Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 199/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 stycznia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kwaśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSN Roman Kuczyński
w sprawie z wniosku Klubu Sportowego G.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem wymienionych zainteresowanych : […]
o ubezpieczenie społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 28 stycznia 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy i organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 20 stycznia 2009 r.,
1. za skargi kasacyjnej organu rentowego uchyla zaskarżony
wyrok w pkt I i III i sprawę w tym zakresie przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego,
2. oddala skargę kasacyjną wnioskodawcy.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 30 czerwca 2008 r., Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w L. oddalił odwołanie Klubu Sportowego „G." od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 12 stycznia 2006 r. wymierzającej, za
okres od lipca 2000 r. do kwietnia 2005 r., składki: na ubezpieczenie społeczne w
kwocie 1 525 195,95 zł z odsetkami, które na dzień wydania decyzji wyniosły 867
495,20 zł, na Fundusz Pracy w kwocie 166 842,07 zł z odsetkami, które na dzień
wydania decyzji wyniosły 86 345,70 zł, na ubezpieczenie zdrowotne 458 233,45 zł z
odsetkami, które na dzień wydania decyzji wyniosły 236 454, 60 zł.
Postępowanie toczyło się przy udziale osób zainteresowanych tj. piłkarzy i
trenerów w spornym okresie wykonujących pracę na podstawie kontraktów o
profesjonalne uprawianie piłki nożnej i kontraktów trenerskich. W spornym okresie
Klub zawierał z zawodnikami z tzw. pierwszego zespołu, reprezentującymi klub w
rozgrywkach ligowych, umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej, których
pełna nazwa brzmiała: „Kontrakt o profesjonalne uprawianie piłki nożnej. Umowa
cywilno-prawna." Umowy zawierały dane dotyczące miejsca ich zawarcia, stron,
charakter w jakim miał występować zawodnik, wysokość wynagrodzenia ze
wskazaniem czy będą od niego odprowadzane składki na ubezpieczenie
społeczne, a także dodatkowe składniki wynagrodzenia przysługujące za in-
dywidualne i zespołowe wyniki sportowe. Obowiązkiem zawodnika było brać udział
w treningach szczegółowo określonych przez trenera oraz zawodach sportowych,
zajęciach teoretycznych, korzystać z odnowy biologicznej, uczestniczyć w
spotkaniach z kibicami. W czasie niezdolności do wykonywania obowiązków
sportowych z powodu choroby zawodnik miał obowiązek brać udział w zajęciach
rehabilitacyjnych przy czym otrzymywał takie samo wynagrodzenie (świadczenie
pieniężne). W Klubie obowiązywały 2 regulaminy wynagradzania: pracowników i
sportowców. Umowy ze sportowcami mogły być rozwiązywane jedynie na zasadzie
porozumienia stron, a gdy rozwiązanie następowało z winy zawodnika pozostawał
on w Klubie do czasu upływu terminu ale stosowało się wobec niego kary
finansowe. Ewentualne spory rozstrzygał PZPN. Forma umowy, jak i jej treść,
wynikała z uchwały podjętej przez Zarząd Polskiego Związku Piłki Nożnej z dnia 19
3
maja 2002 r. Wszelkie spory strony kontraktu miały rozstrzygać przed sądem
polubownym PZPN. Integralną częścią wszystkich umów były „Zasady regulujące
stosunki między klubem sportowym, a zawodnikiem profesjonalnym", przyjęte
uchwałą nr 1/1 z 18 lutego 2002 roku przez Zarząd PZPN. Do dnia 30 czerwca
2004 r. z zawodnikami zawierane były jedynie kontrakty o profesjonalne uprawianie
piłki nożnej a od dnia 1 lipca 2004 r. po spadku Klubu do niższej ligi piłkarskiej
zostały wyżej wymienione umowy zmienione przez obniżenie wynagrodzenia a
dodatkowo zostały zawarte z zawodnikami umowy o użyczenie wizerunku oso-
bistego piłkarza. I tak np. zawodnik I. A. od 1 lipca 2004 r. z tytułu profesjonalnego
uprawiania piłki nożnej otrzymywał wynagrodzenie 824 zł. brutto, a z tytułu umowy
o użyczenie wizerunku osobistego piłkarza – wynagrodzenie 2900 zł. brutto.
