Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 237/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 października 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Maria Grzelka (sprawozdawca)
Protokolant Katarzyna Jóskowiak
w sprawie z powództwa F. Spółki z o.o. w likwidacji
przeciwko Narodowemu Funduszowi Zdrowia
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 11 października 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 15 grudnia 2006 r., sygn. akt [...],
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od powódki na rzecz pozwanego kwotę 5.400,-
(pięćtysięcyczterysta) złotych tytułem zwrotu kosztów
procesu w postępowaniu kasacyjnym.
2
Uzasadnienie
Powodowa Spółka z o.o. „F.” domagała się od pozwanego Narodowego
Funduszu Zdrowia zapłaty kwoty 1.135.231,66 złotych z odsetkami ustawowymi od
dnia 10 kwietnia 2004 r. Twierdziła, że wbrew obowiązkom wynikającym ze
skutecznego zawiadomienia pozwanego o cesji wierzytelność dokonanej pomiędzy
nie uczestniczącym w niniejszej sprawie Przedsiębiorstwem „C.” jako cedentem i
powódką jako cesjonariuszem, a także pomimo zaciągnięcia wobec powódki
odrębnego, własnego zobowiązania, pozwany nie przekazał na konto powódki
kowot refundacji za leki wydawane przez apteki bezpłatnie lub za odpłatnością
częściową lecz bezprawnie przekazywał wymienione kwoty na konto Komornika
egzekwującego należności wierzycieli „C.”. Opierając się na tych twierdzeniach
powódka wskazywała na odpowiedzialność kontraktową pozwanego oraz na art.
766 k.c. Ponadto, podnosiła, że prawną podstawą odpowiedzialności pozwanego
powinien być też art. 416 i 415 k.c. w sytuacji, gdy pozwany zapewnił powódkę, iż
prawidłowa interpretacja art. 766 k.c. oraz przepisów o postępowaniu
egzekucyjnym pozwala na przejęcie przez powódkę określonych wierzytelności
„C.” do Narodowego Funduszu Zdrowia z tytułu refundacji leków oraz
na zaspokojenie przez pozwanego tych wierzytelności wobec powódki
z pominięciem Komornika, a następnie zmienił swój pogląd prawny, przez
co wprowadził powódkę w błąd i wyrządził jej szkodę w wysokości równej kwocie
dochodzonej pozwem. Wyrokiem z dnia 21 marca 2006 r. Sąd Okręgowy oddalił
powództwo, a Sąd Apelacyjny zaskarżonym wyrokiem oddalił apelację powódki.
Stan faktyczny ustalony w zaskarżonym wyroku był następujący:
Przedsiębiorstwo „C.” prowadziło sprzedaż leków w sieci własnych aptek i w
związku z tym było uprawnione wobec NFZ do refundacji cen leków wydawanych
bezpłatnie lub za odpłatnością częściową. Powódka prowadziła działalność
gospodarczą polegającą na zaopatrywaniu aptek i szpitali w leki i inne środki
farmaceutyczne. W dniu 19 sierpnia 2003 r. wymienione podmioty zawarły umowę
komisu, na podstawie której powódka powierzyła „C.” do sprzedaży środki
farmaceutyczne i materiały medyczne oraz inne wyroby, a Przedsiębiorstwo „C.”
