Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 18 marca 2015 roku

Sąd Okręgowy w Lublinie II Wydział Cywilny Odwoławczy w składzie następującym:

Przewodniczący Sędzia Sądu Okręgowego Elżbieta Żak (spr.) Sędziowie: Sędzia Sądu Okręgowego Iwona Tchórzewska

Sędzia Sądu Rejonowego Marta Postulska-Siwek ( del.) Protokolant protokolant sądowy Katarzyna Szumiło

po rozpoznaniu w dniu 18 marca 2015 roku w Lublinie

na rozprawie

sprawy z wniosku M. K.

z udziałem L. W., A. O. (1), A. C., G. S., A. O. (2), W. K., K. P., H. J., H. O. i E. T.

o stwierdzenie nabycia spadku

na skutek apelacji uczestniczki L. W. od postanowienia Sądu Rejonowego w Lubartowie z dnia 5 czerwca 2014 roku, sygn. akt I Ns 403/13 postanawia:

uchylić zaskarżone postanowienie w całości i przekazać sprawę Sądowi Rejonowemu w Lubartowie do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania odwoławczego.

Sygn. akt II Ca 1059/14

UZASADNIENIE

Sąd Rejonowy w Lubartowie postanowieniem z dnia 5 czerwca 2014 roku:

I. stwierdził, że spadek po R. K. synu J. i W., zmarłym w dniu 9 lipca 2003 r. w K., ostatnio stale zamieszkałym w K., na podstawie testamentu alograficznego z dnia 9 września 2002 r. nabyła żona M. K. z domu P., córka A. i M. w całości;

II. obciążył każdego z uczestników kosztami jego udziału w sprawie.

Podstawę tego rozstrzygnięcia stanowiły następujace ustalenia Sądu Rejonowego:

R. K., syn J. i W., zmarł w dniu 9 lipca 2003 r. w K., gdzie też na stałe przed śmiercią mieszkał. Był do śmierci żonaty z M. K. z domu P., córką A. i M.. Małżonkowie nie pozostawali w separacji. R. K. miał jedno dziecko – córkę, która zmarła w latach 1950-tych mając 6 miesięcy. Nie miał innych dzieci, również przysposobionych. Jego rodzice zmarli przed nim.

Spadkodawca miał pięcioro rodzeństwa: żyjącą siostrę L. W. oraz zmarłych wcześniej niż R. K., braci B. K. i T. K., oraz siostry J. W. i A. O.. B. K. pozostawił zstępnych w osobach: E. T., H. J., K. P., H. O. i W. K.. Pozostali dwaj synowie B. K. zmarli przed spadkodawcą R. K., nie pozostawiając zstępnych. J. W. miała dwie córki G. W. i A. O. (2). A. O. (3) miała pięcioro dzieci – dwie żyjące córki A. O. (1) i A. C. oraz troje dzieci, które zmarły zaraz po urodzeniu, przed śmiercią R. K.. T. K. zmarł jako bezdzietny kawaler.

Żadne z wymienionych spadkobierców ustawowych R. K. nie zrzekło się dziedziczenia po nim, nie odrzuciło spadku ani nie zostało uznane za niegodne dziedziczenia po R. K..

W dniu 9 września 2002 r. R. K. oświadczył swoją ostatnią wolę ustnie przed Sekretarzem Gminy K. W. G., w obecności dwóch świadków W. J. i T. O.. W dacie sporządzenia testamentu R. K. miał pełną zdolność do czynności prawnych, nie był głuchy ani niemy. Świadkowie w dacie sporządzenia testamentu przez R. K. również mieli pełną zdolność do czynności prawnych, nie byli niewidomi, głusi ani niemi, umieli i mogli czytać i pisać w języku polskim, nie byli karani za składanie fałszywych zeznań. Spadkodawca rozporządził swoim majątkiem na wypadek śmierci w ten sposób, że swój udział we wspólności majątkowej, w skład której wchodziło gospodarstwo rolne uwidocznione w aktach własności (...) wraz z zabudowaniami: drewnianym budynkiem mieszkalnym krytym eternitem, murowaną oborą krytą eternitem, drewnianą stodołą krytą papą i szopą drewnianą krytą papą zapisał swojej żonie M. K. z domu P., córce A. i M., urodzonej (...) w K., zamieszkałej w K.. Z czynności tej został sporządzony protokół, który – po odczytaniu go przez Sekretarza Gminy w obecności spadkodawcy i obu świadków – został podpisany wszystkie osoby obecne przy czynności.

