P 35/11
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
Pełny tekst orzeczenia
34/3/A/2013
POSTANOWIENIE
z dnia 20 marca 2013 r.
Sygn. akt P 35/11
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Marek Kotlinowski – przewodniczący
Zbigniew Cieślak – sprawozdawca
Leon Kieres
Teresa Liszcz
Andrzej Wróbel,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 20 marca 2013 r., pytania prawnego Sądu Rejonowego w Kościanie:
czy art. 213, art. 214 § 1 i 2, art. 216 § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) oraz art. 619 § 1 i 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) są zgodne z art. 21 ust. 1, art. 23, art. 64 ust. 1 i 2, art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) umorzyć postępowanie.
UZASADNIENIE
I
1. Postanowieniem z 25 lutego 2011 r. (sygn. akt I Ns 730/08) Sąd Rejonowy w Kościanie, Wydział I Cywilny (dalej: sąd pytający), zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 213, art. 214 § 1 i 2, art. 216 § 2 i 3 k.c. ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: k.c.) oraz art. 619 § 1 i 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) są zgodne z art. 21 ust. 1, art. 23, art. 64 ust. 1 i 2, art. 31 ust. 3 Konstytucji.
W wyniku wezwań (zarządzenia Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z 31 marca 2011 r., z 19 maja 2011 r., z 15 czerwca 2011 r.) o usuniecie braków formalnych pytania prawnego m.in. poprzez wskazanie, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem, w związku z którą pytanie zostało postawione, w odpowiedziach z 4 maja 2011 r., 31 maja 2011 r., 22 czerwca 2011 r. sąd m.in. zmodyfikował zakres kontroli w stosunku do tego przedstawionego w postanowieniu z 25 lutego 2011 r. poprzez rezygnację z kontroli konstytucyjności art. 216 § 3 k.c. Żądany zakres kontroli jest następujący: art. 213, art. 214 § 1 i 2, art. 216 § 2 k.c. oraz art. 619 § 1 i 2 k.p.c. z art. 21 ust. 1, art. 23, art. 64 ust. 1 i 2, art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Wniesione pytanie prawne opiera się na następującym stanie faktycznym.
Sąd pytający prowadzi postępowanie z wniosku o dział spadku i zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego.
Przedmiotem wniosku inicjującego sprawę przez sądem pytającym było ustalenie, iż w skład spadku wchodzi określone gospodarstwo rolne, a następnie dokonanie działu spadku i częściowego zniesienia współwłasności przez przyznanie tego gospodarstwa rolnego trójce uczestników postępowania, z jednoczesnym zasądzeniem na rzecz pozostałych uczestników postępowania spłat.
Pozostali zainteresowani nie wyrazili zgody na zaproponowany sposób działu spadku i zniesienia współwłasności. Ponadto w sprawie został przeprowadzony dowód z opinii biegłego z zakresu szacowania gospodarstw rolnych celem określenia wartości spadku, jak również ustalenia dopuszczalności i zasadności fizycznego podziału spadkowego gospodarstwa rolnego, o który wnioskowali na tym etapie postępowania uczestnicy postępowania. Z treści opinii biegłego wynika m.in., że podział fizyczny gospodarstwa rolnego jest nieuzasadniony z przyczyn prawnych, ekonomicznych i społecznych. Następnie, wbrew opinii biegłego, wnioskodawczynie zmodyfikowały swój pierwotny wniosek i zażądały fizycznego podziału gospodarstwa oraz zaproponowały sposób jego podziału. Na taki sposób dokonania działu spadku i zniesienia współwłasności nie wyrazili zgody pozostali spadkobiercy, oświadczając jednocześnie, że są zainteresowani wyłącznie spłatami z tytułu działu spadku i zniesienia współwłasności.
Z uzasadnienia wynika, że wątpliwości sądu pytającego co do konstytucyjności regulacji dziedziczenia gospodarstw rolnych skupiają się wokół dwóch kwestii. Pierwsza dotyczy obligatoryjnego, w przypadku gospodarstw rolnych, badania dopuszczalności dokonywania fizycznego podziału gospodarstwa pod kątem zachowania zasad prawidłowej gospodarki rolnej. Druga kwestia jest związana z możliwością głębokiej ingerencji sądu w wysokość spłat należnych współwłaścicielom z tytułu dokonania działu gospodarstwa rolnego.
Zdaniem sądu, co do zasady zniesienie współwłasności rzeczy powinno nastąpić przez jej fizyczny podział, chyba że byłby on sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo że pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości. W toku postępowań działowych – jak podkreślił sąd – zachowane powinno być prawo własności, a jakiekolwiek ograniczenia prawa własności i dziedziczenia mogą być ustanawiane tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Sąd poddał w wątpliwość, czy odnoszący się tylko do gospodarstw rolnych ustawowy obowiązek badania przez sąd, nawet bez inicjatywy ze strony zainteresowanych, dopuszczalności zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego przez podział między współwłaścicieli, mieści się w zakresie wyjątków opisanych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. W pytaniu prawnym sąd przytoczył argument, że „zasady prawidłowej gospodarki rolnej” odnoszą się do kwestii związanych z prowadzeniem przedmiotowego gospodarstwa rolnego i nie mogą być powiązane z bezpieczeństwem publicznym, ochroną środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Obowiązujące regulacje prowadzą do sytuacji, w której spadkobiercy będący współwłaścicielami gospodarstwa rolnego w określonych częściach nie mogą skutecznie wnosić o fizyczny podział gospodarstwa, gdyż na przeszkodzie stają szczególne uregulowania prawa materialnego i procesowego niewystępujące w postępowaniach działowych, których przedmiotem nie są gospodarstwa rolne.
Dalej sąd pytający wskazał, że regulacja zawarta w art. 213, art. 214 § 1 i 2, art. 216 § 2 k.c. oraz art. 619 § 1 i 2 k.p.c., traktowana jako zespół norm regulujących sposób sądowego znoszenia współwłasności i działu spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne, w określonych stanach faktycznych może naruszać podstawowe prawa właścicielskie osób będących współwłaścicielami takiego gospodarstwa rolnego. Sąd podkreślił, że ograniczenia te dotyczą tylko etapu postępowania sądowego, gdyż po jego zakończeniu nic nie staje na przeszkodzie, aby osoba, której prawomocnie zostało przyznane gospodarstwo, wyzbyła się poszczególnych składników tego gospodarstwa. W opisanej sytuacji traci racjonalne wytłumaczenie art. 213 k.c. chroniący zasady prawidłowej gospodarki rolnej kosztem możliwości podziału tego gospodarstwa, skoro nienaruszalność substancji gospodarstwa nie wykracza poza ramy postępowania sądowego.
Odnosząc się do drugiej kwestii, związanej z możliwością głębokiej ingerencji sądu w wysokość spłat należnych współwłaścicielom z tytułu dokonania działu gospodarstwa rolnego, sąd pytający zauważył, że spłata jest równowartością udziału w naturze, jej nieprzyznanie lub obniżenie jest więc wywłaszczeniem w sensie ekonomicznym i to w celu prywatnym, a nie publicznym, chyba że przez cel publiczny rozumieć odciążenie gospodarstw rolnych od nadmiernych spłat. Prowadzi to, zdaniem sądu pytającego, do wniosku, że art. 216 § 2 k.c. jest sprzeczny z konstytucyjną zasadą ochrony prawa własności i prawa dziedziczenia oraz prowadzi do ograniczenia prawa własności w stopniu naruszającym jego istotę.
W konkluzji sąd stwierdził, że o ile są usprawiedliwione, w myśl konstytucyjnych norm regulujących ochronę prawa własności, ogólne zasady znoszenia współwłasności (art. 211 i art. 212 k.c.) i za oczywiste trzeba przyjąć takie stany faktyczne, gdzie rzecz wspólna nie może być fizycznie podzielona, co z kolei musi skutkować wyzuciem współwłaściciela z własności ze spłatą na jego rzecz, to w przypadku sądowego znoszenia współwłasności gospodarstw rolnych ingerencja ustawodawcy w prawa właścicielskie wydaje się zbyt daleko idąca. Taka regulacja powoduje wątpliwość, czy ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw spadkobierców zostały na nich nałożone przepisami objętymi pytaniem prawnym, dla bezpieczeństwa lub porządku publicznego w demokratycznym państwie, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób oraz czy ograniczenia te nie naruszają istoty prawa własności.