3
zobowiązało się do sprzedaży tych towarów w swoim imieniu ale na rachunek
powódki po uzgodnionych cenach w zamian za prowizję w wysokości 21% ceny
brutto sprzedanych towarów. W umowie komisu wymienione strony uzgodniły m.in.,
że „C.” jako komisant przelewa na podstawie art. 766 k.c. na powódkę jako
komitenta wierzytelności wobec Narodowego Funduszu Zdrowia z tytułu sprzedaży
towarów komisowych objętych refundacją, przy czym komisant zobowiązał
się poinformować NFZ o rozpoczęciu współpracy z powódką oraz o wyłącznym
prawie powódki do wierzytelności z tytułu refundacji za towary komisowe, a także
zobowiązał się przed realizacją dostaw uzyskać akceptację NFZ na przekazywanie
100% refundacji bezpośrednio na rachunek powódki. W tym samym dniu tj. 19
sierpnia 2003 r., Dyrektor Oddziału Wojewódzkiego NFZ w pisemnym oświadczeniu
skierowanym do Przedsiębiorstwa „C.” i do powódki przyjął do wiadomości fakt
rozpoczęcia współpracy pomiędzy powódką i „C.” na podstawie umowy komisu
oraz oświadczył, że NFZ, jako zobowiązany do refundacji z tytułu sprzedaży
realizowanej w aptekach Przedsiębiorstwa „C.”, na podstawie art. 766 k.c. będzie
przekazywał kwoty refundacji za produkty lecznicze sprzedane w ramach umowy
komisowej w 79% - powódce i w 21% Przedsiębiorstwu „C.”. W czasie zawierania
umowy komisu i umowy przelewu wierzytelności oraz składania przez NFZ w/w
oświadczenia wszystkie wierzytelności „C.” do NFZ, wymagalne i przyszłe, były
zajęte przez Komornika w postępowaniach egzekucyjnych toczących się
z wniosków wierzycieli – osób trzecich, u których „C.” od dłuższego czasu był
poważnie zadłużony. Zarówno powódka jak i „C.”, a także pozwany NFZ o
powyższych zajęciach komorniczych wiedzieli. Umowę komisu i treść
oświadczenia pozwanego z dnia 19 sierpnia 2003 r. wymienione trzy podmioty
uzgodniły wspólnie, a ich celem było wyjęcie wierzytelności „C.” do NFZ z tytułu
refundacji tzw. towarów komisowych spod egzekucji komorniczej na rzecz innych
wierzycieli „C.”. Za okres od dnia 16 sierpnia 2003 r. do dnia 30 listopada 2003 r., z
tytułu wydawania przez apteki „C.” w ramach sprzedaży komisowej leków,
refundacji podlegała kwota 1 929.349,19 złotych. Pozwany nie przekazał tej kwoty
powódce, lecz Komornikowi w związku z dokonanymi wcześniej zajęciami
komorniczymi. W późniejszym okresie pozwany przekazał powódce określone
kwoty, które zostały przez nią zaliczone na poczet należności, do których zgłaszała
4
prawo, w konsekwencji czego kwota dochodzona w niniejszej sprawie została
oznaczona w wysokości 1.135.231,66 złotych.
Mając na względzie powyższy stan faktyczny, Sąd Apelacyjny uznał, że brak
było podstaw do uwzględnienia powództwa zarówno w świetle art. 766 k.c., jak
i w ramach odpowiedzialności odszkodowawczej umownej lub deliktowej
pozwanego. Przyjął, że pozwany mocą swego oświadczenia z dnia 19 sierpnia
2003 r. nie zaciągnął własnego zobowiązania wobec powódki, a jedynie wyraził akt
wiedzy odnośnie do zawarcia przez powódkę z Przedsiębiorstwem „C.” umowy
komisu i umowy cesji. Co do obowiązków pozwanego jako dłużnika wierzytelności
przelanej Sąd Apelacyjny stwierdził, że pozwany został postawiony wobec
konkurencji uprawnień powódki jako cesjonariusza i komitenta z uprawnieniami
wierzycieli „C.” prowadzącymi p-ko „C.” postępowania egzekucyjne. Zdaniem Sądu
Apelacyjnego, nie można pozwanemu czynić zarzutu, że nie przekazywał kwot
refundacji powódce skoro pierwszeństwo miały w tym zakresie przepisy
postępowania cywilnego o egzekucji jako normy bezwzględnie obowiązujące (art.