W dniu 9 września 2002 r. R. K. był zdrowy psychicznie, nie cierpiał z powodu żadnych zaburzeń psychicznych, był w stanie świadomie i swobodnie podjąć decyzję i wyrazić swoją wolę. Sporządzając testament nie pozostawał w błędzie, nie działał pod wpływem groźby. Wymienione przez niego w testamencie składniki majątkowe wyczerpują cały spadek.

Poza testamentem z dnia 9 września 2002 r. spadkodawca nie sporządził innych testamentów. Sporządzonego testamentu nie odwołał do swojej śmierci.

Sąd Rejonowy podniósł, że stan faktyczny w niniejszej sprawie nie był sporny a ustaleń faktycznych Sąd dokonał na podstawie powołanych w uzasadnieniu dowodów, w szczególności dowodów z dokumentów urzędowych w postaci protokołu z oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy i odpisów skróconych aktów stanu cywilnego, które zgodnie z dyspozycją art. 244 § 1 k.p.c. stanowią dowód tego, co zostało w nich urzędowo stwierdzone, a których moc dowodowa nie była w sprawie kwestionowana. Ustaleń dotyczących stanu świadomości i stanu psychicznego spadkodawcy Sąd dokonał na podstawie wyjaśnień wnioskodawczyni i uczestników, które są zgodne ze sobą, potwierdzają się wzajemnie, co wyklucza wątpliwości co do ich zgodności ze stanem faktycznym.

Sąd Rejonowy zwrócił uwagę, że w sprawie niniejszej należało zastosować przepisy obowiązujące przed zmianą Kodeksu cywilnego dokonaną ustawą z dnia 2 kwietnia 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 79, poz. 662), która weszła w życie 28 czerwca 2009 r., z uwagi na fakt, iż spadek po R. K. otworzył się 9 lipca 2003 r. Podkreślił ponadto, iż zgodnie z dyspozycją art. 669 k.p.c. w związku z art. 510 § 1 i 2 k.p.c. uczestnikami postępowania w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku winni być – nawet w razie sporządzenia testamentu przez spadkodawcę – wszyscy jego spadkobiercy ustawowi.

Sąd Rejonowy wskazał, że zgodnie z dyspozycją art. 941 k.c. rozporządzić majątkiem na wypadek śmierci można poprzez testament. Testament może sporządzić osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych (art. 944 § 1 k.c.).

Testament może być sporządzony w różnych formach; w szczególności zgodnie z dyspozycją art. 951 § 1 k.p.c. spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że w obecności dwóch świadków oświadczy swą ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. W myśl art. 951 § 2 k.p.c. w razie sporządzenia takiego testamentu oświadczenie spadkodawcy winno być spisane w protokole z podaniem daty jego sporządzenia, protokół należy odczytać spadkodawcy w obecności świadków, następnie zaś winien on być podpisany przez spadkodawcę, osobę, wobec której wola została oświadczona oraz przez świadków. Testamentu w tej formie nie mogą sporządzić osoby głuche lub nieme (art. 951 § 3 k.c.).

Zgodnie z art. 956 k.c. świadkami testamentu mogą być jedynie osoby, które mają pełną zdolność do czynności prawnych, nie są niewidome, głuche lub nieme, mogą czytać i pisać, władają językiem, w którym spadkodawca sporządza testament, nie były prawomocnie skazane wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.

