Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 20 marca 2015 r.

Sąd Okręgowy w (...) IV Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

Przewodniczący SSO Mariola Watemborska (spr.)

Sędziowie SO: Wanda Dumanowska, Jolanta Deniziuk

Protokolant: st. sekr. sąd. Katarzyna Zadrożna

po rozpoznaniu w dniu 20 marca 2015 r. w (...)

na rozprawie

sprawy z powództwa M. S., R. S., B. M. (1), T. M. (1), B. M. (2) i P. M. (1)

przeciwko P. W. i M. W.

o zapłatę

na skutek apelacji powodów od wyroku Sądu Rejonowego
w S. z dnia 7 listopada 2014r., sygn. akt IX C 30/13

1.  zmienia zaskarżony wyrok w punkcie II w ten sposób, że ustaloną w nim kwotę 2.417 zł obniża do kwoty 197 zł (sto dziewięćdziesiąt siedem złotych),

2.  oddala apelację w pozostałym zakresie,

3.  zasądza od powodów M. S., R. S., B. M. (1), T. M. (1), B. M. (2) i P. M. (1) solidarnie na rzecz pozwanych P. W. i M. W. solidarnie kwotę 600 zł (sześćset złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

Sygn. akt IV Ca 80/15

UZASADNIENIE

Powodowie M. S., R. S., B. M. (1), T. M. (1), B. M. (2) i P. M. (1) wytoczyli powództwo przeciwko P. W. i M. W. o zapłatę solidarnie kwoty 11.475 zł wraz z odsetkami ustawowymi od kwoty 9.000 zł od dnia 17.04.2012r. do dnia zapłaty i od kwoty 2.475 zł od dnia wydania orzeczenia do dnia zapłaty, wywodząc, że pozwani bezumownie korzystają z nieruchomości powodów stanowiącej drogę dojazdową do nieruchomości pozwanych. Nadto powodowie wnieśli o zasądzenie kosztów procesu.

Pozwani P. W. i M. W. wnieśli o oddalenie powództwa w całości wywodząc, że powodowie M. S. i R. S. sprzedając nieruchomość będącą własnością obecnie pozwanych zapewniali o możliwości korzystania z drogi dojazdowej, po czym ww. powodowie wezwali pozwanych do wykupu udziałów w nieruchomości stanowiącej drogę dojazdową, na co pozwani nie wyrazili zgody. Na skutek tego powodowie uniemożliwili pozwanym korzystanie z drogi poprzez zastawienie wjazdu na ich nieruchomość. Pozwani wystąpili o ustanowienie drogi koniecznej, zaś sąd udzielił pozwanym zabezpieczenia wniosku. Również pozwani wnieśli o zasądzenie kosztów procesu według norm przepisanych.

Wyrokiem z dnia 7 listopada 2014r. Sąd Rejonowy w(...) oddalił powództwo oraz zasądził solidarnie od powodów M. S., R. S., B. M. (1), T. M. (1), B. M. (2) i P. M. (1) solidarnie na rzecz pozwanych P. W. i M. W. kwotę 2417 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.

Powyższy wyrok zapadł na podstawie następującego stanu faktycznego:

Powodowie są współwłaścicielami nieruchomości stanowiącej drogę dojazdową, natomiast powodowie M. S. i R. S. byli współwłaścicielami nieruchomości zabudowanej, którą podzieli i dokonali jej sprzedaży. Sprzedawane nieruchomości nie miały dostępu do drogi publicznej. Powodowie zapewniali kupujących, że mogą korzystać z drogi dojazdowej do swoich nieruchomości.

Jak ustalił Sąd Rejonowy pismem z dnia 15.11.2011r. powodowie M. S. i R. S. złożyli pozwanym ofertę wykupu 1/15 udziału w nieruchomości stanowiącej drogę dojazdową z zastrzeżeniem, że w przypadku nie przyjęcia złożonej oferty ww. powodowie będą zmuszeni uniemożliwić dalsze korzystanie z drogi na dotychczasowych zasadach.

