Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CK 28/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 lipca 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tadeusz Żyznowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
SSN Barbara Myszka
w sprawie z powództwa G. G., R. G. i D. G.
przeciwko M. D. i J. D.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 7 lipca 2005 r., kasacji pozwanych
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 28 listopada 2003 r., sygn. akt I ACa (…),
oddala kasację i zasądza solidarnie od pozwanych na rzecz powodów kwotę 1800
zł (jeden tysiąc osiemset złotych) kosztów procesu za instancję kasacyjną.
Uzasadnienie
W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku oddalającego apelację strony pozwanej od
wyroku Sądu Okręgowego, utrzymującego w mocy nakaz zapłaty wydany w
postępowaniu nakazowym, Sąd Apelacyjny przytoczył następujące ustalenia.
W wykonaniu wiążącej strony umowy, zawartej dnia 1 kwietnia 1998 r., strona
powodowa – A.(…) Spółka cywilna świadczyła na rzecz pozwanych usługi oznaczone w
umowie za prowizyjnym wynagrodzeniem. Pozwani nie kwestionowali wystawianych
przez powodów faktur VAT. Powód D. G. w 1998 r. pozostawał z pozwanymi w stosunku
pracy i był przez pozwanych umocowany do prowadzenia w ich imieniu spraw
związanych ze sprzedażą i serwisem samochodów osobowych marki Nissan, do
reprezentowania pozwanych przed Spółką Nissan, organami administracji rządowej oraz
2
samorządowej, a także do odbioru pism i korespondencji w zakresie określonym w
pełnomocnictwie z dnia 7 stycznia 1998 r. udzielonym D. G. w formie aktu notarialnego.
Wystawiane faktury VAT, z których dochodzona jest sporna należność, podpisywał jako
upoważniony – po stronie pozwanej – zleceniodawcy D. G.. Samo przyjęcie
wystawionych faktur przez D. G. będącego pełnomocnikiem pozwanych stanowiło w
ocenie Sądu Apelacyjnego – czynność faktyczną nie zawierającą oświadczenia woli w
imieniu mocodawców – pozwanych.
Przyjęte faktury zostały zaksięgowane w przedsiębiorstwie pozwanych i na ich
podstawie pozwani otrzymali zwrot podatku VAT, co świadczy że zaakceptowali oni
wysokość należnego powodom wynagrodzenia objętego spornymi fakturami.
Powoływany przez pozwanych art. 108 k.c. nie miał – zdaniem Sądu drugiej instancji –
zastosowania.
Pozwani nie wykazali pozorności umowy z dnia 1 kwietnia 1998 r. Nie doszło
także do potrącenia wierzytelności. Z powołaniem się na treść art. 864 k.c. i treść
nakazu zapłaty wydanego przez Sąd Rejonowy dnia 29 lipca 1999 r. w sprawie sygn.
akt IX Ng (…) Sąd Apelacyjny stwierdził, że „…daje on wyraz solidarnej
odpowiedzialności pozwanych”.
Kasację złożyli pozwani M. D. i J. D.
Skarżący z powołaniem się na podstawy kasacji przewidziane w art. 3932
k.p.c.
zaskarżonemu wyrokowi zarzucili:
1) naruszenie prawa materialnego w postaci przepisów art. 60 w związku z
art. 108 Kodeksu cywilnego (art. 3931
pkt 1 K.p.c.) poprzez ich błędną wykładnię w
postaci przyjęcia przez Sąd Apelacyjny, że wystawienie faktur VAT określających kwotę
wierzytelności wspólników spółki cywilnej (powodów) oraz potwierdzenie przyjęcia faktur
VAT dokonane przez jednego ze wspólników spółki cywilnej działającego jako
pełnomocnik dłużników jest czynnością faktyczną, a nie prawną i działanie
pełnomocnika pozwanych który jest jednocześnie wspólnikiem spółki cywilnej -
wystawcy faktury, nie narusza dyspozycji przepisu art. 108 k.c. zakazującej
pełnomocnikowi dokonywania czynności „z samym sobą" oraz zakazu dokonywania jej
w wypadku możliwości naruszenia interesów mocodawców.