Sąd Rejonowy stwierdził, że R. K. sporządził testament allograficzny zgodnie z wymogami art. 951 k.p.c. – przed uprawnioną osobą urzędową, w obecności spełniających wymogi art. 956 k.c. świadków. Treść jego oświadczenia woli została spisana w protokole stanowiącym dokument urzędowy, zachowana została procedura opisana w powołanym przepisie – protokół został w sposób właściwy odczytany i podpisany. Z uwagi na swoją formę testament R. K. nie nasuwa wątpliwości co do ważności rozporządzenia ostatniej woli spadkodawcy.

Sąd Rejonowy podniósł, że zgodnie z art. 945 § 1 k.c. testament jest nieważny jeśli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści albo pod wpływem groźby.

Sąd Rejonowy wskazał, że z ustaleń stanu faktycznego żadne okoliczności o jakich mowa w powołanym przepisie, które mogłyby spowodować uznanie testamentu R. K. za nieważny, nie zaistniały. Sąd Rejonowy odniósł się też do wyjaśnień uczestniczki L. W. (k. 79v), według których spadkodawca powiedział jej, że ona „to weźmie”, bo ona jedna z rodziny pozostała przy życiu, stwierdzając, że wypowiedź ta nie wskazuje w ocenie Sądu na istnienie po stronie spadkodawcy błędu co do treści dokonywanej czynności prawnej; z wyjaśnień tej samej uczestniczki wynika bowiem równocześnie, że spadkodawca chciał, aby cały jego majątek stał się po jego śmierci własnością jego żony i tak rozumiał treść swego rozporządzenia. Znajduje to potwierdzenie w wyjaśnieniach uczestniczek A. O. (1) i A. O. (2), które pozostawały w bliskim kontakcie ze spadkodawcą przed jego śmiercią, i potwierdziły, że chciał on przekazać całość swego majątku żonie, aby ją zabezpieczyć. Nadto wyjaśnienia uczestniczki L. W. zdają się być motywowane chęcią uzyskania prawa do majątku spadkowego.

Sąd Rejonowy wskazał na przepis art. 959 k.c. według którego spadkodawca może w testamencie powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób – spadkobierców Może również poprzez rozporządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby – jest to tak zwany zapis (art. 968 § 1 k.c.). Jednakże zgodnie z art. 961 k.c. jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek (a tym bardziej wyczerpujące całość spadku) osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Przy tym w myśl art. 948 § 1 k.c. testament należy tak tłumaczyć, aby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy. Jak stwierdził Sąd Rejonowy R. K. wymienił w testamencie składniki majątkowe wyczerpujące cały spadek po nim. Pomimo tego i użycia określenia, iż spadkodawca przedmioty te „zapisuje” swojej żonie, w okolicznościach sprawy nie ulegało w ocenie Sądu Rejonowego wątpliwości, w świetle powołanych przepisów, iż intencją spadkodawcy było powołanie jego żony M. K. na spadkobierczynię do całego spadku.

Mając na względzie powyższe Sąd Rejonowy uznał testament R. K. z dnia 9 września 2002 r. za ważny i na podstawie tego testamentu stwierdził, iż całość spadku po R. K. nabyła żona spadkodawcy – wnioskodawczyni M. K.. Ponadto Sąd Rejonowy stwierdził, że podnoszone przez uczestniczkę L. W. zarzuty co do tego, iż wnioskodawczyni winna rozporządzić odziedziczonym majątkiem na rzecz rodziny męża, nie zaś osoby obcej, pozostawały bez znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy. Zarówno bowiem spadkodawca miał prawo swobodnie rozporządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci, jak i jego spadkobierczyni może swobodnie decydować o losie nabytych tytułem dziedziczenia składników majątkowych, stanowiących jej własność.