Pozwani nie wyrazili zgody na zakup udziału w nieruchomości, a następnie wystąpili o ustanowienie drogi koniecznej za wynagrodzeniem.

Sąd Rejonowy ustalił dalej, że powodowie M. S. i R. S. uniemożliwili pozwanym dalsze korzystanie z ich nieruchomości (drogi dojazdowej), ustawiając przeszkody przed wjazdem na nieruchomość pozwanych.

Z ustaleń Sądu I instancji wynika ponadto, że Sąd udzielił pozwanym zabezpieczenia roszczenia o ustanowienie drogi koniecznej poprzez zakazanie powodom stawiania zapór drogowych oraz prowadzenie jakichkolwiek prac budowlanych na przedmiotowej drodze dojazdowej oraz nieprzeszkadzanie wykonywania przez m.in. pozwanych przechodu i przejazdu przez drogę dojazdową do czasu prawomocnego zakończenia ww. postępowania.

Pozwani korzystają z drogi dojazdowej w celu przechodu i przejazdu do nieruchomości stanowiącej własność pozwanych, w powszechnie przyjęty sposób, jak z każdej innej drogi.

Wysokość wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości za okres od połowy listopada 2011r. do 21 września 2012r. wyniosła 190 zł.

W świetle tak ustalonego stanu faktycznego Sąd Rejonowy, przy uwzględnieniu art. 225 kc oraz biorąc za podstawę orzekania przepis art. 5 kc, zważył, że powództwo nie było zasadne, skoro powodowie M. S. i R. S. sprzedając nieruchomość bez dostępu do drogi publicznej i zapewniając o możliwości korzystania z ich nieruchomości w celu dojazdu do sprzedawanych nieruchomości, a następnie domagając się zapłaty za korzystanie z tej nieruchomości, dopuścili się naruszenia dobrych obyczajów w transakcjach handlowych. Następnie ci powodowie oraz pozostali powodowie dopuścili się nadużycia wytaczając niniejsze powództwo w celu szykany pozwanych, którzy odmówili wykupienia udziałów w drodze dojazdowej i wnieśli sprawę o ustanowienie drogi koniecznej. Sąd Rejonowy wskazał ponadto, że pozwani oraz ich poprzednicy korzystali z nieruchomości powodów (drogi dojazdowej) przez 5 lat. Po 5 latach powodowie M. S. i R. S. sprzeciwili się dalszemu korzystaniu z drogi dojazdowej domagając się od pozostałych właścicieli sąsiednich nieruchomości wykupienia udziałów w drodze dojazdowej. Powodowie uniemożliwili prawidłowe korzystanie z nieruchomości pozwanych zastawiając wjazd na tę nieruchomość, a następnie, pomimo że toczyła się sprawa o ustanowienie drogi koniecznej, wystąpili z powództwem o zapłatę wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości. W tej sytuacji powodowie nie mogą skorzystać z ochrony prawnej, gdyż ich ww. działania nie są uważane za wykonywanie prawa i nie mogą korzystać z ochrony.

O kosztach postępowania sądowego postanowiono zgodnie z art. 98 § 1 i 3 kpc w zw. z art. 99 kpc w zw. z art. 105 § 1 kpc w zw. z art. 108 § 1 kpc w zw. z § 6 pkt 5 rozporządzenia MS w sprawie opłat za czynności radców prawnych.