2) naruszenie przepisów postępowania (art. 3931
pkt 2 K.p.c.) w postaci
przepisów art. 321 § 1 i art. 325 Kodeksu postępowania cywilnego, poprzez przyjęcie,
że sentencja wyroku zasądzająca określoną kwotę pieniężną od dwóch pozwanych
3
wspólników spółki cywilnej na rzecz trzech powodów wspólników spółki cywilnej bez
określenia ich odpowiedzialności jako solidarnej umożliwia prawidłowe wykonanie
wyroku. Ponadto stanowi naruszenie procesowego wymiaru przepisu art. 45 ust 1
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. ustanawiającego prawo
każdego obywatela do sprawiedliwego rozstrzygnięcia sprawy przez Sąd. Uchybienie
powołanym przepisom kodeksu postępowania cywilnego przez Sąd Apelacyjny wynika z
oddalenia apelacji pozwanych co stanowi potwierdzenie wyroku Sądu Okręgowego w
Bydgoszczy utrzymującego w mocy nakaz zapłaty nie określający, że zasądzona
nakazem wierzytelność powodów przysługuje im solidarnie przy jednoczesnej solidarnej
odpowiedzialności pozwanych. Tym samym możliwe jest zdaniem skarżących
kilkukrotne wyegzekwowanie zasądzonej nakazem należności - indywidualnie przez
każdego z powodów, od każdego z pozwanych. co stanowi uchybienie przepisowi art.
325 Kodeksu postępowania cywilnego nakazującego umieszczenie w sentencji
rozstrzygnięcia o żądaniu stron. Ponadto z uwagi na wskazaną możliwość
egzekwowania roszczenia przez każdego z powodów czy też od każdego z pozwanych,
całej należności wskazanej w nakazie przy dochodzeniu pozwem jednego roszczenia de
facto oznacza to rozstrzygnięcie o żądaniach nie objętych pozwem - co oznacza
naruszenie przepisu art. 321 § l K.p.c. Orzeczenie Sądu Apelacyjnego narusza również
powołany przepis art. 45 ust. l Konstytucji poprzez swoiste sanowanie niestaranności w
formułowaniu orzeczenia przez sąd niższej instancji. Niejednoznaczne orzeczenie sądu
pierwszej instancji w wyniku oddalenia apelacji pozwanych oznacza, że zakres
egzekwowanego od pozwanych świadczenia nie będzie wynikał wprost ze
sprawiedliwego rozstrzygnięcia sądu, a od egzekwującego roszczenie komornika lub też
dobrej woli wierzycieli. W takim przypadku brak staranności sądu przekreśla możliwość
wypełnienia postulatu „sprawiedliwego rozpoznania" sprawy.
Strona powodowa wnosiła o oddalenie kasacji z zasądzeniem kosztów procesu
za instancję kasacyjną.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje (po uwzględnieniu, że do złożenia
i rozpoznania kasacji pozwanych stosuje się przepisy dotychczasowe – art. 3 ustawy z
dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – kodeks postępowania cywilnego… Dz. U. z
2005 r. Nr 13, poz. 98).
Rozważenie pierwszego z zarzutów kasacji dotyczącego naruszenia przepisu art.
60 k.c. w zw. z art. 108 k.c. wymaga wskazania na różnorodność funkcji jaką spełniała
4
faktura, która traktowana była jako jeden z powszechnie obowiązujących dokumentów
rozliczeniowych. Jej doręczenie umożliwia dłużnikowi podjęcie czynności mających na
celu sprawdzenie, czy świadczenie jest zasadne tak co do zasady jak i wysokości.
Umożliwia tez podjęcie czynności finansowych mających na celu spełnienie
świadczenia. Jeżeli faktura zawiera wzmiankę co do sposobu i czasu zapłaty może
pełnić tę funkcję wezwania do zapłaty, jaką jest sprecyzowanie obowiązku dłużnika w
aspekcie czasu, czemu dał wyraz Sąd Najwyższy w (nie publ.) wyroku z dnia 12
stycznia 1999 r. I CKN 964/97 stwierdzającym, że dokument rozliczeniowy (faktura) jest
wezwaniem do spełnienia świadczenia pieniężnego, gdy zawarto w nim stosowną
wzmiankę co do sposobu i czasu zapłaty (por. także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23
października 2001 r., I CKN 323/99 – OSNC z 2002 r., nr 7-8, poz. 94). Stanowisko
stwierdzające, że faktura, w której określony został termin jej płatności, jeżeli
sporządzona została przez pracownika wierzyciela, do zakresu obowiązków którego
należało dokonywanie takich czynności, jest wezwaniem do zapłaty w rozumieniu art.
455 k.c. należy do utrwalonych w orzecznictwie sądowym (por. uchw. Sądu
Najwyższego z dnia 19 maja 1992 r., III CZP 56/92 – OSNCP 1992 r., nr 12, poz. 219).
