Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 79/06
UCHWAŁA
Dnia 13 października 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
Protokolant Bożena Nowicka
w sprawie z powództwa Pracowniczej Kasy Zapomogowo-Pożyczkowej
przy „K.” S.A.
przeciwko Spółce „K.” sp. z o.o.
o zapłatę,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 13 października 2006 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 13 lipca 2006 r., sygn. akt [...],
- "Czy pracownicza kasa zapomogowo - pożyczkowa działająca na
zasadach określonych w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia
19 grudnia 1992 r. w sprawie pracowniczych kas zapomogowo-
pożyczkowych oraz spółdzielczych kas oszczędnościowo-
kredytowych w zakładach pracy (Dz.U. z 1992 r. Nr 100 poz. 502) ma
zdolność sądową w sprawach o zapłatę przez zakład pracy
równowartości potrąconych należności pracowników, członków kasy
obejmujących wpisowe, wkłady i spłaty pożyczek ?
a w wypadku odpowiedzi pozytywnej
- czy pracownicza kasa zapomogowo-pożyczkowa posiada
legitymację czynną w procesie przeciwko zakładowi pracy
pracowników, członków kasy, o zapłatę potrąconych tym
2
pracownikom należności, które nie zostały przekazane zgodnie
z wolą pracowników na konto bankowe kasy ?"
podjął uchwałę:
1. Pracownicza kasa zapomogowo-pożyczkowa, działająca na
podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 19 grudnia
1992 r. w sprawie pracowniczych kas zapomogowo-
pożyczkowych oraz spółdzielczych kas oszczędnościowo-
kredytowych w zakładach pracy (Dz. U. Nr 100, poz. 502 ze zm.),
ma zdolność sądową;
2. odmawia podjęcia uchwały w pozostałym zakresie.
Uzasadnienie
Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne pojawiło się na tle
następującego stanu faktycznego.
Pracownicza kasa zapomogowo – pożyczkowa przy K. S.A. (PKZP)
domagała się zasądzenia od pozwanej Spółki K. Sp. z o.o. kwoty 158.914,74 zł z
odsetkami, stanowiącej równowartość należności na rzecz PKZP od pracowników –
członków tej kasy i potrąconych z wynagrodzeń tych pracowników. Należności te
nie wpłynęły bowiem do PKZP zgodnie z ich przeznaczeniem. Wbrew przyjętemu
na siebie obowiązkowi, pozwana Spółka nie odprowadziła dochodzonych
należności na rachunek bankowy Kasy. Strony zawarły porozumienie dotyczące
spłaty istniejącego zadłużenia, pozwana dokonała częściowych spłat, a
ostatecznie odmówiła dokonania całej spłaty.
Sąd Okręgowy zasądził dochodzoną należność w całości. Uznał, że PKZP
ma zdolność sądową w rozumieniu art. 64 § 2 k.p.c. w zw. z art. 331
§ 1 k.c.
W ocenie tego Sądu, zasadność roszczenia PKZP (w tym też – jej legitymację
czynną) usprawiedliwiają przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
19 grudnia 1992 r. w sprawie pracowniczych kas zapomogowo pożyczkowych oraz
3
spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych w zakładach pracy (Dz. U. Nr
100, poz. 502, ze zm., cyt. dalej jako „rozporządzenie z 1992 r.”).