2. Marszałek Sejmu w piśmie z 12 stycznia 2012 r. wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.: dalej; ustawa o TK), a w razie nieuwzględnienia wniosku o umorzenie postępowania w całości lub w części, wniósł o stwierdzenie, że: 1) art. 213 oraz art. 214 § 1 i 2 k.c. są zgodne z art. 21 ust. 1, art. 23 oraz art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji; 2) art. 216 § 2 k.c. jest zgodny z art. 21 ust. 1, art. 23 oraz art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji; 3) art. 619 § 1 i 2 k.p.c. nie są niezgodne z art. 21 ust. 1, art. 23 oraz art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Zdaniem Marszałka, okolicznością uzasadniającą umorzenie postępowania jest brak spełnienia przesłanki funkcjonalnej. Marszałek odwołał się do wyrażanych w piśmiennictwie i orzecznictwie poglądów, że przedmiotem kontroli konstytucyjności w trybie pytania prawnego może być wyłącznie przepis, który zostanie zastosowany w sprawie i stanowić będzie podstawę rozstrzygnięcia sądowego, bądź też który ma bezpośrednie znaczenie dla rozstrzygnięcia w konkretnej, rozpoznawanej przez sąd sprawie.
Zdaniem Marszałka, wątpliwości konstytucyjne podniesione w pytaniu prawnym są skoncentrowane na dwóch następujących zagadnieniach. Pierwsze z nich dotyczy obligatoryjnego w przypadku gospodarstw rolnych badania dopuszczalności dokonywania fizycznego podziału gospodarstwa pod kątem zachowania zasad prawidłowej gospodarki. Druga kwestia jest związana z możliwością głębokiej ingerencji sądu w wysokość spłat należnych współwłaścicielom z tytułu dokonania działu gospodarstwa rolnego. Taki sposób określenia istoty problemu konstytucyjnego, zdaniem Marszałka, konfrontowany z przesłankami wystąpienia z pytaniem prawnym, stanem faktycznym sprawy, na tle której zostało ono zadane, oraz uzasadnieniem pytania, nasuwa poważne wątpliwości co do dopuszczalności merytorycznego rozpoznania niniejszego pytania prawnego.
W oparciu o analizę stanu faktycznego Marszałek zajął stanowisko, że jeżeli w sprawie zawisłej przed sądem pytającym nie uda się nakłonić uczestników postępowania do zmiany dotychczasowych decyzji i wniosków w myśl art. 622 § 1 k.p.c., to podczas orzekania nie znajdą zastosowania ani przepisy art. 213 oraz art. 214 § 1 i 2 k.c., ani też art. 216 § 2 i 3 k.c., lecz niezaskarżony art. 214 § 4 k.c. Zgodnie z nim, gdy z ustaleń wynika niedopuszczalność podziału gospodarstwa rolnego, a żaden z uczestników nie zgadza się na przejęcie gospodarstwa rolnego na własność w całości, z obowiązkiem spłaty pozostałych, sąd powinien zarządzić podział cywilny gospodarstwa rolnego, tj. jego sprzedaż stosownie do przepisów k.p.c. i podział uzyskanej w ten sposób sumy pieniędzy między byłych właścicieli, stosownie do posiadanych przez nie udziałów. Takie stwierdzenie, zdaniem Marszałka, prowadzi do wniosku, że intencją sądu pytającego jest derogacja wszystkich przepisów składających się na kontestowany model normatywny. Nie może się to jednak odbyć „kosztem” prawidłowej identyfikacji przedmiotu zaskarżenia oraz sformułowania zarzutów o charakterze konstytucyjnym, a nie konstrukcyjnym. Rozstrzygnięcie merytoryczne sprawy byłoby rozstrzygnięciem o przepisach materialnych, które nie znajdują zastosowania w stanie faktycznym sprawy zawisłej przed sądem pytającym.
Marszałek kwestionuje również dopuszczalność kontroli konstytucyjności art. 214 § 1 i 2 k.c. Zauważa, że istota zastrzeżeń zgłoszonych w tej części wobec obowiązującej regulacji prawnej zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego sprowadza się do podważenia zasadności obligatoryjnego badania zgodności podziału gospodarstwa w naturze z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej. Brak dopuszczalności orzekania wyraża się w tym, że wskazana przesłanka została wysłowiona wyraźnie wyłącznie w hipotezie normy zawartej w art. 213 k.c., brak jej natomiast w art. 214 k.c. W postępowaniu przed Trybunałem powinno skutkować to stwierdzeniem zbędności orzekania o zgodności art. 214 § 1 i 2 k.c. z przywołanymi wzorcami kontroli. Nawet jeśliby Trybunał podzielił zastrzeżenia pytającego sądu dotyczące konstytucyjności art. 213 k.c. w części dotyczącej badania zgodności podziału gospodarstwa rolnego w naturze z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, dokonując zakresowej derogacji tego przepisu i eliminując wskazaną przesłankę z jego treści, miałoby to znaczenie nie tylko dla art. 213 k.c., ale także dla pozostałych regulacji, które się do niego odwołują.
Odnosząc się do badania konstytucyjności art. 216 § 2 i 3 k.c., Marszałek zauważył, że – pomijając wątpliwości odnoszące się do zastosowania tych przepisów w sprawie – wywód prawny zawarty w pytaniu prawnym wykazuje w tej części istotne luki i niekonsekwencje. Pytanie prawne konfrontuje oba zaskarżone przepisy łącznie ze wszystkimi wzorcami konstytucyjnymi. Uzasadnienie jednak nie zawiera ani jednego zdania, które można byłoby uznać za sformułowanie zarzutu niekonstytucyjności w zakresie art. 216 § 3 k.c.
Marszałek wyraził wątpliwość, czy dopuszczalne jest badanie art. 619 § 1 i 2 k.p.c. w niniejszej sprawie. Przypomniał, że przywołane przepisy proceduralne nawiązują do zakwestionowanych norm prawa materialnego regulujących zniesienie współwłasności gospodarstwa. Wysłowione w nich normy nie odnoszą się bezpośrednio do uczestników tego postępowania i w żaden sposób nie ograniczają przysługującego im prawa własności. Marszałek zauważył, że orzekanie o konstytucyjności art. 619 § 1 i 2 k.p.c. byłoby zbędne nawet przy założeniu, że wynik testu konstytucyjności art. 213 i art. 214 k.c. okaże się negatywny. W razie wyeliminowania regulacji materialnoprawnej ograniczającej możliwość podziału objętego współwłasnością gospodarstwa rolnego, unormowanie proceduralne straci swój praktyczny charakter.
Odnosząc się do uzasadnienia pytania prawnego, Marszałek stwierdził, że sąd pytający nie poświęcił w ogóle uwagi zagadnieniu relacji zaskarżonych przepisów do przywołanych wzorców kontroli. Ponadto uzasadnienie pytania prawnego nie pozwala na powiązanie zarzutów formułowanych wobec poszczególnych, zakwestionowanych przepisów z konkretnymi postanowieniami Konstytucji.
W wypadku nieuwzględnienia wniosku o umorzenie postępowania, Marszałek wniósł o orzeczenie zgodności art. 213 oraz art. 214 § 1 i 2 k.c. z przywołanymi wzorcami konstytucyjnymi, gdyż kwestionowane regulacje nie wprowadzają w sferze sposobu zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego radykalnych, jakościowych zmian w stosunku do ogólnej regulacji zniesienia współwłasności rzeczy zawartej w art. 211 i art. 212 k.c. Ratio szczególnych reguł dziedziczenia i podziału spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne, jest przeciwdziałanie procesowi rozdrabniania indywidualnych gospodarstw rolnych niezdolnych do towarowej produkcji rolnej. Ochrona prawidłowej struktury agrarnej gospodarstw rolnych stanowi jeden z podstawowych kierunków działania państwa realizującego normę programową wynikającą z art. 23 Konstytucji.