Z postanowień ustawy z dnia 12 czerwca 2003 r. o terminach zapłaty
w transakcjach handlowych (Dz. U. Nr 139, poz. 1323) – zwłaszcza jej art. 6 – wynika
expressis verbis, że faktura może określać termin płatności i stanowi postać wezwania
do zapłaty.
Powyższe uregulowanie jest potwierdzeniem stanowiska Sądu Najwyższego, że
faktura jest wezwaniem do spełnienia świadczenia w rozumieniu art. 455 k.c., jeżeli
określa termin płatności. Wiążąca strony umowa z dnia 1 kwietnia 1998 r. stanowiła (§
9), że należność zleceniobiorcy określa się w następujący sposób …comiesięczna
negocjowana pomiędzy stronami prowizja (uzależniona od efektywności wykonywanych
przez zleceniobiorcę usług) – prowizja płatna będzie po przedłożeniu przez
zleceniobiorcę faktury zawierającej ustaloną między stronami umowy należność
wynikającą z miesięcznej prowizji. Faktura wystawiona zostanie w terminie 14 dni od
zakończenia miesiąca obrotowego…”. Ustalenie wysokości należnego wynagrodzenia, a
także termin i sposób jego płatności, zostały określone w umowie. Treść faktury i
ewentualne zamieszczane tam adnotacje nie mogły nakładać innych obowiązków na
dłużnika, precyzować ich bądź zmieniać ustalone przez strony elementy w odniesieniu
do spełnienia świadczenia w określonej wysokości we właściwym czasie i miejscu.
Zobowiązanie do świadczenia wynikło nie z faktury, lecz wiążącej strony umowy. Trudno
5
zatem wezwaniu do zapłaty przypisać cechy oświadczenia woli. Przyjęcie zaś spornych
faktur przez D. G. może być potraktowane jako oświadczenie dłużnika podjęcia
czynności zmierzających do sprawdzenia zasadności świadczenia oraz wykonania
czynności księgowo-finansowych przygotowujących spełnienie świadczenia. Podjęcie
tych czynności w trybie wewnętrznego urzędowania właściwych służb dłużnika, z
których nie wynika zamiar wywołania przez nie skutku prawnego w postaci akceptacji
należności, nie może być zakwalifikowane jako oświadczenie wyrażające taką wolę
wobec wierzyciela. Wykonujący te czynności D. G. nie składał oświadczenia woli i nie
stawał się stroną czynności prawnej. Dokonanie przez pełnomocnika czynności prawnej
z samym sobą następuje wówczas, gdy pełnomocnik składa lub odbiera oświadczenie
woli, z jednej strony, w imieniu reprezentowanego, z drugiej strony, w imieniu własnym,
a również wtedy, gdy pełnomocnik, reprezentując obie strony czynności prawnej, składa
lub odbiera oświadczenie w imieniu obu reprezentowanych stron. W tych sytuacjach,
które nie ziściły się w rozpoznawanej sprawie, dochodzi do czynności prawnej z samym
sobą. Odmienne zapatrywanie kasacji jest następstwem pominięcia ustaleń faktycznych
oraz treści pełnomocnictwa udzielonego D. G. i rozszerzającej niemożliwej do akceptacji
– wykładni art. 108 k.p.c. Skarżący pomijają, co trafnie wskazały Sądy obu instancji, że
stan faktyczny czynności prawnej może – z mocy ustawy (woli stron) obejmować różne
elementy, jednakże oświadczenie woli jest (nie jedynym), lecz istotnym i koniecznym
elementem czynności prawnej. Jak trafnie podkreśla się w literaturze przedmiotu –
powołanej także przez skarżących – istotny sens czynności prawnej, polega na tym, że
ustawa dopiero z jej dokonaniem wiąże skutki prawne (art. 56 k.c.).
Wadliwość podstawy prawnej orzeczenia może być zarówno wynikiem uchybienia
przepisom prawa materialnego, jak i naruszenia przepisów procesowych (ze skutkami w
art. 3931
pkt 2 k.p.c. przewidzianymi). Natomiast wadliwość podstawy faktycznej jest
zawsze wynikiem uchybienia procesowego, które w ramach omawianej podstawy (art.
3931
pkt 2 k.p.c. – według numeracji i brzmienia obowiązującego w dacie wydania
zaskarżonego orzeczenia) wymaga przytoczenia przepisów naruszenie których zarzuca
kasator (por. m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 1997 r., III CKN
13/97 – OSNC 1997, nr 8, poz. 114). Jeżeli zatem skarżący pomijają ustalenia Sądu
stanowiące podstawę zaskarżonego wyroku, bądź przytaczają dla uzasadnienia
podstawy kasacji przeciwstawne do tych ustaleń twierdzenia, to sama możliwość
zgłoszenia odmiennych twierdzeń nawet jeżeli mogą one wynikać z tych samych
6
dowodów, nie jest wystarczająca do przyjęcia wadliwości dokonanych ustaleń
faktycznych.