Rozpoznając apelację strony pozwanej, Sąd Apelacyjny powziął wątpliwość,
czy PKZP ma zdolność sądową w procesie wytoczonym zakładowi pracy o zapłatę
równowartości potrąconych przez ten zakład z wynagrodzeń pracowniczych
wkładów pieniężnych, wpisowego oraz rat pożyczek, które nie zostały przekazane
na rachunek bankowy powodowej Kasy. Analizując szczegółowo status prawny
pracowniczej kasy zapomogowo-pożyczkowej, określony przepisami
rozporządzenia z 1992 r., Sąd Apelacyjny przedstawił szerszą argumentację
prawną, która mogłaby przemawiać za odmową przyznania kasie zdolności
sądowej. W ocenie tego Sądu, w obecnym stanie prawnym można by jedynie
przyjąć, że pracownicza kasa zapomogowo-pożyczkowa uzyskała legitymację
czynną w zakresie powództwa określonego w § 39 rozporządzenia z 1992 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. W okresie powojennym można zaobserwować istotną ewolucję w zakresie
prawno-organizacyjnego statusu pracowniczych kas zapomogowo-pożyczkowych
(PKZP). Przed wejściem w życie ustawy z dnia 8 października 1982 r. o związkach
zawodowych (Dz. U. Nr 32, poz.16, ze zm., cyt. dalej jako „ustawa z 1982 r.) status
prawny kas był regulowany uchwałą Centralnej Rady Związków Zawodowych
(CRZZ) z dnia 24 maja 1973 r. w sprawie dalszego rozwoju pracowniczych kas
zapomogowo-pożyczkowych i zmian w ramowym regulaminie PKZP (Biuletyn
CRZZ z 1973 r. nr 8, poz. 438; zmiany: Biuletyn z 1977 r., nr 7/8, poz. 39). Uchwała
ta od lipca 1973 r. ustalała Ramowy regulamin PKZP. W spółdzielniach pracy na
podobnych zasadach jak kasy działały „kasy wzajemnej pomocy” według reguł
określonych w „Ramowym regulaminie działania kas wzajemnej pomocy”,
stanowiącego załącznik do uchwały Zarządu Centralnego Związku Spółdzielczości
Pracy nr 126 z dnia 19 lipca 1966 r. w sprawie organizacji i działalności kas
wzajemnej pomocy (Biuletyn CZSP z 1966 r., nt. 22, poz. 74 ze zm.). Na podstawie
Ramowego regulaminu PKZP opracowywane były regulaminy poszczególnych kas
działających w zakładach pracy. W Ramowym regulaminie stwierdzano m.in. to, że
PKZP jest agendą związku zawodowego, kieruje się w swojej działalności
4
przepisami statutu związku, ramowego regulaminu oraz uchwałami i wytycznymi
nadrzędnej instancji. Nie było więc wątpliwości co do tego, że PKZP stanowiły
element (tzw. agendę) struktury organizacyjnej związku zawodowego jako osoby
prawnej (zob. np. uzasadnienie uchwały siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
22 grudnia 1979 r., III CZP 27/79, OSNC 1980, z. 4, poz. 64). W postępowaniu
sądowym (np. o zwrot pożyczki udzielonej członkowi oraz o zapłatę przez
poręczyciela) działająca w zakładzie pracy kasa występowała w imieniu i na
rachunek odpowiedniego związku zawodowego. Zdolność sądowa przysługiwała
zatem związkowi zawodowemu jako sobie prawnej a, nie kasie (art. 64 § 1 k.p.c.).
W latach 80–tych ubiegłego stulecia nastąpiło wyodrębnienie pracowniczych
kas zapomogowo-pożyczkowych ze struktury związków zawodowych. Kasy
przestały być agendami związkowymi, a przynależność związkowa nie miała już
znaczenia dla uzyskania statusu członka kasy, przy czym kasy nadal działały
w tzw. uspołecznionych zakładach pracy. Kasy zostały poddane „nadzorowi
społecznemu„ związków zawodowych (art. 51 ust 1 ustawy z 1982 r.). Na
podstawie tej ustawy wydano zarządzenie Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych
z dnia 21 maja 1983 r. w sprawie zasad organizowania i funkcjonowania
pracowniczych kas zapomogowo–pożyczkowych w uspołecznionych zakładach
pracy oraz obowiązków tych zakładów wobec pracowniczych kas zapomogowo-
pożyczkowych (MP Nr 19, poz. 110, ze zm.). Kasy istniejące w dniu wejścia w życie
ustawy z 1982 r. powinny były dostosować swoją działalność do zasad ustalonych
w zarządzeniu (art. 51, ust. 3 ustawy z 1982 r.).
2. Koncepcja niezależnych organizacyjnie od związków zawodowych kas jest
kontynuowana w obecnym stanie prawnym. W zakładach pracy mogą być tworzone
pracownicze kasy zapomogowo-pożyczkowe, których członkami mogą być
pracownicy, emeryci i renciści bez względu na ich przynależność związkową.
