Pełny tekst orzeczenia

UZASADNIENIE

Zaskarżonym postanowieniem z dnia 17 czerwca 2014 roku wydanym w sprawie o sygn. akt II Ns 2977/13 Sąd Rejonowy dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi oddalił wniosek P. S. zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o odrzucenia spadku po U. S..

Podstawę rozstrzygnięcia Sądu I instancji stanowiły następujące okoliczności faktyczne:

P. S. i W. W. są synami zmarłej w dniu 24 września 2003 roku, U. S..

Wnioskodawca i uczestnik W. W. ustalili, że P. S. odrzuci spadek po zmarłej matce, a w zamian uczestnik dokona na jego rzecz zapłaty kwoty 20.000 złotych tytułem spłaty połowy wartości majątku spadkowego po U. S., w skład którego wchodziło mieszkanie położone w Ł. przy ul. (...). Strony ustaliły, że spłata nastąpi w okresie kiedy sytuacja finansowa dłużnika – W. W. będzie na to pozwalała. Zabezpieczeniem spłaty wierzytelności miał być meldunek wnioskodawcy w przedmiotowym mieszkaniu do czasu rozliczenia się z nim przez uczestnika.

Postanowieniem z dnia 23 stycznia 2004 roku Sąd Rejonowy dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi stwierdził, że spadek po U. S., zmarłej w dniu 24 września 2003 roku w Ł., na podstawie ustawy nabył syn W. W. w całości. Drugi z synów zmarłej – P. S. – złożył w toku posiedzenia przed Sądem w dniu 23 stycznia 2004 roku, oświadczenie o odrzuceniu spadku po matce.

Z lokalu mieszkalnego należącego do spadku po U. S., wnioskodawca się wyprowadził.

Na adres przy ul. (...) kierowane były do P. S. wezwania komornicze. Obawiając się egzekucji z przedmiotów znajdujących się w mieszkaniu, W. W. złożył wniosek o wymeldowanie brata. Decyzją z dnia 29 sierpnia 2013 roku, wydaną przez Prezydenta Miasta Ł., P. S. został wymeldowany z pobytu stałego w lokalu nr (...) przy ul. (...) w Ł..

W. W. i P. S. prowadzili rozmowy, zmierzające do ustalenia sposobu spłaty połowy wartości mieszkania należnej wnioskodawcy od uczestnika. Propozycje ugodowego zakończenia sporu okazały się bezskuteczne, pomimo tego, że W. W. wciąż deklaruje chęć zapłaty. Ze względu na to, iż uczestnik postępowania nie dysponował i nadal nie dysponuje środkami pieniężnymi, do chwili obecnej nie uregulował swojego zobowiązania.

W wezwaniu do zapłaty, datowanym na 11 września 2013 roku, P. S. domagał się od uczestnika postępowania zapłaty sumy 70.000 zł z tytułu rozliczenia wartości mieszkania wchodzącego w skład spadku po zmarłej U. S., w terminie 14 dni od daty doręczenia wezwania.

W oparciu o tak ustalony stan faktyczny Sąd Rejonowy zważył co następuje:

Przepis art. 1019 § 1 k.c. nie ma znaczenia prawnego błąd w motywach działania spadkobiercy. Błąd, będący wadą oświadczenia woli, musi dotyczyć treści czynności prawnej (art. 84 § 1 k.c.) oraz musi być błędem istotnym (art. 84 § 2 k.c.). Błąd jest istotny, jeżeli uzasadnia przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia danej treści. Kodeks cywilny nakazuje oceniać błąd według kryteriów zindywidualizowanych, a zarazem obiektywnych. Błąd dotyczący treści oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być np. błędem co do osoby spadkodawcy, tytułu powołania lub przedmiotu spadku. Nie jest natomiast błędem, w znaczeniu wady oświadczenia woli, błąd przewidywania i wnioskowania, które należą do sfery motywacyjnej podejmowanej czynności prawnej, tworząc pobudkę, pod wpływem której wyrażone zostało oświadczenie woli, uznane później przez składającego je za „błąd”, gdy okazało się, że oświadczenie to nie osiągnęło zamierzonego i przewidywanego celu. Pobudka działania nie należy bowiem do treści czynności prawnej.