Wskazując na powyższe ustalenia, Sąd pierwszej instancji uznał, że
wymienione w § 2 ust. 1 pkt 28 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z
dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy
wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz. U. Nr 161, poz. 1106)
wyłączenie nagród za wyniki sportowe, wypłacanych przez kluby sportowe i polskie
związki sportowe, z podstawy wymiaru składek odnosi się jedynie do przychodu
osiąganego przez pracowników u pracodawcy z tytułu zatrudnienia w ramach
stosunku pracy. W tym zakresie Sąd Okręgowy powołał się na § 1 tego
rozporządzenia. Ponadto Sąd Okręgowy, odwołując się do poglądów judykatury,
przyjął, że umowy łączące Klub Sportowy „G." i zawodników są umowami cywilno-
prawnymi, a nie umowami o pracę. Okolicznościami przemawiającymi za takim
przyjęciem były bowiem: nazwa umowy determinowana odgórnymi wytycznymi
PZPN, kwestie dotyczące możliwości rozwiązania umowy, rozstrzygania sporów
pomiędzy stronami, a także niewydawanie zawodnikom świadectw pracy. Skoro
zaś stron tej umowy nie wiązały umowy o pracę, to Klub Sportowy „G." miał
obowiązek opłacania od wypłaconych zawodnikom nagród i premii sportowych
składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe, ubezpieczenie zdrowotne,
Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.
Apelację od opisanego wyroku wniósł Klub Sportowy „G."
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 20
stycznia 2009 r., zmienił ten wyrok oraz poprzedzającą go decyzję organu
4
rentowego z dnia 12 stycznia 2006 r. i ustalił, że Klub Sportowy „G." nie ma
obowiązku uiszczać składek od wypłaconych nagród za osiągnięte wyniki sportowe
(pkt I); dalej idącą apelację oddalił (pkt II); zasądził od strony pozwanej na rzecz
wnioskodawcy kwotę 5. 400 zł. tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w
postępowaniu apelacyjnym (pkt III).
Sąd drugiej instancji zaakceptował i podzielił stanowisko Sądu Okręgowego
dotyczące uznania, że umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej są umowami
cywilno-prawnymi, a nie umowami o pracę. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, nie było
jednakże istotne dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy, jaki charakter mają umowy
łączące Klub Sportowy „G." z zawodnikami, ponieważ przepisy rozporządzenia
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie
szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia
emerytalne i rentowe stosuje się do ustalania podstawy wymiaru składki na
ubezpieczenie emerytalne i rentowe zarówno od przychodu z umów o pracę, jak i
od przychodu z tytułu umów zlecenia. Sąd drugiej instancji przypomniał w tym
miejscu zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym przez osoby wykonujące
pracę na podstawie umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do
której stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego o zleceniu, a także podkreślił, iż
istotne jest również to, że ustawa systemowa w art. 15 wprowadza równą,
wyrażoną w procentach wysokość składek dla wszystkich ubezpieczonych.
Zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy miała jednak, w ocenie
Sądu Apelacyjnego, treść art. 18 ustawy systemowej, który w ust. 1 określa
podstawę wymiaru składek pracowników, nakładców, członków RSP i celników, a w
ust. 3 wskazuje, że podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i
rentowe zleceniobiorców ustala się zgodnie z ust. 1 (jak dla uzyskujących przychód
z umowy o pracę), jeżeli w umowie określono odpłatność kwotowo, w kwotowej
stawce godzinowej lub akordowej albo prowizyjnie. Z kolei art. 21 ustawy
systemowej ustanawia delegację dla ministra do spraw zabezpieczenia
społecznego do określenia w drodze rozporządzenia szczegółowych zasad
ustalania podstawy wymiaru składek oraz wyłączenia z podstawy wymiaru
niektórych przychodów. Skoro zatem ustawodawca uznał, że podstawę wymiaru
składek zleceniobiorców ustala się tak samo, jak podstawę wymiaru składek
5
pracowników i skoro na podstawie jednej, zbiorczej delegacji ustawowej do
wydania rozporządzenia, dotyczącego szczegółowych zasad ustalania podstawy
wymiaru składek oraz wyłączenia z podstawy wymiaru niektórych przychodów
Minister Pracy i Polityki Socjalnej w dniu 18 grudnia 1998 r. wydał jedno
rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz. U. Nr 161, poz. 1106), to
należy uznać, że przepisy rozporządzenia stosuje się i do pracowników, i do
zleceniobiorców, i do osób wymienionych w § 5 rozporządzenia. Istotne jest
również to, że przyjęcie, iż zawarte w § 2 powołanego rozporządzenia wyłączenia z
podstawy wymiaru składek dotyczą niektórych tylko ubezpieczonych, naruszałoby
sformułowaną w art. 15 zasadę równej wysokości składek. Przy tej samej stopie
procentowej obniżenie dla jednych (np. pracowników) podstawy wymiaru przez
zastosowanie licznych wyłączeń i pozbawienie możliwości stosowania wyłączeń dla
drugich (np. zleceniobiorców) stanowiłoby naruszenie zasady równości składek.
Kierując się przedstawionymi wyżej argumentami, Sąd drugiej instancji
stanął na stanowisku, że jeśli od premii i nagród wypłacanych zleceniobiorcom za
osiągnięcia sportowe nie opłaca się składek na ubezpieczenie emerytalne i
rentowe, a do składek na ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych stosuje się przepisy dotyczące
składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe, to Klub Sportowy „G." nie miał
obowiązku opłacać składek wymienionych w decyzji organu rentowego.
Odnośnie umów o użyczenie osobistego wizerunku piłkarza Sąd stwierdził,
że zostały one zawarte, kiedy Klub „spadł" do niższej ligi, a więc spodziewał się
niższych dochodów i starał się obniżyć koszty a zawarcie „drugiej" umowy
cywilnoprawnej powodowało konieczność opłacenia od niej składek jedynie na
wniosek ubezpieczonego (art. 9 ust. 2 ustawy systemowej). Dalej Sąd drugiej
instancji wskazał, że powstała kuriozalna sytuacja, w której dla klubu sportowego
większą wartość miał wizerunek piłkarza (2900 zł. miesięcznie) aniżeli
profesjonalne uprawianie przez niego piłki nożnej (824 zł. miesięcznie). Przy czym
nie było wiadome Sądowi Apelacyjnemu, aby owe wizerunki, po 1 lipca 2004 r. były
inaczej, bardziej intensywnie wykorzystywane. Wobec tego Sąd drugiej instancji
uznał, że wypłacane wynagrodzenie z tytułu umów o użyczenie wizerunku
6
osobistego piłkarza, jest de facto wynagrodzeniem za profesjonalne uprawianie piłki
nożnej i podlega oskładkowaniu. Sąd uznał, że zgodnie z art. 58 § 1 k.c. od 1 lipca
2004 r. strony wiązała wyłącznie umowa o profesjonalne uprawianie piłki nożnej a
wynagrodzenie piłkarza podlegające oskładkowaniu stanowiło sumę wynagrodzeń
wynikające z postanowień pierwszej i tej drugiej nieważnej umowy zawartej w celu
obejścia ustawy - art. 58 k.c.