885, art. 902 k.p.c.). Wyraził przy tym Sąd Apelacyjny pogląd, że wierzytelności „C.”
do NFZ miały charakter sum płatnych periodycznie w rozumieniu art. 900 § 2 k.p.c.
w związku z czym zajęcia komornicze dokonane przed dniem 19 sierpnia 2003 r.
obejmowały także wierzytelności przyszłe. Wskazał, że powódka mogła w trybie art.
841 k.p.c. zadbać o zwolnienie spod zajęcia środków należnych jej od pozwanego z
mocy cesji, czego nie uczyniła. Możność przypisania pozwanemu
odpowiedzialności na podstawie czynu niedozwolonego Sąd Apelacyjny wykluczył
na podstawie ustalenia, że powódka przed zawarciem umów komisu i cesji
wiedziała, iż wierzytelności „C.” do NFZ są zajęte przez Komornika, w związku z
czym – jako profesjonalista w obrocie, nie powinna polegać na zapewnieniach
pozwanego, lecz powinna samodzielnie ocenić realność tych zapewnień.
W skardze kasacyjnej powódka zarzuciła powyższemu wyrokowi naruszenie
prawa materialnego art. 766 k.c. zdanie drugie przez błędną wykładnię
i niezastosowanie polegające na przyjęciu, że przelew wierzytelności komisanta
z tytułu refundacji cen leków dokonany w wyniku realizacji obowiązku z art. 766
k.c. nie jest skuteczny wobec wierzycieli komisanta, na rzecz których istniało
zajęcie komornicze oraz, że wierzytelności nabyte przez komisanta na rachunek
5
komitenta mogą być przez tego ostatniego realizowane tylko w ramach powództwa
z art. 841 k.p.c., a ponadto – przez uznanie, że wierzycielowi egzekwującemu
przysługuje bezwzględne pierwszeństwo przed uprawnieniami komitenta
i nieuznanie, iż rozszerzona skuteczność uprawnień komitenta dotyczy również
dłużników komisanta w zakresie wszystkich korzyści uzyskanych przez komisanta
z transakcji. Skarżąca zarzuciła też naruszenie art. 65, 416, 415 i 471 k.c. przez
błędne przyjęcie, że oświadczenie pozwanego z dnia 19 sierpnia 2003 r. nie
stanowi osobnego zobowiązania i że pozwanemu nie można przypisać winy
kontraktowej lub deliktowej, a ponadto – naruszenie art. 125 ust. 1 ustawy
o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym w Narodowym Funduszu Zdrowia
(Dz.U. nr 45, poz. 391 ze zm.) oraz art. 63 ust 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r.
o świadczeniach opieki zdrowotnej ze środków publicznych (Dz.U. nr 21, poz. 2135
ze zm.) przez błędne przyjęcie, że świadczenia refundacyjne mają charakter
świadczeń płatnych periodycznie w rozumieniu art. 900 § 2 k.c.
Powódka podniosła też w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia przepisów
postępowania – art. 900 § 2 i art. 885 w zw. z art. 902 k.p.c. przez błędne uznanie,
że zajęcie komornicze, na podstawie wniosku złożonego przed powstaniem
wierzytelności, obejmuje także wierzytelność przyszłą oraz błędne nieuznanie,
iż skuteczność uprawnień komitenta wynikająca z art. 766 k.c. zd. drugie nie
wyłącza zastosowania art. 885 i art. 902 k.p.c. w ustalonych okolicznościach
faktycznych.
Wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku lub o uchylenie także wyroku
Sądu Okręgowego w G. z dnia 21 marca 2006 r. i przekazanie sprawy właściwemu
Sądowi do ponownego rozpoznania względzie o uchylenie zaskarżonego wyroku i
jego zmianę przez uwzględnienie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stan faktyczny sprawy, której dotyczy rozpoznawana skarga kasacyjna,
w pierwszym rzędzie nasuwał wątpliwości, czy w związku z wydawaniem leków
i innych wyrobów medycznych bezpłatnie względnie za odpłatnością częściową
aptekom przysługiwała od Narodowego Funduszu Zdrowia refundacja w sytuacji,
gdy apteki wydawały wymienione wyroby jako komisanci, a więc bez uprzedniego
6
nabycia tych wyrobów na własność i bez wydatkowania przez apteki na ten cel
własnych środków finansowych. Zarówno bowiem z art. 125 ust. 1 ustawy z dnia 23
stycznia 2003 r. o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia
(Dz.U. nr 45, poz. 391 ze zm.), jak i art. 88 ust. 5 ustawy z dnia 6 września 2001 r.
– Prawo farmaceutyczne (Dz.U. nr 126, poz. 1381 ze zm.), a także z analizy
językowej samego pojęcia „refundacja” można by wnioskować, że instytucja
refundacji obejmowała zwrot należności za wyroby medyczne uprzednio przez
apteki zakupione (refundacja ceny), a nie za wyroby, które wzięte zostały przez
apteki w komis sprzedaży; w tym ostatnim przypadku refundacja w istocie
dotyczyłaby wszakże dostawców wyrobów medycznych do aptek a nie aptek, zaś
przepisy obowiązujące w czasie zawarcia przez powódkę z Przedsiębiorstwem „C.”
umowy komisu takiej możliwości refundowania nie przewidywały.
Powyższa wątpliwość uchylała się spod rozważań Sądu Najwyższego
ze względu na niekwestionowane w skardze kasacyjnej stanowisko Sądu
Apelacyjnego w zaskarżonym wyroku (a wcześniej – stanowisko Sądu pierwszej
instancji), że Przedsiębiorstwu „C.” przysługiwała od Narodowego Funduszu
Zdrowia refundacja cen wyrobów medycznych, wydawanych przez apteki
bezpłatnie lub za odpłatnością częściową, bez względu na to, kto był właścicielem
tych wyrobów. Przyjmując zatem, że w okolicznościach nin. sprawy już tylko
z samego faktu wydawania przez apteki leków i innych środków medycznych,
za które ubezpieczeni nie musieli płacić w ogóle lub w całości, wynikało
dla Przedsiębiorstwa „C.” prawo domagania się od Narodowego Funduszu Zdrowia
refundacji, należy zauważyć, że w każdym razie źródłem tego prawa
i w konsekwencji – źródłem wierzytelności Przedsiębiorstwa „C.” do Narodowego
Funduszu zdrowia nie była umowa komisu z dnia 19 sierpnia 2003 r.
Źródłem tym była ustawa z dnia 23 stycznia 2003 r. o powszechnym
ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia, która w art. 125 stanowiła,
że refundacja cen przysługuje po zrealizowaniu recept na leki lub wyroby medyczne
wydawane ubezpieczonym bezpłatnie lub za częściową odpłatnością oraz,
że refundacja przysługuje aptekom. W świetle wymienionej ustawy, a także
wydanego na jej podstawie rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 10 maja 2003 r.
w sprawie sposobu przedstawiania przez apteki Narodowemu Funduszowi Zdrowia
7
zbiorczych zestawień zrealizowanych recept podlegających refundacji ... (-) (Dz.U.
nr 85, poz. 788), uprawnienie aptek w stosunku do NFZ powstawało z mocy
samego prawa po spełnieniu wymogu wydania leku lub wyrobu medycznego
objętych refundacją i wyrażało się powstaniem po stronie aptek wierzytelności do
NFZ w wysokości wynikającej z przedstawionych zestawień. Wierzytelności
te przysługiwały tylko Przedsiębiorstwu „C.” (aptekom) i przysługiwały w ramach
stosunku prawnego z Narodowym Funduszem Zdrowia stworzonego przez ustawę.