Unormowanie przesłanek stosowania poszczególnych sposobów zniesienia współwłasności mieści się, co do zasady, w granicach swobody regulacyjnej ustawodawcy, o ile nie narusza to innych wartości i zasad konstytucyjnych.
Na poparcie stanowiska o zgodności art. 216 § 2 k.c. z zawartymi w pytaniu prawnym wzorcami konstytucyjnymi Marszałek przywołał argumentację prezentowaną przez doktrynę, jak również orzecznictwo, w tym Trybunału Konstytucyjnego. Wskazał, że ewentualne obniżenie wysokości spłat przysługujących właścicielom nie jest obligatoryjne i zostało pozostawione rozstrzygnięciu sądu, który oceniając okoliczności konkretnego przypadku, powinien uwzględniać kontekst systemowy i aksjologię konstytucyjną. Miarkowanie wysokości spłat zostało powierzone sądom, co uchyla ryzyko nadużywania tego instrumentu i zapewnia właściwe wyważenie interesów uczestników postępowania branych pod uwagę in casu.
Analizując ostatni z zakwestionowanych przepisów, tj. art. 619 § 1 i 2 k.p.c., Marszałek stwierdził, że na podstawie pytania prawnego nie sposób ustalić, jaka jest prawna relewancja tych przepisów z punktu widzenia ochrony praw współwłaścicieli gospodarstwa rolnego. Również brak szerszej argumentacji sądu pytającego sprawia, że jeżeli nie jest to podstawą do umorzenia postępowania w tym zakresie, to niewątpliwie przywołane postanowienia ustawy zasadniczej trzeba uznać, w opinii Marszałka, za nieadekwatne wzorce kontroli.
3. W piśmie z 24 stycznia 2012 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny. Wskazał, że postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność orzekania.
Zdaniem Prokuratora, sposób określenia istoty problemu konstytucyjnego na tle stanu faktycznego sprawy wyłącza możliwość merytorycznego rozpoznania sprawy przez Trybunał Konstytucyjny, z uwagi na brak przesłanki funkcjonalnej. Prokurator zauważył, że wbrew stanowisku sądu pytającego, podstawę prawną rozstrzygnięcia w sprawie zawisłej przed sądem będzie stanowił art. 214 § 4 k.c., stosowany samodzielnie, który nie został zakwestionowany, a nie art. 213 k.c.
Według Prokuratora, w stanie faktycznym sprawy ziściła się przesłanka ograniczająca dopuszczalność podziału gospodarstwa rolnego, z uwagi na sprzeczność z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, implikująca metodę przyznania gospodarstwa temu współwłaścicielowi, na którego wyrażą zgodę wszyscy współwłaściciele (art. 213 k.c. w związku z art. 622 § 2 k.p.c.). Jednakże według stanu faktycznego, istniejącego w chwili skierowania do Trybunału Konstytucyjnego pytania prawnego, żaden z uczestników toczącego się postępowania nie wyraził zgody na przyznanie mu gospodarstwa rolnego w całości, a także brak jest zgodnego wniosku wszystkich współwłaścicieli co do sprzedaży gospodarstwa. W ten sposób, jedyną metodą zniesienia współwłasności pozostaje podział cywilny, tj. zarządzona przez sąd pytający sprzedaż gospodarstwa rolnego, stosownie do przepisów k.p.c. (art. 214 § 4 k.c.).
Zdaniem Prokuratora, sąd pytający kwestionuje całokształt ustawowej regulacji znoszenia współwłasności gospodarstwa rolnego, będącej określoną instytucją prawną, nie wykazuje jednak związku zaskarżonych przepisów z podstawą rozstrzygnięcia w rozpatrywanej sprawie.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Podstawowym warunkiem skutecznego zainicjowania postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym w wyniku wniesienia pytania prawnego, zgodnie z art. 193 Konstytucji oraz art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) jest to, że od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem pytającym. Przedmiotem kontroli w trybie pytania prawnego nie może bowiem być taki akt normatywny, który bezpośrednio nie wpływa na rozstrzygnięcie sprawy rozpatrywanej przez sąd pytający, a w szczególności nie jest podstawą prawną tego rozstrzygnięcia (zob. np. wyrok TK z 7 października 2008 r., sygn. P 30/07, OTK ZU nr 8/A/2008, poz. 135, oraz postanowienie z 10 grudnia 2010 r., sygn. P 27/09, OTK ZU nr 10/A/2010, poz. 133). W przypadku każdego pytania prawnego niezbędne jest zatem wykazanie istnienia funkcjonalnego związku pomiędzy treścią kwestionowanego przepisu a sprawą, w związku z którą przedstawione zostało pytanie. Z powyższego wynika, że przedmiotem pytania prawnego może być tylko taki przepis, którego wyeliminowanie z porządku prawnego w następstwie wyroku Trybunału Konstytucyjnego wywrze wpływ na treść rozstrzygnięcia sprawy, w związku z którą przedstawione zostało pytanie prawne (zob. np. wyrok TK z 30 października 2006 r., sygn. P 10/06, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 128 i inne powołane tam wcześniejsze orzeczenia). Dokonywana przez Trybunał kontrola hierarchicznej zgodności aktu normatywnego, w trybie pytania prawnego, jest w związku z tym możliwa jedynie w takim zakresie, w jakim rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem zależy od odpowiedzi na to pytanie (zob. wyrok TK z 20 lutego 2007 r., sygn. P 1/06, OTK ZU nr 2/A/2007, poz. 11). Pytanie prawne nie może abstrahować od sprawy, w związku z którą jest przedstawiane, a w szczególności nie może być traktowane przez sąd jako możliwość zainicjowania abstrakcyjnej kontroli konstytucyjności prawa (zob. postanowienie TK z 17 grudnia 2009 r., sygn. P 73/08, OTK ZU nr 11/A/2009, poz. 177).
W związku z powyższym przystąpienie do merytorycznej kontroli konstytucyjności kwestionowanych przepisów w przypadku pytań prawnych musi poprzedzać rozstrzygnięcie kwestii wstępnej, czyli ustalenie, czy dane pytanie spełnia wymóg jego dopuszczalności.
1.1. Ocena relewantności pytania prawnego należy w zasadzie do sądu pytającego (por. postanowienie TK z 12 kwietnia 2000 r., sygn. P 14/99, OTK ZU nr 3/2000, poz. 90; wyrok TK z 7 kwietnia 2009 r., sygn. P 7/08, OTK ZU nr 4/A/2009, poz. 46), jednak gdyby określony akt normatywny nie mógłby być przyjęty za podstawę rozstrzygnięcia, oceny takiej może dokonać Trybunał Konstytucyjny. Do zadań Trybunału nie należy wprawdzie wskazywanie sądom, które przepisy winny znaleźć zastosowanie w konkretnej sprawie, ale z drugiej strony zaakceptowanie rozwiązania, zgodnie z którym o tym, czy dany przepis może być przedmiotem pytania prawnego, decyduje wyłącznie sąd stawiający pytanie, mogłoby doprowadzić do sytuacji, gdy wymagane byłoby od Trybunału Konstytucyjnego rozstrzygnięcie pytań prawnych dotyczących kwestii niemających bezpośredniego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy zawisłej przed sądem. To doprowadziłoby do zatarcia różnicy między przyjętym w Konstytucji uprawnieniami do inicjowania abstrakcyjnej i konkretnej kontroli konstytucyjności prawa (por. postanowienie TK z 13 lutego 2012 r., sygn. P 5/09, OTK ZU nr 2/A/2012, poz. 18).
2. Spełnienie w niniejszej sprawie przesłanki podmiotowej nie budzi wątpliwości: Sąd Rejonowy w Kościanie jest uprawniony do rozstrzygania w sprawie leżącej u podstaw pytania. Również przesłanka przedmiotowa została spełniona, ponieważ przepisy ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: k.c.), jak również ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.), których zgodność z Konstytucją kwestionuje sąd, regulują sądowe zniesienie współwłasności przy dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, czyli odnoszą się do sprawy zawisłej przed sądem.