Nadzór społeczny nad kasami sprawują związki zawodowe (art. 39 ustawy z dnia
23 maja 1991 r. o związkach zawodowych, j.t.: Dz. U. z 2001 r., Nr 79, poz. 854, ze
zm., cyt. dalej jako ”ustawa z 1991 r.”). Na podstawie art. 39 ust. 3 tej ustawy
wydane zostało rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 grudnia 1992 r.
w sprawie pracowniczych kas zapomogowo–pożyczkowych oraz spółdzielczych
kas oszczędnościowo-kredytowych w zakładach pracy (Dz. U. Nr 110, poz. 502, ze
5
zm., cyt. dalej jako „rozporządzenie z 1992 r.”), stanowiące obecnie podstawowy
akt prawny w zakresie określenia prawnego statusu kas. Poszczególne kasy
opracowują własne statuty (§ 3 rozporządzenia).
De lege lata nie przyznano pracowniczym kasom zapomogowo-
pożyczkowym osobowości prawnej. Nie wyposażono ich także w zdolność prawną,
pozwalającą na uznanie ich za jednostki organizacyjne nie będące osobami
prawnymi, w rozumieniu art. 331
§ 1 k.c. O zdolności sądowej kasy nie mógłby
zatem przesądzać przepis art. 64 § 1 k.p.c. Pozostaje więc do rozstrzygnięcia
zagadnienie, czy kasa mogłaby być uznana za „organizację społeczną”
w rozumieniu art. 64 § 2 k.p.c., co przesądzałoby o przysługiwaniu jej zdolności
sądowej. W judykaturze i literaturze przyjmuje się, że celem tego przepisu jest
bowiem poszerzenie kręgu podmiotów uprawnionych do występowania
w charakterze strony w postępowaniu cywilnym.
Sąd Najwyższy wielokrotnie wypowiadał się co do tego, czy określone twory
organizacyjne, reprezentujące pewne grupy osób fizycznych (niekoniecznie
noszące w swym oznaczeniu określenie: „społeczny”, „społeczna”) mogą być
uznane za „organizację społeczną” w rozumieniu art. 64 § 2 k.p.c. Ogólnie ujęta
treść tego przepisu skłoniła judykaturę do poszukiwania podstawowych kryteriów
prawnych pozwalających odróżnić „organizację społeczną” w rozumieniu art. 64 § 2
k.p.c. od innych tworów organizacyjnych, wyrażających także określoną postać
aktywności społecznej grupy osób. U podstaw takiej selekcji prawnej legło
uzasadnione założenie, że nie wszystkie z nich z określonych przyczyn zasługują
na wyposażenie w zdolność sądową, służącą do zapewnienia ochrony prawnej
interesów eksponowanych w działalności grupy.
Podstawowe znaczenie w zakresie formowania wspomnianych kryteriów
mają przede wszystkim postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 grudnia 1997
r., III CKN 473/97 (OSNC 1998, z. 7/8, poz. 1187) oraz uchwała siedmiu sędziów
z dnia 10 lutego 2000 r., III CZP 29/99 (OSNC 2000, z. 7/8, poz. 123), w których
uznano odpowiednio, że zdolność sądową ma sejmik samorządowy (przysługują
mu bowiem atrybuty organizacji społecznej w rozumieniu art. 64 § 2 k.p.c.) i organy
samorządu studenckiego (w wyniku zastosowania tego przepisu per analogiam).
6
Najogólniej biorąc, wskazano w tych rozstrzygnięciach następujące kryteria:
1) działanie na podstawie przepisów prawa; 2) określenie w tych przepisach celu
działania organizacji społecznej; 3) dobrowolność zrzeszenia się grupy osób;
4) trwała więź organizacyjna dającej się ustalić grupy osób; 5) odpowiedni zasięg
terytorialny działalności organizacji; 6) autonomia organizacyjna wobec innych
podmiotów występujących w obrocie prawnym (istnienie własnych organów
i ukształtowanie odrębnej struktury organizacyjnej); 7) istnienie pewnej
samodzielności prawnej (wyrażającej się w zdolności do zaciągania zobowiązań
i występowania z roszczeniami we własnym imieniu).
Zasadniczą podstawę prawną działania kas tworzy rozporządzenie z 1992 r.
oraz statut kasy (§ 3 rozporządzenia). W § 6 rozporządzenia wyraźnie określono
cele działania kasy: udzielanie członkom pomocy materialnej w formie pożyczek
oraz zapomóg na zasadach określonych w statucie. Cele te realizowane są
w oparciu o odpowiednio wyodrębnione fundusze (określone w § 28 jako „środki
finansowe PKZP”, którymi kasa dysponuje w imieniu własnym). Związki zawodowe
wykonują nadzór społeczny nad kasą (§ 5 i 22 pkt. 14), a członkowie organów kasy
wykonują swoje funkcje społecznie (§ 16). Nie może zatem budzić wątpliwości
społeczny cel działania kasy. Członkostwo w kasie jest w pełni dobrowolne (§ 7 ust.