Powołanie przez skarżących – w ramach podstawy z art. 3931
pkt 2 k.p.c.
przepisów k.p.c. w tym art. 45 ust. 1 Konstytucji zmierza do wykazania, że wadliwe
sformułowanie zaskarżonego wyroku i poprzedzających ten wyrok orzeczeń Sądu
pierwszoinstancyjnego czyni to orzeczenie trudno wykonalnym i umożliwia kilkukrotne
wyegzekwowanie zasądzonej nakazem należności indywidualnie przez każdego z
powodów, od każdego z pozwanych. Krytyka braku wyraźnego wskazania w sentencji
orzeczenia wynikającej z ustawy solidarności po stronie dłużników (art. 369 i 864 k.c.)
jest oczywiście zasadna, lecz wnioski z niej rzekomo wynikające – przytoczone w
uzasadnieniu kasacji są zbyt daleko idące i pomijają praktyczną przydatność
wyrażonego przez Sad, który wydał zaskarżone orzeczenie, stanowiska
stwierdzającego, że „…skoro więc jedną dochodzoną w pozwie kwotę pieniężną w
nakazie zapłaty zasądzono od pozwanych, to tym samym daje to wyraz solidarnej
odpowiedzialności pozwanych”.
Natomiast całkowicie chybione są wywody i zarzuty kasacji dotyczące art. 321 § 1
k.p.c.
Granice orzekania w procesie cywilnym – w rozumieniu tego przepisu w jego
brzmieniu obowiązującym w dacie wyrokowania przez Sąd Apelacyjny – można ogólnie
określić jako granice materialnoprawne, faktyczne i procesowe.
Maksymalną granicę orzekania stanowi w każdym wypadku to, co się stronie
powodowej należy z mocy prawa materialnego. Orzekanie zaś ponad żądanie musiało
być uwarunkowane istniejącym obiektywnie prawem podmiotowym, uprawnieniem,
roszczeniem. Sprowadza się ono do rozszerzenia roszczenia, którego miarą jest ilość
(np. pieniądze) i w konsekwencji zasądzenie wyższej kwoty od żądanej. Druga postać
naruszenia omawianego przepisu dotyczy sytuacji, gdy sąd orzeka o czym innym,
zasądza inne świadczenie, aniżeli żądane przez stronę powodową. Trzecia postać
naruszenia – wówczas obowiązującego art. 321 § 1 k.p.c. – mogła wystąpić w sytuacji
charakterystycznej dla kumulacji przedmiotowej roszczeń tj. gdy z przytoczonego przez
stronę powodową stanu faktycznego mogło wynikać, nie tylko konkretne, samoistne
roszczenie objęte żądaniem, ale także inne roszczenia również samodzielne. Odwołanie
się prze skarżących do art. 45 ust. 1 Konstytucji i sprawiedliwego rozstrzygnięcia
sądowego czyni niezbędnym wskazanie, że treść powołanego przepisu odpowiada
7
międzynarodowym standardom praw człowieka zawartym w szczególności w art. 14
Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz w art. 6 ust. 1
Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.
Obowiązująca Konstytucja przyjmuje system zasad społeczno-etycznych w
uniwersalnym znaczeniu tworzących uporządkowaną całość i spójność mającą – w
założeniu ustrojodawcy – zapewnić realizację idei państwa sprawiedliwego. Znajduje to
wyraz w preambule Konstytucji jak i nakazie, którym uczyniono państwo (i jego organy)
podmiotami urzeczywistniającymi zasady o których mowa w art. 2 Konstytucji.
Urzeczywistniać w rozumieniu tego przepisu oznacza sprawiać aby coś stało się
rzeczywistością. Wytknięte uchybienie w odniesieniu do pominiętego elementu
rozstrzygnięcia (art. 325 k.p.c.) bez podważenia merytorycznej zasadności wyroku nie
pozbawia Sądu orzekającego przymiotu sprawiedliwego ani też nie czyni
usprawiedliwioną podstawę kasacji z art. 3931
pkt 2 k.p.c. Dlatego kasacja podlega
oddaleniu (art. 39312
k.p.c.) z zasądzeniem żądanych kosztów procesu za instancję
kasacyjną (art. 39319
, 391 § 1 w zw. z art. 108 § 1, 98 § 1 i 3 oraz 99 k.p.c.).