W wyroku z dnia 19 października 2000 roku (III CKN 963/98, L..pl nr (...)) Sąd Najwyższy uznał, że „niespełnienie się oczekiwań osoby dokonującej czynności prawnej co do określonego rozwoju zdarzeń nie daje podstaw do uznania oświadczenia woli za wynik błędu prawnie doniosłego (art. 84 k.c.)”. Podobnie orzekł Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 21 stycznia 2013 roku (I ACa 833/2012, L..pl nr (...)), trafnie zauważając, że błędem co do treści czynności prawnej jest mylne wyobrażenie o którymkolwiek składniku treści konkretnej czynności prawnej, niezależnie od tego, czy element ten został wyrażony bezpośrednio w oświadczeniu woli podmiotu składającego to oświadczenie, czy też chodzi o składnik uzupełniający treść czynności prawnej. Nie stanowi błędu co do treści czynności prawnej mylna ocena zarówno aktualnych, jak i przyszłych okoliczności, nieobjętych treścią dokonanej czynności. Ocena taka dotyka już sfery motywacyjnej, a w ramach obecnych rozwiązań normatywnych błąd w pobudce nie ma prawnej doniosłości.

Powyższe rozważania doprowadziły Sąd Rejonowy do przyjęcia, że błąd na jaki powoływał się wnioskodawca jest błędem odnoszącym się właśnie do jego sfery motywacyjnej. P. S. składając oświadczenie o odrzuceniu spadku liczył na to, że otrzyma od brata połowę wartości masy spadkowej, a więc – de facto – połowę wartości mieszkania, jakie pozostawiła po sobie spadkodawczyni. Jego oczekiwania nie sprawdziły się, co, zdaniem wnioskodawcy, uzasadnia przyjęcie, iż działał on pod wpływem błędu.

Poglądy doktryny i orzecznictwa, do których Sąd Rejonowy w pełni się przychylił, pozwoliły stwierdzić, że błąd, na którym opiera swój wniosek P. S., pozbawiony jest znaczenia prawnego. Warunkiem prawnej doniosłości błędu w świetle art. 84 k.c. jest przede wszystkim to, aby dotyczył on treści czynności prawnej. Przepis ten zakłada więc istnienie po stronie składającego oświadczenie woli mylnego wyobrażenia o treści tego oświadczenia. Tymczasem okoliczności, do których odwołuje się wnioskodawca nie świadczą o istnieniu po jego stronie, w chwili składania oświadczenia o odrzuceniu spadku w dniu 23 stycznia 2004 roku, błędu co do treści tegoż oświadczenia. To, co P. S. określa swoim błędem nie łączy się z mylnym wyobrażeniem o jakiejś okoliczności zewnętrznej, lecz jest nietrafnym przewidywaniem, co do rozwoju sytuacji w przyszłości. Właśnie ta prognoza, która – jak się potem okazało – nie sprawdziła się, skłoniła go do odrzucenia spadku. W tym stanie rzeczy złożonego przez wnioskodawcę oświadczenia o odrzuceniu spadku nie można poczytać za wynik błędu prawnie doniosłego, lecz za konsekwencję jego oczekiwań, które się nie ziściły.

W świetle wyżej przytoczonych ustaleń, Sąd I instancji odstąpił od rozważań odnoszących się do zachowania przez wnioskodawcę terminu z art. 88 § 2 k.c.

Apelację od powyższego postanowienia złożył wnioskodawca, zaskarżając je w całości. W apelacji zarzucił naruszenie prawa materialnego, to jest przepisu art. 84 k.c. przez błędną interpretację polegającą na przyjęciu, że w okolicznościach sprawy nie mamy do czynienia z istotnym błędem dotyczącym treści czynności prawnej, lecz z pobudką leżącą w sferze motywacyjnej wnioskodawcy. Nadto zarzucił naruszenie prawa procesowego, to jest przepisu art. 233 § 1 k.p.c. przez brak wszechstronnej oceny zebranego materiału dowodowego, prowadzącego do dowolnej, a nie swobodnej oceny materiału dowodowego, co doprowadziło do:

- nieprawidłowego uznania, że P. S. nietrafnie przewidywał rozwój sytuacji w przyszłości zakładając, że brat zapłaci mu równowartość połowy mieszkania, w sytuacji gdy przeświadczenie P. S. nie wynikała z jego samowolnych błędnych założeń, lecz z umowy jaka została zawarta między nim, a jego bratem, który w toku niniejszego postępowania przyznał i potwierdził, że spłaci brata,

- pominięcia faktu, że to zachowanie uczestnika, który zapewniał wnioskodawcę, że go spłaci wywołało u wnioskodawcy przeświadczenie, że tak się stanie, a zatem to działanie uczestnika spowodowało powstanie błędu w świadomości wnioskodawcy.