1), a grupa osób powiązania więzią osobistą z kasą może być zidentyfikowana (§ 7-
12). W rozporządzeniu przewidziano nawet minimalną liczbę członków kasy (§ 2, §
40 pkt 2), przy czym funkcjonowanie kasy powiązane zostało z działalnością
określonego zakładu pracy (jedna kasa w jednym zakładzie pracy lub w kilku
zakładach pracy, § 2 ust. 2 i 4). Kasa ma własne organy, ich tworzenie
i kompetencje szeroko uregulowano w rozporządzeniu (§ 13-27). Kasa nie stanowi
elementu struktury organizacyjnej zakładu pracy, w którym działa. Wykazuje
samodzielność w stosunku do tego zakładu, o czy świadczą m.in. umowy
zawierane przez kasę z zakładem pracy o treści wskazanej w § 4 (regulacja
współpracy kontrahentów w zakresie wykonywania zasadniczych celów działania
kasy) i przyjęte zasady reprezentacji kasy wobec kierownika zakładu pracy (§ 23).
Należy wreszcie zwrócić uwagę na znaczny zasięg samodzielności prawnej kasy
w obrocie prawnym, tj. w stosunkach prawnych z własnymi członkami, zakładem
7
pracy i innymi podmiotami. Samodzielność ta została wyraźnie zharmonizowania
z celami działania kasy.
Kasę z jej członkiem łączą co najmniej trzy grupy stosunków prawnych:
a) stosunek osobisty wynikający z więzi członkowskiej; b) stosunek obligacyjny
związany z wniesieniem wkładu pieniężnego do kasy, zwracanego członkowi po
skreśleniu go z listy członków (por. § 34 ust. 1); c) stosunki obligacyjne będące
wynikiem realizacji celów działalności kasy (stosunki pożyczki pieniężnej, stosunki
poręczenia, stosunki darowizny, przy założeniu, że cechy tej umowy ma ”zapomoga
pieniężna”). Nawiązywanie takich stosunków prawnych należy do kompetencji
zarządu kasy (§ 22). W orzecznictwie Sądu Najwyższego ta druga grupa
stosunków (b) uznana została nawet za stosunki zbliżone do oszczędnościowego
stosunku rachunku bankowego z racji przyjęcia odpowiedniego sposobu egzekucji
z wkładu pieniężnego członka i zastosowania przywileju egzekucyjnego
związanego z bankowymi wkładami oszczędnościowymi (por. uzasadnienie
uchwały z dnia 22 grudnia 1979 r., III CZP 27/79, OSNC 1980 z. 4, poz. 64).
Kasa może zawrzeć z zakładem pracy umowę obejmującą ”warunki
świadczenia pomocy„ przez taki zakład na rzecz kasy. Występuje zatem wobec
tego zakładu we własnym imieniu ze wszystkimi wynikającymi stąd
konsekwencjami prawnymi (art. 471 k.c.).
Kasa może zawrzeć z bankiem umowę rachunku bankowego,
przewidzianego w art. 49 ust. 3 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r., (Dz. U. Nr 140,
poz. 939 ze zm.; § 4 pkt 7 rozporządzenia). Ma więc status posiadacza rachunku
bankowego w rozumieniu art. 725 k.c. ze wszystkimi konsekwencjami wynikającego
z tego statusu, m.in. w zakresie wyłącznego dysponowania funduszami
gromadzonymi na rachunku bankowym, w zakresie zachowania tajemnicy
bankowej (por. § 22 pkt 7 i 8). Kasa ma prawo ”przyjmować subwencje i darowizny”
od innych podmiotów i mają one służyć powiększaniu funduszu rezerwowego
(§ 32).
Prezentowana samodzielność prawna kasy w wymienionych grupach
stosunków prawnych, w zakresie których kasa uzyskuje zdolność do zaciągania
zobowiązań i występowania z roszczeniem we własnym imieniu, ma zatem spory
8
zasięg, w rzeczywistości więc znacznie szerszy niż dostrzega to Sąd Apelacyjny,
wskazujący jedynie na treść § 39 rozporządzenia (legitymacja czynna PKZP
wyłącznie w zakresie powództw przewidzianych w tym przepisie).