Przedsiębiorstwo „C.” nabywało przy tym wierzytelności w ramach tego stosunku
prawnego dlatego, że było jednym z podmiotów ustawowo zobowiązanym do
zaopatrywania ludności w leki i inne wyroby medyczne, oraz nabywało je dla siebie.
Zgodnie z art. 765 k.c., przez umowę komisu przyjmujący zlecenie
(komisant) zobowiązuje się za wynagrodzeniem (prowizja) w zakresie działalności
swego przedsiębiorstwa do kupna lub sprzedaży rzeczy ruchomych na rachunek
dającego zlecenie (komitenta), lecz w imieniu własnym. Zgodnie natomiast z art.
766 k.c., komisant powinien wydać komitentowi wszystko, co przy wykonaniu
zlecenia dla niego uzyskał, w szczególności - powinien przelać na niego
wierzytelności, które nabył na jego rachunek.
W rozpoznawanej sprawie w odniesieniu do wierzytelności z tytułu refundacji
cen leków i wyrobów medycznych wydanych przez apteki bezpłatnie lub za
odpłatnością częściową Przedsiębiorstwo „C.” nie pozostawało wobec powódki w
roli komisanta, którego obowiązki określa art. 766 k.c. Wierzytelności
te Przedsiębiorstwo „C.” nabyło bowiem nie w wykonaniu zlecenia powódki i nie w
wyniku sprzedaży leków i wyrobów medycznych Narodowemu Funduszowi Zdrowia
i nie na rachunek powódki. Wierzytelności te nie podlegały przelaniu na rzecz
powódki na podstawie art. 766 k.c. a jedynie mogły być prezedmiotrem cesji na
podstawie art. 509 § 1 k.c. Tak też, tj. jako odrębną od umowy komisu czynność
prawną, trafnie ocenił Sąd Apelacyjny w zaskarżonym wyroku umowę przelewu
wierzytelności pomiędzy Przedsiębiorstwem „C.” i powódką, aczkolwiek następnie
rozważał w świetle art. 766 k.c. kwestę skuteczności tego przelewu względem
wierzycieli prowadzących przeciwko „C.” postępowanie egzekucyjne. Było to
bezprzedmiotowe, ponieważ art. 766 k.c. nie miał zastosowania do stosunków
pomiędzy powódką i „C.” w związku z przelewem wierzytelności przysługujących
8
„C.” względem NFZ i treść zdania drugiego tego przepisu nie mogła
usprawiedliwiać twierdzenia powódki, że wierzytelności przez nią przejęte
podlegały zaspokojeniu przed wierzytelnościami egzekwowanymi na rzecz osób
trzecich.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy uznał za bezzasadny zarzut
skargi kasacyjnej dotyczący naruszenia art. 766 k.c. zdanie drugie k.c.
Również pozostałe zarzuty nie zasługiwały na uwzględnienie.
W sprawie niniejszej przesądzające znaczenie miała okoliczność,
że wszystkie wierzytelności Przedsiębiorstwa „C.” do Narodowego Funduszu
Zdrowia z tytułu refundacji cen leków i innych wyrobów medycznych zostały przed
dniem 19 sierpnia 2003 r. zajęte przez Komornika w postępowaniu egzekucyjnym,
wszczętym przeciwko Przedsiębiorstwu „C.” przez jego dotychczasowych
wierzycieli. Zajęcia obejmowały sumy przypadające Przedsiębiorstwu „C.”
do wypłaty oraz wypłaty przyszłe, co Komornik wyraźnie oznaczył
w zawiadomieniach skierowanych do NFZ. Jednocześnie Komornik wezwał NFZ
do potrącenia zajętych wierzytelności oraz ich przekazywania Komornikowi.
Bez względu na ocenę, czy zajęcia w części obejmującej wypłaty przyszłe
znajdowały usprawiedliwienie w treści art. 900 § 2 k.p.c., istotne było to, że zajęcia
zostały dokonane, oraz, że wypłaty te nie zostały zwolnione od egzekucji.