Z rozstrzygnięciem Sądu Rejonowego nie zgodzili się powodowie, którzy zaskarżając je w całości, podnieśli zarzuty:

1.  bezpodstawnego przyjęcia, że powodowie naruszyli zasady współżycia społecznego poprzez zapewnianie pozwanych, że będą mogli korzystać z działki nr (...) bez ograniczeń dostępu w sytuacji, gdy działka nie była sprzedawana przez powodów,

2.  bezpodstawnego przyjęcia, że powodowie sprzedali nieruchomość bez dostępu do drogi publicznej, w sytuacji, gdy istnieje dostęp do drogi publicznej od strony działki nr (...), a spornym jest tylko, czy dostęp ten jest odpowiedni,

3.  naruszenie prawa materialnego, tj. art. 5 kc poprzez:

a)  jego niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że pozwani mogą powoływać się na ten przepis w sytuacji, gdy sami dopuszczali się jego naruszeń poprzez nieposzanowanie prawa własności powodów,

b)  przyjęcie, że zachowanie powodów miało charakter szykany w sytuacji, gdy powodowie zaproponowali pozwanym nabycie udziału we współwłasności za cenę zbliżoną do wynagrodzenia za służebność zasądzoną w sprawie IX Ns 442/12 wraz z rezygnacją z roszczeń za bezumowne korzystanie,

4.  braku wykazania, jakie zasady współżycia społecznego mieliby złamać powodowie B. i T. M. oraz B. i P. M., których także dotyczy rozstrzygnięcie Sądu oparte na naruszeniu art. 5 kc,

5.  błędnego ustalenia kwoty z tytułu zwrotu kosztów procesu oraz naruszenie § 4 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28.09.2002r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu, i przyjęcie do wyliczenia wynagrodzenia wartości przedmiotu sporu ze zmienionego powództwa zamiast wartości przyjętej w pozwie.

W uzasadnieniu apelujący w szczególności podnieśli, że wszakże to pozwani w rzeczywistości naruszali treść art. 5 kc poprzez naruszenie chronionego przez Konstytucję prawa własności. W efekcie apelujący wnieśli o zmianę zaskarżonego wyroku i zasądzenie kwoty 6.767,50 zł wraz z odsetkami od dnia wyroku oraz kosztów procesu, ewentualnie uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd I instancji, jak i zasądzenia solidarnie od pozwanych na rzecz powodów solidarnie kosztów postępowania za obie instancje.

W odpowiedzi na apelację pozwani wnieśli o jej oddalenie w całości, jako bezzasadnej oraz o zasądzenie solidarnie od powodów solidarnie na rzecz pozwanych kosztów postępowania odwoławczego. Podnieśli, że wyrok Sądu Rejonowego jest prawidłowy, a twierdzenia wskazane przez apelujących są dowolne i nie poparte żadnymi dowodami.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja w nieznacznej części podlegała uwzględnieniu.

W ocenie Sądu Okręgowego orzeczenie wydane przez Sąd I instancji, wbrew zarzutom podniesionym przez stronę powodową, jest co do zasady słuszne, a zmianie podlegało ono wyłącznie w zakresie rozstrzygnięcia o kosztach procesu wskazanych w jego pkt II.

Rację mają bowiem w powyższej części apelujący podnoszący, że rzeczywiście w sytuacji, gdy dochodzi do rozszerzenia powództwa w toku postępowania przed Sądem I instancji, a zatem w sytuacji, jak ma to miejsce w niniejszej sprawie, to pełnomocnikowi reprezentującemu stronę modyfikującą swe żądanie główne, należy się co do zasady wynagrodzenie liczone według podstawy ustalanej w oparciu o wysokość pierwotnie wskazanej, przed I instancją, pretensji głównej. Zasadę tę wprost wyraża § 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28.09.2002r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (t.j. Dz.U. z 2013r., poz. 490), stanowiąc w ust. 1, że wysokość stawki minimalnej zależy od wartości przedmiotu sprawy lub jej rodzaju, a w postępowaniu egzekucyjnym - od wartości egzekwowanego roszczenia, zaś w ust. 2, że w razie zmiany w toku postępowania wartości stanowiącej podstawę obliczenia opłat, bierze się pod uwagę wartość zmienioną, poczynając od następnej instancji.

W tym stanie rzeczy Sąd Okręgowy dokonał na podstawie art. 386 § 1 kpc, zmiany wyroku Sądu Rejonowego w pkt II w ten sposób, że ustaloną w nim kwotę 2.417 zł obniżył do kwoty 197 zł, na którą to składała się suma wynagrodzenia pełnomocnika w wysokości 180 zł obliczona zgodnie z § 6 pkt 2 ww. rozporządzenia oraz kwota 17 zł z tytułu opłaty od pełnomocnictwa.