3) W orzecznictwie Sądu Najwyższego trafnie zwrócono uwagę na to, że
w ustawodawstwie polskim obserwuje się wyraźną tendencję ustawodawcy do
rozszerzania kręgu jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej,
którym w określonym zakresie przyznawana zostaje zdolność procesowa (np.
uzasadnienie uchwały siedmiu sędziów z dnia 26 stycznia 1996 r., III CZP 111/95,
OSNC 1996, z. 5, poz. 73, s. 3; sprostowanie - OSNC 1996, z. 7/8 s. 134). Rozwój
społeczno – gospodarczy kraju prowadzi także do coraz częstszego pojawiania się
różnych organizacji społecznych, angażowania się ich w stosunki cywilno-prawne
i ujawniania się konfliktów prawnych w ramach takich stosunków. Należy bowiem
pamiętać o konstytucyjnej zasadzie wolności zrzeszania się obywateli (art. 58
Konstytucji). Przyznanie takim organizacjom zdolności sądowej, o ile spełniałyby
one kryteria prawne przewidziane w art. 64 § 2 k.p.c., podyktowane byłoby
społeczną potrzebą (a niekiedy – nawet – koniecznością) umożliwienia im ochrony
ich interesu prawnego, urzeczywistnianego w celach działania takiej organizacji
(por. np. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 18 grudnia 1997 r.,
III CKN 473 /97, OSNC 1998, z. 7/8, poz. 117).
Pracownicze kasy zapomogowo – pożyczkowe niewątpliwie spełniają
eksponowane w literaturze i orzecznictwie zasadnicze kryteria prawne, pozwalające
na uznanie ich za organizacje społeczne w rozumieniu art. 64 § 2 k.p.c. po
wyodrębnieniu się ich ze struktur organizacyjnych związków zawodowych,
Nietrudno zauważyć, że kasy mają niekiedy” więcej „cech osoby prawnej niż inne
organizacje społeczne, którym przyznano w judykaturze podmiotowość sądową.
Świadczyć o tym może np. bardzo szczegółowa regulacja struktury organizacyjnej
kasy, w tym też możliwość przekształcenia kasy z woli członków w osobę prawną
(spółdzielczą kasę oszczędnościowo-kredytową, mającą status prawny spółdzielni,
§ 47 rozporządzenia). Co więcej, kasy spełniały i nadal spełniają ważkie funkcje
społeczne w postaci propagowania idei oszczędzania, wzajemnej pomocy
i finansowego wspierania się członków, mobilizowania społecznej aktywności
członków w strukturach kasy. Nie sposób zatem nie dostrzec tego, że pracownicze
9
kasy zapomogowo-pożyczkowe uczestniczą w szerokim zakresie w obrocie
prawnym i tym samym powinny mieć możliwość ochrony własnych interesów
prawnych, samodzielnie występując w postępowaniu cywilnym jako strona tego
postępowania. Nie bez znaczenia pozostaje i to, że przyznanie zdolności sądowej
kasie służyć może pośrednio także ochronie prawno majątkowych interesów
członków kasy, zwłaszcza wówczas, gdy kasa funkcjonuje w zakładzie pracy
o większej ilości pracowników.
W tej sytuacji Sąd Najwyższy uznał, że pracownicza kasa zapomogowo –
pożyczkowa, działająca na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
19 grudnia 1992 r. w sprawie pracowniczych kas zapomogowo – pożyczkowych
oraz spółdzielczych kas oszczędnościowo –kredytowych w zakładach pracy (Dz.
U. Nr 100, poz. 502 ze zm.), ma zdolność sądową. Sąd Najwyższy odmówił
natomiast podjęcia uchwały w pozostałym zakresie, ponieważ zagadnienie
ewentualnej legitymacji czynnej kasy w zakresie dochodzenia od zakładu pracy
zwrotu potrąconych należności członków kasy z ich wynagrodzenia pracowniczego
i nie przekazanych zgodnie z wolą tych członków na rachunek bankowy kasy,
pozostaje już kwestią odpowiedniej oceny prawnej dokonanych ustaleń
faktycznych.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 k.p.c.
rozstrzygnął zagadnienie prawne jak w uchwale.