Szczegółowego rozważenia wymaga to, czy została spełniona przesłanka funkcjonalna.
2.1. Konieczność wykazania zależności między odpowiedzią na pytanie a rozstrzygnięciem sprawy, na której tle powstała wątpliwość natury konstytucyjnej, spoczywa na sądzie występującym z pytaniem prawnym (por. np. postanowienia TK z: 10 października 2000 r., sygn. P 10/00, OTK ZU nr 6/2000, poz. 195; 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03, OTK ZU nr 4/A/2004, poz. 36; 15 maja 2007 r., sygn. P 13/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 57).
Zgodnie z art. 32 ust. 3 ustawy o TK, sąd zwracający się z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego zobowiązany jest do uzasadnienia związku pytania prawnego z rozstrzygnięciem sprawy. Z orzecznictwa Trybunału poddającego analizie treść art. 32 ustawy o TK wynika, że dopełnienie nałożonego na sąd obowiązku wymaga wskazania, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą to pytanie zostało zadane, i nie następuje to przez powtórzenie ogólnej formuły ustawowej, ale konieczne jest wykazanie, że in casu został spełniony konstytucyjny warunek dopuszczalności pytania prawnego (zob. wyrok TK z 7 listopada 2005 r., sygn. P 20/04, OTK ZU nr 10/A/2005, poz. 111).
2.2. Przedmiotem wątpliwości sądu pytającego jest zgodność z Konstytucją: art. 213, art. 214 § 1 i 2, art. 216 § 2 k.c., oraz art. 619 § 1 i 2 k.p.c. Kształtują one regulację sądowego znoszenia współwłasności gospodarstwa rolnego, wyznaczając rozstrzygnięcie w zależności od okoliczności sprawy. Stanowią one odpowiednio, że jeżeli zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego przez podział między współwłaścicieli byłoby sprzeczne z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, sąd przyzna to gospodarstwo temu współwłaścicielowi, na którego wyrażą zgodę wszyscy współwłaściciele (art. 213 k.c.). Jednakże, w razie braku zgody wszystkich współwłaścicieli, sąd przyzna gospodarstwo rolne temu z nich, który je prowadzi lub stale w nim pracuje, chyba że interes społeczno-gospodarczy przemawia za wyborem innego współwłaściciela (art. 214 § 1 k.c.). Jeżeli powyższe warunki spełnia kilku współwłaścicieli albo jeżeli nie spełnia ich żaden ze współwłaścicieli, sąd przyzna gospodarstwo rolne temu z nich, który daje najlepszą gwarancję jego należytego prowadzenia (art. 214 § 2 k.c.).
W tym miejscu warto przywołać następną regulację. Dotyczy ona wypadku, gdy wszyscy współwłaściciele złożą wniosek o sprzedaż gospodarstwa rolnego, wówczas sąd, stosownie do wniosku, zarządzi jego sprzedaż (art. 214 § 3 k.c.). Tak samo postąpi sąd, w przypadku niewyrażenia zgody przez żadnego ze współwłaścicieli na przyznanie mu gospodarstwa (art. 214 § 4 k.c.). Powyższa ustawowa regulacja nie została zaskarżona w pytaniu prawnym, co pozwala na uznanie, że nie wymaga, w opinii sądu pytającego, badania w zakresie zgodności z Konstytucją.
Kolejny zaskarżony w pytaniu prawnym przepis dotyczy sytuacji, w której wysokość przysługujących spłat z gospodarstwa rolnego nie zostanie ustalona w drodze zgodnego porozumienia współwłaścicieli. W myśl art. 216 § 2 k.c., w razie braku takiego porozumienia, spłaty przysługujące współwłaścicielom mogą zostać obniżone. Przy określaniu stopnia ich obniżenia bierze się pod uwagę:
1) typ, wielkość i stan gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem zniesienia współwłasności,
2) sytuację osobistą i majątkową współwłaściciela zobowiązanego do spłat i współwłaściciela uprawnionego do ich otrzymania.
Ostatnie z zaskarżonych regulacji dotyczą art. 619 § 1 i 2 k.p.c. Pierwszy z nich stanowi, że w postępowaniu o zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego sąd ustala jego skład i wartość, w szczególności obszar i rodzaj nieruchomości wchodzących w skład tego gospodarstwa oraz obszar i rodzaj nieruchomości stanowiących już własność współwłaścicieli i ich małżonków, a w miarę potrzeby także okoliczności przewidziane w art. 216 k.c. Podział w naturze nastąpi po zasięgnięciu opinii biegłych co do sposobu podziału (art. 619 § 2 k.p.c.).
Z pytania prawnego wynika, że sąd widzi konieczność zbadania konstytucyjności każdego z zaskarżonych przepisów ze wszystkimi wzorcami kontroli, bo ani na podstawie petitum pytania prawnego, ani na podstawie uzasadnienia nie można powiązać zarzutów formułowanych pod adresem poszczególnych, zakwestionowanych przepisów z konkretnymi postanowieniami Konstytucji.
Jednak z uzasadnienia pytania prawnego jednoznacznie wynika, że wątpliwości sądu pytającego co do konstytucyjności regulacji dziedziczenia gospodarstw rolnych skupiają się wokół dwóch kwestii. Pierwsza kwestia dotyczy obligatoryjnego w przypadku gospodarstw rolnych badania dopuszczalności dokonywania fizycznego podziału gospodarstwa pod kątem zachowania zasad prawidłowej gospodarki rolnej. Druga kwestia jest związana z możliwością głębokiej ingerencji sądu w wysokość spłat należnych współwłaścicielom z tytułu dokonania działu gospodarstwa rolnego. Sąd pytający, pomimo trzykrotnego wezwania (zarządzenia z: 31 marca 2011 r., 19 maja 2011 r., 15 czerwca 2011 r.), nie uzupełnił braków formalnych, tj. nie wykazał zależności pomiędzy powyższymi wątpliwościami a rozstrzygnięciem sprawy.
Z zestawienia przedstawionych w pytaniu prawnym wątpliwości co do konstytucyjności przywołanych regulacji i stanu faktycznego sprawy wynika, że wątpliwości sądu pytającego nie odnoszą się bezpośrednio do podstawy rozstrzygnięcia sprawy, stąd należy uznać, że nie ma związku relewantnego pomiędzy jednym a drugim. Pierwsza wątpliwość dotyczy regulacji zawartej w art. 213 k.c., który nie będzie stanowił podstawy rozstrzygnięcia zawisłej przed sądem sprawy. Odnosząc się do drugiej wątpliwości, należy zauważyć, że miarkowanie wysokości spłat przez sąd mogłoby nastąpić po spełnieniu dwóch warunków: jeśli gospodarstwo zostanie przyznane w naturze jednemu ze współwłaścicieli oraz tylko jeśli pomiędzy stronami brak jest porozumienia co do wysokości spłat. Stan sprawy przedstawiony w pytaniu prawnym wskazuje na brak zgody co do przyznania gospodarstwa jednemu ze spadkobierców, zatem brak będzie podstawy do orzekania o spłatach, w sytuacji, gdy nawet pierwszy z warunków nie został spełniony.
Powyższe wskazuje, że zbadanie konstytucyjności zaskarżonych przepisów nie będzie miało wpływu na treść rozstrzygnięcia sprawy zawisłej przed sądem pytającym. Podstawę rozstrzygnięcia będą bowiem stanowiły inne regulacje niż wskazane w pytaniu prawnym, co istotne regulacje, co do których sąd pytający nie powziął wątpliwości odnośnie ich zgodności z Konstytucją.
W tej sytuacji należy uznać, że rozpatrzenie merytoryczne pytania prawnego doprowadziłoby do abstrakcyjnej kontroli, a to jest niedopuszczalne w ramach instytucji pytań prawnych.
Reasumując, należało umorzyć postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.