Wnioskodawca – Klub Sportowy „G." wniósł od powyższego wyroku Sądu
Apelacyjnego skargę kasacyjną zarzucając naruszenie prawa materialnego - art. 58
§ 1 i 2 k.c. w związku z art. 300 k.p., przez niewłaściwe zastosowanie, polegające
na błędnym przyjęciu, że zawarte przez powoda umowy o użyczenie osobistego
wizerunku były czynnościami podjętymi w celu obejścia ustawy i sprzecznymi z
zasadami współżycia społecznego. Wskazując na powyższe skarżący domagał się
zmiany wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 20 stycznia 2009 r. w zaskarżonej części,
przez uwzględnienie apelacji w całości oraz o zasądzenie od pozwanego na rzecz
powoda kosztów postępowania kasacyjnego według norm przepisanych.
Organ rentowy także zaskarżył powyższe orzeczenie Sądu Apelacyjnego
skargą kasacyjną. Skargę oparto na podstawie określonej w art. 398 3
§ 1 pkt 1
k.p.c., w ramach tej podstawy zarzucając:
- błędną wykładnię § 1 i § 2 ust. 1 pkt 28 rozporządzenia Ministra Pracy i
Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad
ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe przez
ustalenie, że wnioskodawca nie ma obowiązku uiszczać na rzecz organu
rentowego należnych składek opisanych w decyzji organu rentowego z dnia 12
stycznia 2005 r. w sytuacji, gdy wymienione przepisy pozwalają na to tylko w
przypadku przychodu osiąganego przez pracowników u pracodawcy z tytułu
zatrudnienia w ramach stosunku pracy i nie znajdują zastosowania w
przedmiotowej sprawie, gdyż wnioskodawcę łączyły z osobami zainteresowanymi
wyłącznie umowy cywilno-prawne,
- błędną wykładnię art. 6 ust. 1 pkt 4, art. 12 ust. 1, art. 13 pkt 2, art. 18 ust. 3
i art. 32 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(Dz. U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) przez ustalenie, że wnioskodawca nie ma
obowiązku uiszczania należnych składek opisanych w decyzji organu rentowego z
7
dnia 12 stycznia 2006 r. w sytuacji, gdy wnioskodawcę łączyły z osobami
zainteresowanymi wyłącznie umowy cywilno-prawne, od których przychody
podlegają obowiązkowi odprowadzania należnych składek,
- niewłaściwe zastosowanie § 6 pkt 7 w związku z § 12 ust. 1 pkt 1
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za
czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów
pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U.
Nr 163, poz. 1349) przez zasądzenie na rzecz wnioskodawcy kwoty 5.400 złotych
tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym w
sytuacji, gdy podstawą do ewentualnego zasądzenia kosztów zastępstwa
procesowego w przedmiotowej sprawie powinien być wyłącznie przepis § 11 ust. 2
w związku z § 12 ust. 1 pkt 2 powołanego rozporządzenia.
Wskazując na te zarzuty, organ rentowy domagał się uchylenia
zaskarżonego wyroku w pkt I i III oraz oddalenia apelacji wnioskodawcy, względnie
uchylenia zaskarżonego wyroku w pkt I i III oraz przekazania sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, a także zasądzenia od wnioskodawcy
na rzecz organu rentowego zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w
postępowaniu kasacyjnym według norm przepisanych, obejmujących również
kwotę 5.400 zł. kosztów zastępstwa procesowego zasądzoną na mocy
zaskarżonego wyroku, która została już wypłacona wnioskodawcy przez organ
rentowy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna organu rentowego okazała się uzasadniona.
Stosownie do treści określającego zasady ustalania podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe zleceniobiorców art. 18 ust. 3
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.) podstawę wymiaru tych
składek ustala się zgodnie z ust. 1, jeżeli w umowie agencyjnej lub umowie zlecenia
albo w innej umowie o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym
stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, określono odpłatność za jej wykonywanie
8
kwotowo, w kwotowej stawce godzinowej lub akordowej albo prowizyjnie.
Wskazany przepis nie dotyczy więc wszystkich zleceniobiorców, lecz tylko takich, w
stosunku do których w umowie określono odpłatność w sposób w nim określony.
