2007 r., sygn. P 44/06, OTK ZU nr 2/A/2007, poz. 19). W konsekwencji cofnięcie pytania prawnego przed rozpoczęciem rozprawy nie podlega kontroli Trybunału Konstytucyjnego, co skutkuje umorzeniem postępowania stosownie do treści art. 39 ust. 1 pkt 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym.
Mając na uwadze, że cofnięcie pytania prawnego przez Sąd Okręgowy w Krakowie stanowi wystarczającą przesłankę umorzenia postępowania, Trybunał Konstytucyjny uznał za zbędną ocenę zasadności wniesienia pytania prawnego i postanowił jak w sentencji.