POSTANOWIENIE
z dnia 20 marca 2013 r.
Sygn. akt P 35/11
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Marek Kotlinowski – przewodniczący
Zbigniew Cieślak – sprawozdawca
Leon Kieres
Teresa Liszcz
Andrzej Wróbel,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 20 marca 2013 r., pytania prawnego Sądu Rejonowego w Kościanie:
czy art. 213, art. 214 § 1 i 2, art. 216 § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) oraz art. 619 § 1 i 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) są zgodne z art. 21 ust. 1, art. 23, art. 64 ust. 1 i 2, art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) umorzyć postępowanie.
UZASADNIENIE
I
1. Postanowieniem z 25 lutego 2011 r. (sygn. akt I Ns 730/08) Sąd Rejonowy w Kościanie, Wydział I Cywilny (dalej: sąd pytający), zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 213, art. 214 § 1 i 2, art. 216 § 2 i 3 k.c. ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: k.c.) oraz art. 619 § 1 i 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) są zgodne z art. 21 ust. 1, art. 23, art. 64 ust. 1 i 2, art. 31 ust. 3 Konstytucji.
W wyniku wezwań (zarządzenia Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z 31 marca 2011 r., z 19 maja 2011 r., z 15 czerwca 2011 r.) o usuniecie braków formalnych pytania prawnego m.in. poprzez wskazanie, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem, w związku z którą pytanie zostało postawione, w odpowiedziach z 4 maja 2011 r., 31 maja 2011 r., 22 czerwca 2011 r. sąd m.in. zmodyfikował zakres kontroli w stosunku do tego przedstawionego w postanowieniu z 25 lutego 2011 r. poprzez rezygnację z kontroli konstytucyjności art. 216 § 3 k.c. Żądany zakres kontroli jest następujący: art. 213, art. 214 § 1 i 2, art. 216 § 2 k.c. oraz art. 619 § 1 i 2 k.p.c. z art. 21 ust. 1, art. 23, art. 64 ust. 1 i 2, art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Wniesione pytanie prawne opiera się na następującym stanie faktycznym.
Sąd pytający prowadzi postępowanie z wniosku o dział spadku i zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego.
Przedmiotem wniosku inicjującego sprawę przez sądem pytającym było ustalenie, iż w skład spadku wchodzi określone gospodarstwo rolne, a następnie dokonanie działu spadku i częściowego zniesienia współwłasności przez przyznanie tego gospodarstwa rolnego trójce uczestników postępowania, z jednoczesnym zasądzeniem na rzecz pozostałych uczestników postępowania spłat.
Pozostali zainteresowani nie wyrazili zgody na zaproponowany sposób działu spadku i zniesienia współwłasności. Ponadto w sprawie został przeprowadzony dowód z opinii biegłego z zakresu szacowania gospodarstw rolnych celem określenia wartości spadku, jak również ustalenia dopuszczalności i zasadności fizycznego podziału spadkowego gospodarstwa rolnego, o który wnioskowali na tym etapie postępowania uczestnicy postępowania. Z treści opinii biegłego wynika m.in., że podział fizyczny gospodarstwa rolnego jest nieuzasadniony z przyczyn prawnych, ekonomicznych i społecznych. Następnie, wbrew opinii biegłego, wnioskodawczynie zmodyfikowały swój pierwotny wniosek i zażądały fizycznego podziału gospodarstwa oraz zaproponowały sposób jego podziału. Na taki sposób dokonania działu spadku i zniesienia współwłasności nie wyrazili zgody pozostali spadkobiercy, oświadczając jednocześnie, że są zainteresowani wyłącznie spłatami z tytułu działu spadku i zniesienia współwłasności.
Z uzasadnienia wynika, że wątpliwości sądu pytającego co do konstytucyjności regulacji dziedziczenia gospodarstw rolnych skupiają się wokół dwóch kwestii. Pierwsza dotyczy obligatoryjnego, w przypadku gospodarstw rolnych, badania dopuszczalności dokonywania fizycznego podziału gospodarstwa pod kątem zachowania zasad prawidłowej gospodarki rolnej. Druga kwestia jest związana z możliwością głębokiej ingerencji sądu w wysokość spłat należnych współwłaścicielom z tytułu dokonania działu gospodarstwa rolnego.
Zdaniem sądu, co do zasady zniesienie współwłasności rzeczy powinno nastąpić przez jej fizyczny podział, chyba że byłby on sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo że pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości. W toku postępowań działowych – jak podkreślił sąd – zachowane powinno być prawo własności, a jakiekolwiek ograniczenia prawa własności i dziedziczenia mogą być ustanawiane tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Sąd poddał w wątpliwość, czy odnoszący się tylko do gospodarstw rolnych ustawowy obowiązek badania przez sąd, nawet bez inicjatywy ze strony zainteresowanych, dopuszczalności zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego przez podział między współwłaścicieli, mieści się w zakresie wyjątków opisanych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. W pytaniu prawnym sąd przytoczył argument, że „zasady prawidłowej gospodarki rolnej” odnoszą się do kwestii związanych z prowadzeniem przedmiotowego gospodarstwa rolnego i nie mogą być powiązane z bezpieczeństwem publicznym, ochroną środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Obowiązujące regulacje prowadzą do sytuacji, w której spadkobiercy będący współwłaścicielami gospodarstwa rolnego w określonych częściach nie mogą skutecznie wnosić o fizyczny podział gospodarstwa, gdyż na przeszkodzie stają szczególne uregulowania prawa materialnego i procesowego niewystępujące w postępowaniach działowych, których przedmiotem nie są gospodarstwa rolne.
Dalej sąd pytający wskazał, że regulacja zawarta w art. 213, art. 214 § 1 i 2, art. 216 § 2 k.c. oraz art. 619 § 1 i 2 k.p.c., traktowana jako zespół norm regulujących sposób sądowego znoszenia współwłasności i działu spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne, w określonych stanach faktycznych może naruszać podstawowe prawa właścicielskie osób będących współwłaścicielami takiego gospodarstwa rolnego. Sąd podkreślił, że ograniczenia te dotyczą tylko etapu postępowania sądowego, gdyż po jego zakończeniu nic nie staje na przeszkodzie, aby osoba, której prawomocnie zostało przyznane gospodarstwo, wyzbyła się poszczególnych składników tego gospodarstwa. W opisanej sytuacji traci racjonalne wytłumaczenie art. 213 k.c. chroniący zasady prawidłowej gospodarki rolnej kosztem możliwości podziału tego gospodarstwa, skoro nienaruszalność substancji gospodarstwa nie wykracza poza ramy postępowania sądowego.
Odnosząc się do drugiej kwestii, związanej z możliwością głębokiej ingerencji sądu w wysokość spłat należnych współwłaścicielom z tytułu dokonania działu gospodarstwa rolnego, sąd pytający zauważył, że spłata jest równowartością udziału w naturze, jej nieprzyznanie lub obniżenie jest więc wywłaszczeniem w sensie ekonomicznym i to w celu prywatnym, a nie publicznym, chyba że przez cel publiczny rozumieć odciążenie gospodarstw rolnych od nadmiernych spłat. Prowadzi to, zdaniem sądu pytającego, do wniosku, że art. 216 § 2 k.c. jest sprzeczny z konstytucyjną zasadą ochrony prawa własności i prawa dziedziczenia oraz prowadzi do ograniczenia prawa własności w stopniu naruszającym jego istotę.
W konkluzji sąd stwierdził, że o ile są usprawiedliwione, w myśl konstytucyjnych norm regulujących ochronę prawa własności, ogólne zasady znoszenia współwłasności (art. 211 i art. 212 k.c.) i za oczywiste trzeba przyjąć takie stany faktyczne, gdzie rzecz wspólna nie może być fizycznie podzielona, co z kolei musi skutkować wyzuciem współwłaściciela z własności ze spłatą na jego rzecz, to w przypadku sądowego znoszenia współwłasności gospodarstw rolnych ingerencja ustawodawcy w prawa właścicielskie wydaje się zbyt daleko idąca. Taka regulacja powoduje wątpliwość, czy ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw spadkobierców zostały na nich nałożone przepisami objętymi pytaniem prawnym, dla bezpieczeństwa lub porządku publicznego w demokratycznym państwie, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób oraz czy ograniczenia te nie naruszają istoty prawa własności.