W świetle art. 896 § 1 pkt 2 w zw. z art. 886 i art. 902 k.p.c. pozwany NFZ
miał więc obowiązek – pod karą grzywny – przekazywania Komornikowi m.in.
wszystkich kwot refundacji jakie należne były Przedsiębiorstwu „C.” z tytułu
wydawania i sprzedaży leków oraz innych wyrobów medycznych w okresie
po 19 sierpnia 2003 r. Nie sposób uznać pozwanego w tej sytuacji za odpowiedzialnego
wobec powódki za to, że występując w roli dłużnika zawiadomionego o zbyciu przez „C.”
wierzytelności, jak i ewentualnie także w roli podmiotu zobowiązanego z mocy
samoistnej podstawy, którą – według stanowiska powódki – było oświadczenie
Dyrektora Oddziału NFZ z dnia 19 sierpnia 2003 r., nie świadczył na rzecz powódki.
Jako dłużnik zawiadomiony o przelewie pozwany pozbawiony był możliwości
swobodnego rozporządzania wypłatami refundacyjnymi jako ewentualnie zobowiązany
osobiście wobec powódki – także nie miał prawnego obowiązku świadczenia.
9
Zważywszy bowiem, że uzgodnienia pomiędzy powódką Przedsiębiorstwem „C.”
i pozwanym, których efektem była umowa komisu i umowa o przelew oraz
oświadczenie Dyrektora NFZ, miały na celu faktyczne uniemożliwienie egzekucji
prowadzonej przez Komornika z zajętych wierzytelności przyszłych Przedsiębiorstwa
„C.”, oraz, że mogło do tego dojść tylko w wyniku naruszenia przez pozwanego jego
ustawowych obowiązków jako dłużnika zajętych wierzytelności należy przyjąć, że
w części dotyczącej pozwanego uzgodnienia te w istocie miały za przedmiot naruszenia
prawa – przepisów art. 885 i 896 § 1 pkt 2 w zw. z art. 886 i 902 k.p.c. Jako takie były
one nieważne (art. 58 k.c.) ponieważ uchybiały konstytucyjnemu obowiązkowi
przestrzegania prawa (art. 83 Konstytucji RP).
Co do zarzutu skarżącej odnośnie do art. 416 i art. 415 k.c., to ze względu na
bezdyskusyjny współudział powódki – podmiotu gospodarczego wyposażonego
w obsługę prawną – w przygotowywaniu koncepcji, w wyniku której miało dojść do
przekazywania powódce odpowiednich wypłat – nie sposób, również na zasadzie czynu
niedozwolonego, przyjąć odpowiedzialności pozwanego.
Zarzuty skargi kasacyjnej dotyczące art. 125 ust. 1 ustawy z dnia 23 stycznia
2003 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym w NFZ i art. 900 § 2 k.p.c.
były bezprzedmiotowe w sytuacji, gdy wypłaty refundacyjne wyrażające wierzytelności
przyszłe zostały zajęte, a kwestia prawidłowości zajęć komorniczych nie była
przedmiotem niniejszej sprawy. Przepis art. 63 ust. 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r.
o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz.U. nr
10, poz. 2135) zawiera taką samą regulację co w/w art. 125 ustawy
z dnia 23 stycznia 2003 r. w związku z czym, ze względów wyżej wskazanych, był
także w rozpoznawanej sprawie bezprzedmiotowy.
Co do art. 885 w zw. z art. 902 k.p.c., to zarzut skarżącej budził wątpliwości
co do swej treści i znaczenia dla rozpoznawanej sprawy. Zarzut ten nie został
rozwinięty ani umotywowany, co – pomijając już nawiązanie skarżącej do art. 766
k.c., który nie znajdował zastosowania – usprawiedliwiało jego odrzucenie a limine.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji
(art. 39814
k.p.c.).
O kosztach orzeczono na podstawie art. 98 § 1 i 108 § 1 k.p.c.
10