Dla uzasadnienia zarzutów apelacyjnych podniesiono, że Sąd I instancji nieprawidłowo uznał, że błąd wnioskodawcy dotyczył tylko sfery motywacyjnej, co jest równoznaczne z brakiem doniosłości prawnej. Zdaniem apelującego wnioskodawca nie złożyłby oświadczenia o odrzuceniu spadku, gdyby pomiędzy nim a uczestnikiem nie została zawarta umowa co do spłaty połowy majątku spadkowego, co sprawia, że błąd ten należy uznać za istotny w świetle art. 84 § 2 k.c. Nie bez znaczenia pozostaje również fakt, że wnioskodawca i uczestnik pozostawali w stosunkach rodzinnych i darzyli się zaufaniem, co dodatkowo umacniało wnioskodawcę w przekonaniu, że otrzyma ekwiwalent swojego udziału w spadku. Zdaniem apelującego motywacja włączona do treści czynności prawnej spowodowała, że błąd ten nie był tylko błędem w pobudce ale błędem istotnym dotyczącym treści czynności prawnej. Na poparcie swojej argumentacji apelujący załączył postanowienie Sądu Okręgowego w Łodzi wydane w sprawie o sygn. akt sygn. akt III Ca 1035/13 wskazując, iż w powołanej sprawie brak spłaty z tytułu działu spadku na jaką umówili się bracia stał się podstawą do uchylenia się od skutków prawnych umowy o dział spadku dokonanej bez obowiązku spłat i dopłat.

W konsekwencji apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia i uwzględnienie wniosku o zatwierdzenie oświadczenia P. S. o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia o odrzuceniu spadku po U. S. oraz o rozstrzygnięcie o kosztach postępowania za obie instancje według norm prawem przepisanych.

W odpowiedzi na apelację uczestnik W. W. wniósł o jej oddalenie i zasądzenie od wnioskodawcy na rzecz uczestnika zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja wnioskodawcy podlegała oddaleniu jako bezzasadna.

W oparciu o należycie oceniony materiał dowodowy, Sąd Rejonowy poczynił prawidłowe ustalenia faktyczne, które Sąd Okręgowy przejmuje jako własne. Orzeczenie Sądu Rejonowego jest trafne i odpowiada prawu.

Za całkowicie chybiony należało uznać podniesiony w apelacji zarzut naruszenia przez Sąd pierwszej instancji dyspozycji normy art. 233 § 1 k.p.c. poprzez brak wszechstronnego rozważenia zgromadzonego materiału dowodowego, co z kolei, zdaniem skarżącego, miało doprowadzić do przekroczenia granicy swobodnej oceny dowodów i poczynienia dowolnych ustaleń.

Wbrew twierdzeniom apelacji Sąd Rejonowy nie pominął żadnych dowodów, które mają wpływ na ustalenie podstawy faktycznej wyroku. Podkreślić przy tym należy, iż okoliczności stanu faktycznego sprawy były w zasadzie pomiędzy stronami bezsporne. W zakresie tak ustaleń faktycznych jak i oceny dowodów Sąd Rejonowy nie dopuścił się żadnych uchybień. Twierdzenia o braku wszechstronnej oceny dowodów oraz dowolności w ustaleniach Sądu są całkowicie nieuprawnione. Podnieść przy tym należy, iż aby skutecznie zarzucić przekroczenie zasady swobodnej oceny dowodów, czyli naruszenie przepisu art. 233 § 1 k.p.c. skarżący powinien wskazać, jaki konkretnie dowód mający istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy sąd uznał za wiarygodny i mający moc dowodową albo za niewiarygodny i niemający mocy dowodowej, i w czym przy tej ocenie przejawia się naruszenie zasady swobodnej oceny dowodów. Stanowisko takie zawarł Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia z 18 stycznia 2002 roku wydanym w sprawie o sygn. akt I CKN 132/01 (Lex nr 53144).

Apelacja tak skonstruowanych zarzutów nie przedstawia. Zarzut naruszenia prawa procesowego w zasadzie sprowadza się do odmiennej oceny szczegółowych faktów składających się na stan faktyczny i nie może zostać uznany za zasadny.