W pozostałym zakresie apelacja powodów była niezasadna. Sąd Rejonowy, orzekając w niniejszej sprawie w tej części prawidłowo ocenił zgromadzony w niej materiał dowodowy. Z jego treści Sąd I instancji wyprowadził właściwe ustalenia oraz wywiódł słuszne wnioski oparte na prawidłowo zastosowanych normach prawa materialnego. Także sposób procedowania w sprawie odpowiadał wymogom określonym w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego.

Zważyć należało, że zarzuty sformułowane w apelacji sprowadzały się w istocie do zakwestionowania poczynionych przez Sąd I instancji ustaleń pozwalających mu na zastosowanie przepisu art. 5 kc, jak i do próby podważenia samej zasadności zastosowania w niniejszej sprawie tego przepisu.

Co do zarzutu poczynienia błędnych ustaleń, zauważyć należało, że powodowie błędu w tym zakresie upatrywali w dwóch kwestiach, tj. w powołaniu się przez Sąd Rejonowy na zapewnienie pozwanych przy sprzedaży działki nr (...), że będą mogli z niej korzystać bez ograniczeń oraz że powodowie sprzedali tę działkę bez dostępu do drogi publicznej.

W ocenie Sądu Okręgowego ustalenia te są jak najbardziej prawdziwe i prawidłowe, zwłaszcza, gdy chodzi o tę drugą kwestię. Odwoływanie się zaś do możliwości zorganizowania sobie przez pozwanych dojazdu do ich nieruchomości z drugiej strony jest w tej sprawie nieskuteczne, zwłaszcza, że jak sami apelujący zauważają, to, czy taki dostęp byłby odpowiedni jest kwestią sporną.

Ponadto zważyć należało, że powodowie zmierzają do podważenia poczynionych w I instancji ustaleń, jednak czynią to bezskutecznie, albowiem de facto nie dysponują przekonującą argumentacją w tym zakresie. Zważyć należało, że w przedmiotowej sprawie nie było kwestionowane to, że to nie powodowie M. i R. S. sprzedali pozwanym działkę nr (...), lecz że ci nabyli ją od A. i Z. W.. W okolicznościach sprawy istotnym było natomiast to, że powodowie takie zapewnienia czynili wobec A. i Z. W., czego dowodzą dobitnie ich zeznania (k. 142-144), ale i że takie zapewnienie utrzymywali także i wobec pozwanych już od momentu nabycia przez nich nieruchomości przez okres kolejnych 4 lat, kiedy to postawili pozwanym w zasadzie ultimatum, zgodnie z którym, albo ci wykupią udziały w drodze za kwotę 4000 zł (k. 9), albo powodowie M. i R. S. uniemożliwią im dalsze korzystanie z tej drogi na dotychczasowych zasadach. Odwołanie się zatem w piśmie pełnomocnika tych powodów z dnia 15.11.2011r. (k. 9) do dotychczasowych zasad również ma istotne znaczenie w sprawie.