2. Marszałek Sejmu w piśmie z 12 stycznia 2012 r. wniósł o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.: dalej; ustawa o TK), a w razie nieuwzględnienia wniosku o umorzenie postępowania w całości lub w części, wniósł o stwierdzenie, że: 1) art. 213 oraz art. 214 § 1 i 2 k.c. są zgodne z art. 21 ust. 1, art. 23 oraz art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji; 2) art. 216 § 2 k.c. jest zgodny z art. 21 ust. 1, art. 23 oraz art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji; 3) art. 619 § 1 i 2 k.p.c. nie są niezgodne z art. 21 ust. 1, art. 23 oraz art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Zdaniem Marszałka, okolicznością uzasadniającą umorzenie postępowania jest brak spełnienia przesłanki funkcjonalnej. Marszałek odwołał się do wyrażanych w piśmiennictwie i orzecznictwie poglądów, że przedmiotem kontroli konstytucyjności w trybie pytania prawnego może być wyłącznie przepis, który zostanie zastosowany w sprawie i stanowić będzie podstawę rozstrzygnięcia sądowego, bądź też który ma bezpośrednie znaczenie dla rozstrzygnięcia w konkretnej, rozpoznawanej przez sąd sprawie.
Zdaniem Marszałka, wątpliwości konstytucyjne podniesione w pytaniu prawnym są skoncentrowane na dwóch następujących zagadnieniach. Pierwsze z nich dotyczy obligatoryjnego w przypadku gospodarstw rolnych badania dopuszczalności dokonywania fizycznego podziału gospodarstwa pod kątem zachowania zasad prawidłowej gospodarki. Druga kwestia jest związana z możliwością głębokiej ingerencji sądu w wysokość spłat należnych współwłaścicielom z tytułu dokonania działu gospodarstwa rolnego. Taki sposób określenia istoty problemu konstytucyjnego, zdaniem Marszałka, konfrontowany z przesłankami wystąpienia z pytaniem prawnym, stanem faktycznym sprawy, na tle której zostało ono zadane, oraz uzasadnieniem pytania, nasuwa poważne wątpliwości co do dopuszczalności merytorycznego rozpoznania niniejszego pytania prawnego.
W oparciu o analizę stanu faktycznego Marszałek zajął stanowisko, że jeżeli w sprawie zawisłej przed sądem pytającym nie uda się nakłonić uczestników postępowania do zmiany dotychczasowych decyzji i wniosków w myśl art. 622 § 1 k.p.c., to podczas orzekania nie znajdą zastosowania ani przepisy art. 213 oraz art. 214 § 1 i 2 k.c., ani też art. 216 § 2 i 3 k.c., lecz niezaskarżony art. 214 § 4 k.c. Zgodnie z nim, gdy z ustaleń wynika niedopuszczalność podziału gospodarstwa rolnego, a żaden z uczestników nie zgadza się na przejęcie gospodarstwa rolnego na własność w całości, z obowiązkiem spłaty pozostałych, sąd powinien zarządzić podział cywilny gospodarstwa rolnego, tj. jego sprzedaż stosownie do przepisów k.p.c. i podział uzyskanej w ten sposób sumy pieniędzy między byłych właścicieli, stosownie do posiadanych przez nie udziałów. Takie stwierdzenie, zdaniem Marszałka, prowadzi do wniosku, że intencją sądu pytającego jest derogacja wszystkich przepisów składających się na kontestowany model normatywny. Nie może się to jednak odbyć „kosztem” prawidłowej identyfikacji przedmiotu zaskarżenia oraz sformułowania zarzutów o charakterze konstytucyjnym, a nie konstrukcyjnym. Rozstrzygnięcie merytoryczne sprawy byłoby rozstrzygnięciem o przepisach materialnych, które nie znajdują zastosowania w stanie faktycznym sprawy zawisłej przed sądem pytającym.
Marszałek kwestionuje również dopuszczalność kontroli konstytucyjności art. 214 § 1 i 2 k.c. Zauważa, że istota zastrzeżeń zgłoszonych w tej części wobec obowiązującej regulacji prawnej zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego sprowadza się do podważenia zasadności obligatoryjnego badania zgodności podziału gospodarstwa w naturze z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej. Brak dopuszczalności orzekania wyraża się w tym, że wskazana przesłanka została wysłowiona wyraźnie wyłącznie w hipotezie normy zawartej w art. 213 k.c., brak jej natomiast w art. 214 k.c. W postępowaniu przed Trybunałem powinno skutkować to stwierdzeniem zbędności orzekania o zgodności art. 214 § 1 i 2 k.c. z przywołanymi wzorcami kontroli. Nawet jeśliby Trybunał podzielił zastrzeżenia pytającego sądu dotyczące konstytucyjności art. 213 k.c. w części dotyczącej badania zgodności podziału gospodarstwa rolnego w naturze z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, dokonując zakresowej derogacji tego przepisu i eliminując wskazaną przesłankę z jego treści, miałoby to znaczenie nie tylko dla art. 213 k.c., ale także dla pozostałych regulacji, które się do niego odwołują.
Odnosząc się do badania konstytucyjności art. 216 § 2 i 3 k.c., Marszałek zauważył, że – pomijając wątpliwości odnoszące się do zastosowania tych przepisów w sprawie – wywód prawny zawarty w pytaniu prawnym wykazuje w tej części istotne luki i niekonsekwencje. Pytanie prawne konfrontuje oba zaskarżone przepisy łącznie ze wszystkimi wzorcami konstytucyjnymi. Uzasadnienie jednak nie zawiera ani jednego zdania, które można byłoby uznać za sformułowanie zarzutu niekonstytucyjności w zakresie art. 216 § 3 k.c.
Marszałek wyraził wątpliwość, czy dopuszczalne jest badanie art. 619 § 1 i 2 k.p.c. w niniejszej sprawie. Przypomniał, że przywołane przepisy proceduralne nawiązują do zakwestionowanych norm prawa materialnego regulujących zniesienie współwłasności gospodarstwa. Wysłowione w nich normy nie odnoszą się bezpośrednio do uczestników tego postępowania i w żaden sposób nie ograniczają przysługującego im prawa własności. Marszałek zauważył, że orzekanie o konstytucyjności art. 619 § 1 i 2 k.p.c. byłoby zbędne nawet przy założeniu, że wynik testu konstytucyjności art. 213 i art. 214 k.c. okaże się negatywny. W razie wyeliminowania regulacji materialnoprawnej ograniczającej możliwość podziału objętego współwłasnością gospodarstwa rolnego, unormowanie proceduralne straci swój praktyczny charakter.
Odnosząc się do uzasadnienia pytania prawnego, Marszałek stwierdził, że sąd pytający nie poświęcił w ogóle uwagi zagadnieniu relacji zaskarżonych przepisów do przywołanych wzorców kontroli. Ponadto uzasadnienie pytania prawnego nie pozwala na powiązanie zarzutów formułowanych wobec poszczególnych, zakwestionowanych przepisów z konkretnymi postanowieniami Konstytucji.
W wypadku nieuwzględnienia wniosku o umorzenie postępowania, Marszałek wniósł o orzeczenie zgodności art. 213 oraz art. 214 § 1 i 2 k.c. z przywołanymi wzorcami konstytucyjnymi, gdyż kwestionowane regulacje nie wprowadzają w sferze sposobu zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego radykalnych, jakościowych zmian w stosunku do ogólnej regulacji zniesienia współwłasności rzeczy zawartej w art. 211 i art. 212 k.c. Ratio szczególnych reguł dziedziczenia i podziału spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne, jest przeciwdziałanie procesowi rozdrabniania indywidualnych gospodarstw rolnych niezdolnych do towarowej produkcji rolnej. Ochrona prawidłowej struktury agrarnej gospodarstw rolnych stanowi jeden z podstawowych kierunków działania państwa realizującego normę programową wynikającą z art. 23 Konstytucji.