Wnioskodawca, prognozował określony rozwój sytuacji w przyszłości, który skłonił go do złożenia w dniu 23 stycznia 2004 roku przed Sądem Rejonowym dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi oświadczenia o odrzuceniu spadku po zmarłej matce. Bez znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy pozostaje czy te założenia były słuszne i czy skarżący mógł przewidywać, że zostaną one zrealizowane. Istotne jest bowiem to czy skarżący pozostawał w ogóle w błędzie oraz czy błąd ten spełniał przesłanki do uznania ją za wadę oświadczenia woli w rozumieniu art. 84 k.c.

Złożonego przez skarżącego oświadczenia woli o odrzuceniu spadku nie można uznać za wynik błędu, lecz za wynik nietrafnego przewidywania. Okoliczność czy błędne przewidywanie wynikało z umowy oraz czy zostało wzmocnione zaufaniem i bliskimi więzami rodzinnymi z uczestnikiem postępowania, pozostaje bez znaczenia dla przyjęcia, że błąd dotyczył jedynie sfery motywacyjnej wnioskodawcy.

Z kolei zarzut naruszenia prawa materialnego oscylował wokół kwestii błędu uregulowanego w przepisie art. 84 § 1 k.c., pod wpływem którego miał pozostawać wnioskodawca kiedy składał oświadczenie o odrzuceniu spadku po swojej matce U. S. w dniu 23 stycznia 2003 roku przed Sądem Rejonowym dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi w sprawie o sygn. akt II Ns 2450/03.

Ocena błędu, przy przyjęciu lub odrzuceniu spadku, dokonywana jest według reguł ogólnych. Oznacza to, że błąd musi dotyczyć treści czynności prawnej oraz być istotny (art. 84 k.c.).

Sąd Okręgowy podziela pogląd, że podział na błąd w pobudce i błąd co do treści czynności prawnej jest podziałem sztucznym, a wystąpienie błędu w sferze motywacyjnej składającego oświadczenie woli powoduje, że nie można mówić w ogóle o błędzie w rozumieniu wady oświadczenia woli. Określenie „błąd co do pobudki” pojawia się w kilku wyrokach Sądu Najwyższego (wyrok z dnia 15 października 1997 roku, III CKN 214/97, OSNC 1998, nr 3, poz. 47, wyrok z dnia 24 września 1998 roku, III CKN 611/97, LEX nr 50636) co nie zmienia faktu, że jest to kategoria sztuczna, a ustawodawca zerwał z podziałem na „błąd w pobudce” i błąd co do treści czynności prawnej. Należy zgodzić się z poglądem wyrażonym w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 30 września 1996 roku wydanej w sprawie o sygn. akt III CZP 85/96 (OSNC 1996, nr 12, poz. 153) , w której podniesiono, że gdyby jednak motywacja włączona została do treści czynności prawnej, błąd w pobudce urasta do błędu istotnego co do treści czynności prawnej. Sąd Najwyższy w powołanym orzeczeniu zerwał jednak z podziałem na błąd w pobudce i błąd co do treści czynności prawnej uznając, że także sfera motywacyjna odgrywa rolę przy ustaleniu, że mamy do czynienia z tą wadą oświadczenia woli.

W niniejszej sprawie odwołanie się przez apelującego do „błędu w pobudce” przede wszystkim nie znajduje podstaw. Nie można pozostawać w błędzie co do okoliczności przyszłej i z natury rzeczy niepewnej. Świadomość, iż określone zdarzenie, cecha, decyzja itp. ma charakter przyszły i brak jest pewności co do jej wystąpienia w pożądanym kształcie, to występujący element niepewności przekreśla możliwość przyjęcia błędu nawet w potocznym tego słowa znaczeniu. Zachodzi bowiem wtedy brak błędu w ogóle. (B. Lewaszkiewicz – Petrykowska Kodeks cywilny. Komentarz część ogólna. Lex 2014).

Klarowne wyjaśnienie pojęcia „błędu w pobudce” zostało dokonane w wyroku z dnia 5 grudnia 2000 roku wydanego w sprawie o sygn. akt IV CKN 179/00, LEX nr 52505). Sąd Najwyższy wyjaśnił, że błąd w znaczeniu wady oświadczenia woli określany jest jako błąd postrzegania («widzenia»), w odróżnieniu od błędu przewidywania i wnioskowania, które należą do sfery motywacyjnej podmiotu dokonującego czynności prawnej i tworzą pobudkę, pod wpływem której wyrażone zostało oświadczenie woli uznane następnie przez oświadczającego za «błąd». Podobnie Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 października 2000 roku wydanym w sprawie o sygn. akt sygn. III CKN 963/98 (OSNC 2002, nr 5, poz. 63) jednoznacznie stwierdził, że niespełnienie się oczekiwań osoby dokonującej czynności prawnej co do określonego rozwoju zdarzeń nie daje podstaw do uznania oświadczenia woli za wynik błędu prawnie doniosłego (art. 84 k.c.).