O kosztach postępowania Sąd orzekł na podstawie art. 520 § 1 k.p.c.

*

Apelację od tego postanowienia wniosła uczestniczka L. W.. Apelująca zaskarżyła postanowienie w całości i zarzuciła:

1. naruszenie przepisów prawa materialnego tj. art. 951 k.c. poprzez jego błędne zastosowanie, podczas gdy testament alograficzny jest nieważny, bowiem spadkodawca znajdował się w chwili jego sporządzania w stanie wyłączającym świadome podjęcie decyzji i wyrażenie woli, wobec czego nie mógł sporządzić ważnego testamentu;

2. naruszenie przepisów prawa materialnego tj. art. 945 § l k.c. poprzez
jego niezastosowanie, podczas gdy testament alograficzny sporządzony przez spadkobiercę jest nieważny, bowiem spadkodawca znajdował się w chwili jego sporządzania w stanie wyłączającym świadome podjęcie decyzji i wyrażenie woli;

3. błąd w ustaleniach stanu faktycznego, poprzez przyjęcie, iż spadkodawca R. K. był zdrowy psychicznie, nie cierpiał z powodu żadnych zaburzeń psychicznych, był w stanie świadomie podjąć decyzję i wyrazić swoją wolę, podczas gdy z karty informacyjnej leczenia szpitalnego z 28 sierpnia 2002 r. wynika, że spadkodawca w chwili sporządzania testamentu cierpiał na chorobę psychiczną.

Wskazując na powyższe zarzuty, apelująca wnosiła o:

1. zmianę zaskarżonego postanowienie w całości poprzez wydanie odmiennego rozstrzygnięcia co do istoty sprawy i stwierdzenie, że spadek po R. K., synu J. i W., zmarłym dnia 9 lipca 2003 r. w K., ostatnio stale zamieszkałym w K., w drodze dziedziczenia na podstawie ustawy nabyli: 1/2 M. K., w 1/8 L. W., po 1/16 A. O. (1), A. C., po 1/16 G. S., A. O. (2), po 1/40 W. K., K. P., H. J., H. O., E. T.;

2. zasądzenie od uczestników na rzecz uczestniczki L. W. kosztów postępowania za obie instancje według norm przepisanych,

ewentualnie o:

3. uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpatrzenia - przy uwzględnieniu kosztów postępowania odwoławczego.

Apelująca wnosiła również o:

1. dopuszczenie dowodów w postaci dokumentacji medycznej tj. zaświadczenia o stanie zdrowia z dnia 28.08.2002 r., karty informacyjnej leczenia szpitalnego z dnia 28.08.2002 r., karty informacyjnej leczenia szpitalnego z dnia 21.06.2002 r., karty informacyjnej leczenia szpitalnego z dnia 17.04.2002 r. na okoliczność, że spadkodawca cierpiał na zespół psychoorganiczny oraz stwierdzono u spadkodawcy zanik korowo - podkorowy mózgu z
poszerzeniem zbiorników przymózgowych, a w konsekwencji spadkodawca w chwili sporządzania testamentu alograficznego znajdował się w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli;

2. zwrócenie się do Samodzielnego Publicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej Oddział Neurologiczny w L. przy ul. (...) o nadesłanie pełnej dokumentacji medycznej spadkodawcy oraz dopuszczenie i przeprowadzenie dowodów z dokumentów medycznych na okoliczność, że spadkodawca cierpiał na zaburzenia funkcji psychicznych, które skutkowały, tym że spadkodawca, nie posiadał w chwili sporządzania testamentu pełnej świadomości, co do znaczenia swoich czynów;

3. dopuszczenie dowodu z opinii biegłego lekarza psychiatry oraz neurologa na okoliczność stanu świadomości spadkodawcy w chwili sporządzenia testamentu alograficznego, na podstawie dokumentacji medycznej spadkodawcy.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja jak też wniosek apelacji o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania zasługuje na uwzględnienie.