Unormowanie przesłanek stosowania poszczególnych sposobów zniesienia współwłasności mieści się, co do zasady, w granicach swobody regulacyjnej ustawodawcy, o ile nie narusza to innych wartości i zasad konstytucyjnych.
Na poparcie stanowiska o zgodności art. 216 § 2 k.c. z zawartymi w pytaniu prawnym wzorcami konstytucyjnymi Marszałek przywołał argumentację prezentowaną przez doktrynę, jak również orzecznictwo, w tym Trybunału Konstytucyjnego. Wskazał, że ewentualne obniżenie wysokości spłat przysługujących właścicielom nie jest obligatoryjne i zostało pozostawione rozstrzygnięciu sądu, który oceniając okoliczności konkretnego przypadku, powinien uwzględniać kontekst systemowy i aksjologię konstytucyjną. Miarkowanie wysokości spłat zostało powierzone sądom, co uchyla ryzyko nadużywania tego instrumentu i zapewnia właściwe wyważenie interesów uczestników postępowania branych pod uwagę in casu.
Analizując ostatni z zakwestionowanych przepisów, tj. art. 619 § 1 i 2 k.p.c., Marszałek stwierdził, że na podstawie pytania prawnego nie sposób ustalić, jaka jest prawna relewancja tych przepisów z punktu widzenia ochrony praw współwłaścicieli gospodarstwa rolnego. Również brak szerszej argumentacji sądu pytającego sprawia, że jeżeli nie jest to podstawą do umorzenia postępowania w tym zakresie, to niewątpliwie przywołane postanowienia ustawy zasadniczej trzeba uznać, w opinii Marszałka, za nieadekwatne wzorce kontroli.
3. W piśmie z 24 stycznia 2012 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny. Wskazał, że postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność orzekania.
Zdaniem Prokuratora, sposób określenia istoty problemu konstytucyjnego na tle stanu faktycznego sprawy wyłącza możliwość merytorycznego rozpoznania sprawy przez Trybunał Konstytucyjny, z uwagi na brak przesłanki funkcjonalnej. Prokurator zauważył, że wbrew stanowisku sądu pytającego, podstawę prawną rozstrzygnięcia w sprawie zawisłej przed sądem będzie stanowił art. 214 § 4 k.c., stosowany samodzielnie, który nie został zakwestionowany, a nie art. 213 k.c.
Według Prokuratora, w stanie faktycznym sprawy ziściła się przesłanka ograniczająca dopuszczalność podziału gospodarstwa rolnego, z uwagi na sprzeczność z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, implikująca metodę przyznania gospodarstwa temu współwłaścicielowi, na którego wyrażą zgodę wszyscy współwłaściciele (art. 213 k.c. w związku z art. 622 § 2 k.p.c.). Jednakże według stanu faktycznego, istniejącego w chwili skierowania do Trybunału Konstytucyjnego pytania prawnego, żaden z uczestników toczącego się postępowania nie wyraził zgody na przyznanie mu gospodarstwa rolnego w całości, a także brak jest zgodnego wniosku wszystkich współwłaścicieli co do sprzedaży gospodarstwa. W ten sposób, jedyną metodą zniesienia współwłasności pozostaje podział cywilny, tj. zarządzona przez sąd pytający sprzedaż gospodarstwa rolnego, stosownie do przepisów k.p.c. (art. 214 § 4 k.c.).
Zdaniem Prokuratora, sąd pytający kwestionuje całokształt ustawowej regulacji znoszenia współwłasności gospodarstwa rolnego, będącej określoną instytucją prawną, nie wykazuje jednak związku zaskarżonych przepisów z podstawą rozstrzygnięcia w rozpatrywanej sprawie.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Podstawowym warunkiem skutecznego zainicjowania postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym w wyniku wniesienia pytania prawnego, zgodnie z art. 193 Konstytucji oraz art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) jest to, że od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem pytającym. Przedmiotem kontroli w trybie pytania prawnego nie może bowiem być taki akt normatywny, który bezpośrednio nie wpływa na rozstrzygnięcie sprawy rozpatrywanej przez sąd pytający, a w szczególności nie jest podstawą prawną tego rozstrzygnięcia (zob. np. wyrok TK z 7 października 2008 r., sygn. P 30/07, OTK ZU nr 8/A/2008, poz. 135, oraz postanowienie z 10 grudnia 2010 r., sygn. P 27/09, OTK ZU nr 10/A/2010, poz. 133). W przypadku każdego pytania prawnego niezbędne jest zatem wykazanie istnienia funkcjonalnego związku pomiędzy treścią kwestionowanego przepisu a sprawą, w związku z którą przedstawione zostało pytanie. Z powyższego wynika, że przedmiotem pytania prawnego może być tylko taki przepis, którego wyeliminowanie z porządku prawnego w następstwie wyroku Trybunału Konstytucyjnego wywrze wpływ na treść rozstrzygnięcia sprawy, w związku z którą przedstawione zostało pytanie prawne (zob. np. wyrok TK z 30 października 2006 r., sygn. P 10/06, OTK ZU nr 9/A/2006, poz. 128 i inne powołane tam wcześniejsze orzeczenia). Dokonywana przez Trybunał kontrola hierarchicznej zgodności aktu normatywnego, w trybie pytania prawnego, jest w związku z tym możliwa jedynie w takim zakresie, w jakim rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem zależy od odpowiedzi na to pytanie (zob. wyrok TK z 20 lutego 2007 r., sygn. P 1/06, OTK ZU nr 2/A/2007, poz. 11). Pytanie prawne nie może abstrahować od sprawy, w związku z którą jest przedstawiane, a w szczególności nie może być traktowane przez sąd jako możliwość zainicjowania abstrakcyjnej kontroli konstytucyjności prawa (zob. postanowienie TK z 17 grudnia 2009 r., sygn. P 73/08, OTK ZU nr 11/A/2009, poz. 177).
W związku z powyższym przystąpienie do merytorycznej kontroli konstytucyjności kwestionowanych przepisów w przypadku pytań prawnych musi poprzedzać rozstrzygnięcie kwestii wstępnej, czyli ustalenie, czy dane pytanie spełnia wymóg jego dopuszczalności.
1.1. Ocena relewantności pytania prawnego należy w zasadzie do sądu pytającego (por. postanowienie TK z 12 kwietnia 2000 r., sygn. P 14/99, OTK ZU nr 3/2000, poz. 90; wyrok TK z 7 kwietnia 2009 r., sygn. P 7/08, OTK ZU nr 4/A/2009, poz. 46), jednak gdyby określony akt normatywny nie mógłby być przyjęty za podstawę rozstrzygnięcia, oceny takiej może dokonać Trybunał Konstytucyjny. Do zadań Trybunału nie należy wprawdzie wskazywanie sądom, które przepisy winny znaleźć zastosowanie w konkretnej sprawie, ale z drugiej strony zaakceptowanie rozwiązania, zgodnie z którym o tym, czy dany przepis może być przedmiotem pytania prawnego, decyduje wyłącznie sąd stawiający pytanie, mogłoby doprowadzić do sytuacji, gdy wymagane byłoby od Trybunału Konstytucyjnego rozstrzygnięcie pytań prawnych dotyczących kwestii niemających bezpośredniego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy zawisłej przed sądem. To doprowadziłoby do zatarcia różnicy między przyjętym w Konstytucji uprawnieniami do inicjowania abstrakcyjnej i konkretnej kontroli konstytucyjności prawa (por. postanowienie TK z 13 lutego 2012 r., sygn. P 5/09, OTK ZU nr 2/A/2012, poz. 18).
2. Spełnienie w niniejszej sprawie przesłanki podmiotowej nie budzi wątpliwości: Sąd Rejonowy w Kościanie jest uprawniony do rozstrzygania w sprawie leżącej u podstaw pytania. Również przesłanka przedmiotowa została spełniona, ponieważ przepisy ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: k.c.), jak również ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.), których zgodność z Konstytucją kwestionuje sąd, regulują sądowe zniesienie współwłasności przy dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, czyli odnoszą się do sprawy zawisłej przed sądem.