Wnioskodawca P. S. odrzucając spadek po zmarłej matce, U. S. kierował się zapewnieniami brata, że ten spłaci mu w gotówce połowę wartości masy spadkowej, kiedy jego sytuacja finansowa ulegnie poprawie. Obietnica ta stanowiła asumpt do wyrażenia zgody na zaproponowane warunki i prowadziła do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku. Wnioskodawca zgodził się na przyszłą i niepewną spłatę. Polegając na bliskich relacjach rodzinnych z bratem i zaufaniu uznał, że spłata na pewno nastąpi w bliższym lub bardziej odległym czasie, dlatego strony nie zawierały żadnej umowy w tym zakresie, a jedynym zabezpieczeniem jej wykonania był fakt zameldowania wnioskodawcy w spadkowym mieszkaniu. Motywacja wnioskodawcy wynikająca z nieprawidłowego przewidywania i postrzegania błędem jednak nie jest.

Wnioskodawca w chwili składania oświadczenie woli o odrzuceniu spadku nie miał zaburzonego postrzegania rzeczywistości, a pozostawał w błędzie co do przewidywania i wnioskowania, że brat dokona na jego rzecz spłaty. Gdy okazało się, że brat nie spłacił go wnioskodawca, poczuł się oszukany i uznał, że złożył wadliwe oświadczeni woli.

W sytuacji wnioskodawcy odwoływanie się do błędu jako wady oświadczenia woli nie miało podstaw, co w konsekwencji prowadzi do nieuwzględnienia zarzutu naruszenia prawa materialnego przepisu art. 84 k.c. przez jego błędną interpretację. Nie sposób bowiem uznać, że Sąd Rejonowy naruszył przepis prawa materialnego poprzez jego błędne zastosowanie, skoro Sąd ten przepisu tego nie stosował. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 2002 roku, wydany w sprawie o sygn. akt V CKN 1408/00, Lex nr 75338)

Nadto okolicznością przemawiającą za uznaniem, że oświadczenie o odrzuceniu spadku nie było obarczone błędem było to, że błąd nie dotyczył stanu w chwili złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku, ale dotyczył okoliczności, które miały miejsce w okresie późniejszym, kiedy obiecywana spłata nie doszła do skutku, doprowadzając stronę do przekonania, że decyzja o odrzuceniu spadku była błędna. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 maja 1997 roku wydany w sprawie o sygn. akt I CKN 91/97, Lex 79941).

W żaden sposób słuszności zarzutów apelacyjnych nie można wywodzić z orzeczenia Sądu Okręgowego w Łodzi załączonego w apelacji, ponieważ orzeczenie to zapadło w innym stanie faktycznym, a mianowicie strony postanowiły sprzedać prawo do lokalu mieszkalnego jakie odziedziczyły po swoich rodzicach, jednakże do tego konieczne było przekształcenie na własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, przy czym wniosek taki mogła złożyć jedna osoba zameldowana w tymże lokalu. Z takiego właśnie powodu strony zawarły umowę, mocą której lokatorskie prawo do lokalu przejął jeden z synów spadkodawców. Ustalili przy tym, iż po przekształceniu tegoż prawa i jego zbyciu sprzedający rozliczy się z bratem z uzyskanej ceny sprzedaży. Z powyższego wynika, że w powyższej sprawie złożono oświadczenie woli z tego powodu, że niemożliwym było przekształcenie statusu lokalu na wniosek kilku współuprawnionych. Istotnym jest przy tym to, że oświadczenie to zostało złożone pod wpływem podstępu, który nie musi być istotny jak również nie musi dotyczyć czynności prawnej, więc może dotyczyć tylko sfery motywacyjnej (wyrok Sądu Najwyższego z 10 września 1997 roku, wydany w sprawie o sygn. akt I PKN 251/97, OSNAPiUS 13/98, poz. 389).

Z tych wszystkich względów Sąd Okręgowy oddalił apelację na podstawie art. 385 k.p.c.

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono na podstawie art. 520 § 1 k.p.c.