W obecnym stanie prawnym sąd drugiej instancji może uchylić zaskarżony wyrok (postanowienie) i przekazać sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania tylko w trzech przypadkach: w razie stwierdzenia nieważności postępowania, nierozpoznania istoty sprawy albo gdy wydanie postanowienia wymagałoby przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości (art. 386 § 2 i § 4 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).

W ocenie Sądu Okręgowego w sprawie niniejszej zachodzą okoliczności, które determinują przyjęcie takiego rozstrzygnięcia, bowiem jak wynika ze zgłoszonych przez apelującą zarzutów, popartych dołączonymi do apelacji dokumentami, wydanie postanowienia wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości.

Konkluzja ta nie oznacza, że w ocenie Sądu Okręgowego, Sąd Rejonowy nie przeprowadził postępowania dowodowego w znacznej części. Zważyć należy, że Sądowi pierwszej instancji nie były znane okoliczności, które ujawniły się dopiero w apelacji. Zgromadzony przez Sąd Rejonowy materiał dowodowy dawał podstawy do stwierdzenia, że R. K. w dniu 9 września 2002 r. był zdrowy psychicznie, nie cierpiał z powodu żadnych zaburzeń psychicznych, był w stanie świadomie i swobodnie podjąć decyzję i wyrazić swoją wolę a w konsekwencji do przyjęcia, że sporządzony przez niego w tym dniu testament był ważny. Stwierdzenia te, które skutkowały wydaniem zaskarżonego orzeczenia, budzą jednak uzasadnione wątpliwości, gdy zważy się, że spadkodawca R. K. bezpośrednio przed sporządzeniem testamentu przebywał w szpitalu na oddziale neurologicznym z rozpoznaniem u niego między innymi syndromu psychoorganicznego (k.96). Oznacza to, że Sąd Okręgowy uznał, że zachodzi potrzeba przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości (wobec nieprzydatności dotychczasowych dowodów). W rezultacie Sąd Okręgowy miał podstawy, aby zastosować art. 386 § 4 k.p.c. Rozwiązanie opisane w art. 386 § 4 k.p.c. polega na zauważeniu, że w pewnych wypadkach sąd odwoławczy (mimo zdeterminowania jego roli funkcją rozpoznawczą) nie powinien orzekać merytorycznie. Wymóg przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości, w rozumieniu art. 386 § 4 k.p.c., weryfikowany jest z punktu widzenia sądu drugiej instancji. Dlatego niemiarodajne dla tej przesłanki jest podejście ilościowe, akcentujące, że postępowanie dowodowe w jakiejś części zostało przez sąd pierwszej instancji zrealizowane. Znaczenie ma tylko to, czy dowody te są przydatne dla wyjaśnienia istoty sprawy ocenianej z punktu widzenia sądu drugiej instancji ( por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 listopada 2014 roku w sprawie III SZ 1/14, LEX nr 1554589). Z uwagi na dołączone do apelacji kserokopie historii choroby spadkodawcy wydaje się, że przeprowadzone do tej pory postępowanie dowodowe nie przyczyniło się do wyjaśnienia istoty sprawy (ważności testamentu, podstawy dziedziczenia i kręgu spadkobierców), stąd uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, z uwagi na konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy, stosując art. 670 k.p.c., przeprowadzi postępowanie dowodowe (biorąc pod uwagę także dowody zawnioskowane w apelacji), które pozwoli na wyjaśnienie czy testament sporządzony przez R. K. w dniu 9 września 2002 roku jest ważny i w przypadku negatywnej odpowiedzi ustali prawidłowo krąg spadkobierców R. K. (art. 677 k.p.c.).

Z tych względów i na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Sąd Okręgowy orzekł jak w sentencji postanowienia.

O kosztach postępowania odwoławczego Sąd Okręgowy rozstrzygnięcie oparł na podstawie art. 108§ 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.