W konsekwencji zważyć należało, że Sąd I instancji słusznie w niniejszej sprawie za podstawę orzekania w niej przyjął przepis art. 5 kc. Stanowi on, że Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. Klauzula zasad współżycia społecznego umożliwia uniknięcie sytuacji, w których stosowanie prawa doprowadziłoby do skutków niemożliwych do zaakceptowania z uwagi na cel regulacji lub normy moralne. Pojęcie „zasady współżycia społecznego” nie zostało zdefiniowane przez ustawodawcę Stanowi ono klauzulę generalną, czyli zwrot niedookreślony zawarty w przepisie prawa, który odsyłają do norm i ocen pozaprawnych oraz pozwala organom stosującym prawo na podejmowanie w poszczególnych sytuacjach różnych decyzji w sprawie interpretacji i stosowania określonych norm prawnych, w zależności od potrzeb konkretnej sprawy, a także na indywidualne potraktowanie każdego konkretnego przypadku. Zasady współżycia społecznego nawiązują do powszechnie uznawanych wartości, reguł obyczajowości. Klauzula ta jest rozumiana jako zbiór zasad postępowania moralnego i etycznego. Zbiór ten w związku z tym nie wymaga spisania ani usystematyzowania. Zasady współżycia społecznego są postrzegane jako wprowadzone do porządku prawnego normy moralne lub obyczajowe, zwyczajowe bądź jako wyznaczniki oceny prawnej określonego stanu faktycznego. Istotnym natomiast jest też to, że norma z art. 5 kc ma charakter wyjątkowy i można ją stosować jedynie w sytuacji, gdy w inny sposób nie można zabezpieczyć interesu osoby zagrożonej wykonaniem prawa podmiotowego przez inną osobę (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 17.10.1969 r., III CRN 310/69, LexPolonica nr 300860, OSNCP 6/70, poz. 115 oraz komentarz do 5 kc pod red. S. Dmowskiego, [w:] LexPolonica).

W ocenie Sądu Okręgowego, akceptującego w pełni stanowisko Sądu I instancji, z taką właśnie sytuacją mamy do czynienia w niniejszej sprawie. Ponadto uznać należało, że Sąd I instancji odwołując się do zasad współżycia społecznego wbrew zarzutom apelacyjnym zdołał wyartykułować, na czym miałoby polegać naruszenie tych zasad, wskazał te zasady, podnosząc, że chodziło o naruszenie dobrych obyczajów w transakcjach handlowych poprzez zapewnienie kupujących, że mogą korzystać z drogi dojazdowej do swojej nieruchomości, która to droga ostatecznie, jak wynikało z oświadczeń stron postępowania złożonych na rozprawie apelacyjnej, została wskazana jako droga konieczna w sprawie o ustanowienie służebności gruntowej (służebności drogi koniecznej).

Abstrahując od powyższego już tylko marginalnie ze względu na charakter sprawy, w jakim zapadł wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 stycznia 2009 r. wydany w sprawie o sygn. akt I PK 18/08 (OSNP 2010/13-14/156, OSP 2011/2/21, M.P.Pr. (...)-547) wskazać należało, że Sąd ten stwierdził, iż W uzasadnieniu wyroku oddalającego powództwo ze względu na sprzeczność żądania z zasadami współżycia społecznego należy wskazać wyjątkowe okoliczności to usprawiedliwiające oraz podjąć próbę sformułowania zasady współżycia społecznego, z którą niezgodne jest czynienie użytku z prawa podmiotowego, niekonieczne jest natomiast wskazanie konkretnej zasady.

Dalej zważyć należało, że uzasadnienia dla słuszności zastosowania w niniejszej sprawie przepisu art. 5 kc należało poszukiwać w sposobie, w jaki pozwani, jako jedni z licznych wszakże, nabyli nieruchomość od osób, które tę nieruchomość pierwotnie od powodów nabyły. W ocenie Sądu II instancji nie można nie zauważyć tego, jak wyglądał stan faktyczny w momencie, kiedy pozwani weszli w posiadanie tej nieruchomości. Pozwani nie zabudowali tej nieruchomości. Była ona już w momencie nabycia przez ich poprzedników w określony sposób zabudowana budynkami. Powodowie nie mieli wszakże możliwości, z uwagi na szeregowy sposób zabudowy, zaingerowania w istniejącą już zabudowę, w szczególności w sposób proponowany przez powodów w apelacji (tj. zorganizować sobie dojazd od tyłu domu) i to bez względu na to, czy przyjmie się, że powodowie dysponowali garażem, czy tylko pomieszczeniem gospodarczym w swoim domu. Powodowie nie mieli zatem innego dostępu bezpośredniego do swej nieruchomości, jak tylko poprzez drogę powodów, z której dotychczas korzystali. Niewątpliwym natomiast było to, że istniały jednak zapewnienia powodów, na co wskazują słuchani w sprawie przed Sądem I instancji świadkowie, o tym, że jest możliwość korzystania z drogi. Pozwani nie mieli też świadomości tego, że przedmiotowa droga stanowi własność wszystkich powodów i że tylko oni mogą decydować o tym, kto tą drogą będzie jeździł. Nie ma też wątpliwości, że do 2011r. zarówno pozwani, jak i pozostałe osoby mieszkające przy ul. (...) w D., mogli swobodnie korzystać z dojazdu, nikt też nie informował ich, że występują ku temu jakieś przeszkody natury prawnej. Stąd też żądanie od pozwanych, aby nabyli udział w drodze, a przy tym za kwotę, która jest nieadekwatna nawet do zasądzonego od pozwanych wynagrodzenia za ustanowienie służebności, nie mogło zyskać aprobaty Sądów obu instancji.