Szczegółowego rozważenia wymaga to, czy została spełniona przesłanka funkcjonalna.
2.1. Konieczność wykazania zależności między odpowiedzią na pytanie a rozstrzygnięciem sprawy, na której tle powstała wątpliwość natury konstytucyjnej, spoczywa na sądzie występującym z pytaniem prawnym (por. np. postanowienia TK z: 10 października 2000 r., sygn. P 10/00, OTK ZU nr 6/2000, poz. 195; 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03, OTK ZU nr 4/A/2004, poz. 36; 15 maja 2007 r., sygn. P 13/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 57).
Zgodnie z art. 32 ust. 3 ustawy o TK, sąd zwracający się z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego zobowiązany jest do uzasadnienia związku pytania prawnego z rozstrzygnięciem sprawy. Z orzecznictwa Trybunału poddającego analizie treść art. 32 ustawy o TK wynika, że dopełnienie nałożonego na sąd obowiązku wymaga wskazania, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą to pytanie zostało zadane, i nie następuje to przez powtórzenie ogólnej formuły ustawowej, ale konieczne jest wykazanie, że in casu został spełniony konstytucyjny warunek dopuszczalności pytania prawnego (zob. wyrok TK z 7 listopada 2005 r., sygn. P 20/04, OTK ZU nr 10/A/2005, poz. 111).
2.2. Przedmiotem wątpliwości sądu pytającego jest zgodność z Konstytucją: art. 213, art. 214 § 1 i 2, art. 216 § 2 k.c., oraz art. 619 § 1 i 2 k.p.c. Kształtują one regulację sądowego znoszenia współwłasności gospodarstwa rolnego, wyznaczając rozstrzygnięcie w zależności od okoliczności sprawy. Stanowią one odpowiednio, że jeżeli zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego przez podział między współwłaścicieli byłoby sprzeczne z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, sąd przyzna to gospodarstwo temu współwłaścicielowi, na którego wyrażą zgodę wszyscy współwłaściciele (art. 213 k.c.). Jednakże, w razie braku zgody wszystkich współwłaścicieli, sąd przyzna gospodarstwo rolne temu z nich, który je prowadzi lub stale w nim pracuje, chyba że interes społeczno-gospodarczy przemawia za wyborem innego współwłaściciela (art. 214 § 1 k.c.). Jeżeli powyższe warunki spełnia kilku współwłaścicieli albo jeżeli nie spełnia ich żaden ze współwłaścicieli, sąd przyzna gospodarstwo rolne temu z nich, który daje najlepszą gwarancję jego należytego prowadzenia (art. 214 § 2 k.c.).
W tym miejscu warto przywołać następną regulację. Dotyczy ona wypadku, gdy wszyscy współwłaściciele złożą wniosek o sprzedaż gospodarstwa rolnego, wówczas sąd, stosownie do wniosku, zarządzi jego sprzedaż (art. 214 § 3 k.c.). Tak samo postąpi sąd, w przypadku niewyrażenia zgody przez żadnego ze współwłaścicieli na przyznanie mu gospodarstwa (art. 214 § 4 k.c.). Powyższa ustawowa regulacja nie została zaskarżona w pytaniu prawnym, co pozwala na uznanie, że nie wymaga, w opinii sądu pytającego, badania w zakresie zgodności z Konstytucją.
Kolejny zaskarżony w pytaniu prawnym przepis dotyczy sytuacji, w której wysokość przysługujących spłat z gospodarstwa rolnego nie zostanie ustalona w drodze zgodnego porozumienia współwłaścicieli. W myśl art. 216 § 2 k.c., w razie braku takiego porozumienia, spłaty przysługujące współwłaścicielom mogą zostać obniżone. Przy określaniu stopnia ich obniżenia bierze się pod uwagę:
1) typ, wielkość i stan gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem zniesienia współwłasności,
2) sytuację osobistą i majątkową współwłaściciela zobowiązanego do spłat i współwłaściciela uprawnionego do ich otrzymania.
Ostatnie z zaskarżonych regulacji dotyczą art. 619 § 1 i 2 k.p.c. Pierwszy z nich stanowi, że w postępowaniu o zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego sąd ustala jego skład i wartość, w szczególności obszar i rodzaj nieruchomości wchodzących w skład tego gospodarstwa oraz obszar i rodzaj nieruchomości stanowiących już własność współwłaścicieli i ich małżonków, a w miarę potrzeby także okoliczności przewidziane w art. 216 k.c. Podział w naturze nastąpi po zasięgnięciu opinii biegłych co do sposobu podziału (art. 619 § 2 k.p.c.).
Z pytania prawnego wynika, że sąd widzi konieczność zbadania konstytucyjności każdego z zaskarżonych przepisów ze wszystkimi wzorcami kontroli, bo ani na podstawie petitum pytania prawnego, ani na podstawie uzasadnienia nie można powiązać zarzutów formułowanych pod adresem poszczególnych, zakwestionowanych przepisów z konkretnymi postanowieniami Konstytucji.
Jednak z uzasadnienia pytania prawnego jednoznacznie wynika, że wątpliwości sądu pytającego co do konstytucyjności regulacji dziedziczenia gospodarstw rolnych skupiają się wokół dwóch kwestii. Pierwsza kwestia dotyczy obligatoryjnego w przypadku gospodarstw rolnych badania dopuszczalności dokonywania fizycznego podziału gospodarstwa pod kątem zachowania zasad prawidłowej gospodarki rolnej. Druga kwestia jest związana z możliwością głębokiej ingerencji sądu w wysokość spłat należnych współwłaścicielom z tytułu dokonania działu gospodarstwa rolnego. Sąd pytający, pomimo trzykrotnego wezwania (zarządzenia z: 31 marca 2011 r., 19 maja 2011 r., 15 czerwca 2011 r.), nie uzupełnił braków formalnych, tj. nie wykazał zależności pomiędzy powyższymi wątpliwościami a rozstrzygnięciem sprawy.
Z zestawienia przedstawionych w pytaniu prawnym wątpliwości co do konstytucyjności przywołanych regulacji i stanu faktycznego sprawy wynika, że wątpliwości sądu pytającego nie odnoszą się bezpośrednio do podstawy rozstrzygnięcia sprawy, stąd należy uznać, że nie ma związku relewantnego pomiędzy jednym a drugim. Pierwsza wątpliwość dotyczy regulacji zawartej w art. 213 k.c., który nie będzie stanowił podstawy rozstrzygnięcia zawisłej przed sądem sprawy. Odnosząc się do drugiej wątpliwości, należy zauważyć, że miarkowanie wysokości spłat przez sąd mogłoby nastąpić po spełnieniu dwóch warunków: jeśli gospodarstwo zostanie przyznane w naturze jednemu ze współwłaścicieli oraz tylko jeśli pomiędzy stronami brak jest porozumienia co do wysokości spłat. Stan sprawy przedstawiony w pytaniu prawnym wskazuje na brak zgody co do przyznania gospodarstwa jednemu ze spadkobierców, zatem brak będzie podstawy do orzekania o spłatach, w sytuacji, gdy nawet pierwszy z warunków nie został spełniony.
Powyższe wskazuje, że zbadanie konstytucyjności zaskarżonych przepisów nie będzie miało wpływu na treść rozstrzygnięcia sprawy zawisłej przed sądem pytającym. Podstawę rozstrzygnięcia będą bowiem stanowiły inne regulacje niż wskazane w pytaniu prawnym, co istotne regulacje, co do których sąd pytający nie powziął wątpliwości odnośnie ich zgodności z Konstytucją.
W tej sytuacji należy uznać, że rozpatrzenie merytoryczne pytania prawnego doprowadziłoby do abstrakcyjnej kontroli, a to jest niedopuszczalne w ramach instytucji pytań prawnych.
Reasumując, należało umorzyć postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Z tych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.