Uzasadnienia dla takiego, jak wyżej wskazano, postępowania powodów nie można poszukiwać także w samym tylko charakterze prawa własności. Wprawdzie jest ono prawem bezwzględnym, tj. skutecznym erga omnes, to jednak nie jest, wbrew temu co podnoszono w apelacji i na co wskazywał na rozprawie apelacyjnej pełnomocnik strony powodowej, prawem absolutnym. Trybunał Konstytucyjny, jak i Sąd Najwyższy, wypowiadali się w tym zakresie stwierdzając, że własność jest najszerszym i najsilniejszym prawem, daje uprawnionemu najwięcej korzyści i możliwości wykorzystywania, w tym upoważnia go do samodzielnego dysponowania rzeczą (treścią prawa własności jest uprawnienie do posiadania rzeczy, do korzystania z niej i do rozporządzania nią), ale to nie znaczy, że zawsze i w każdej sytuacji można z tego prawa w nieograniczonym zakresie korzystać. Nie istnieje bowiem „absolutna władza” właściciela nad rzeczą. We współczesnym systemie polskiego ustawodawstwa zostały określone normatywnie granice własności. Należą do nich właśnie przepisy ustawy, zasady współżycia społecznego oraz społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa własności. Prawo własności może być zatem w określonych sytuacjach ograniczone. Stąd też słusznie według Sądu odwoławczego Sąd I instancji uznał, że w takiej wyjątkowej sytuacji, w jakiej znaleźli się pozwani, możliwym jest zastosowanie zasad współżycia społecznego jako podstawy orzekania w tej sprawie.

Jednocześnie za niesłuszne uznać należało odwoływanie się przez pozwanych do zasady tzw. „czystych rąk”, sprowadzającej się do dyrektywy, według której nie może korzystać z art. 5 kc ten, kto sam narusza zasady współżycia społecznego. Dostrzec należało na podstawie ustalonego stanu faktycznego w niniejszej sprawie, że nawet gdyby upatrywać działania pozwanych dążących w istocie do uregulowania swej sytuacji prawnej w kategoriach nadużycia prawa podmiotowego (czego Sąd Okręgowy niniejszym jednak nie czyni), to nadużycia tego w żaden sposób nie da się porównać do wagi naruszeń, jakie były udziałem powodów M. i R. S..

Mając powyższe na uwadze Sąd Okręgowy nie znajdując podstaw do zmiany w omawianym zakresie rozstrzygnięcia Sądu I instancji, oddalił apelacje w pozostałym zakresie, o czym orzeczono, jak w pkt 2 sentencji, na podstawie art. 385 kpc.

O kosztach postępowania orzeczono według zasady z art. 98 § 1 kpc przy założeniu, że strona powodowa apelację przegrała, na podstawie art. 108 § 1 kpc, art. 99 kpc oraz § 12 ust. 1 pkt 1 w zw. z § 6 pkt 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28.09.2002r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (t.j. Dz.U. z 2013r., poz. 490).