Nie należy bowiem zapominać o tym, że zasady ustalania podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe zleceniobiorców (ubezpieczonych,
o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy) reguluje również art. 18 ust. 7, zgodnie
z którym podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe
ubezpieczonych, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 4, oraz ubezpieczonych
podlegających dobrowolnie tym ubezpieczeniom, o których mowa w art. 7 i 10,
stanowi zadeklarowana kwota, nie niższa jednak niż kwota minimalnego
wynagrodzenia, z zastrzeżeniem ust. 3, ust. 9 i ust. 10. Zestawienie treści obu
cytowanych przepisów jednoznacznie przemawia za przyjęciem tezy, iż (co do
zasady) podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe
zleceniobiorców jest ustalana w oparciu o art. 18 ust. 7 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, natomiast zgodnie z art. 18 ust. 3 tylko wówczas, gdy
odpłatność za realizację umowy określono w niej w sposób wskazany w tym
przepisie.
Przedstawione kwestie nie były przedmiotem rozważań Sądu drugiej
instancji, co doprowadziło do sytuacji, w której Sąd ten, jak wynikało z pisemnych
motywów jego rozstrzygnięcia, oceniał możliwość ustalania podstawy wymiaru
składek zleceniobiorców wyłącznie na podstawie art. 18 ust. 3, nie wyjaśniając
równocześnie, z jakich przyczyn właśnie ten przepis (a nie art. 18 ust. 7) znajdował
zastosowanie w rozpoznawanej sprawie. Już choćby z tego względu, za
usprawiedliwiony należało uznać sformułowany w skardze kasacyjnej organu
rentowego zarzut błędnej wykładni wymienionego art. 18 ust. 3 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych.
Innym problemem była możliwość stosowania do zleceniobiorców, o których
mowa w omawianym art. 18 ust. 3, przepisów rozporządzenia Ministra Pracy i
Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad
ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.
U. Nr 161, poz. 1106 ze zm.). W tym zakresie Sąd Apelacyjny przyjął, że wskazana
możliwość wynikała z zawartego w art. 18 ust. 3 odesłania do art. 18 ust. 1, a także
9
– jak to określił – ze sformułowanej w art. 15 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych zasady równej wysokości składki.
Zdaniem Sądu Najwyższego, zawarte w art. 18 ust. 3 odesłanie do ust. 1
tego przepisu oznacza jednak tylko to, że podstawę wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe zleceniobiorców wymienionych w art. 18 ust. 3,
stanowi przychód, o którym mowa w art. 4 pkt 9 i 10, z zastrzeżeniem (nieistotnych
w rozpoznawanej sprawie) ust. 1a i 2, ust. 4 pkt 5 i ust. 12. Chodzi więc o
przychody w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych
(art. 4 pkt 9), które w równym stopniu stanowią przychód z tytułu: zatrudnienia w
ramach stosunku pracy, pracy nakładczej, służby, wykonywania mandatu posła lub
senatora, wykonywania pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub
tymczasowego aresztowania, pobierania zasiłku dla bezrobotnych i stypendium
wypłacanych bezrobotnym oraz stypendium sportowego, co z tytułu prowadzenia
pozarolniczej działalności oraz umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, jak również
z tytułu współpracy przy tej działalności lub współpracy przy wykonywaniu umowy
oraz o przychody z tytułu pracy w spółdzielni (rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub
spółdzielni kółek rolniczych) i z tytułu wytwarzania na jej rzecz produktów rolnych,
tj. o przychód z tytułu członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub
spółdzielni kółek rolniczych (art. 4 pkt 10). Regulacja zawarta w cytowanym art. 18
ust. 1 określa zatem, wyłącznie w sposób pozytywny, jakiego rodzaju przychód
stanowi podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe
ubezpieczonych wymienionych w tym przepisie oraz zleceniobiorców, o których
mowa w art. 18 ust. 3. Nie wymienia natomiast ani ograniczeń w tym zakresie, ani
tym bardziej wyłączeń z podstawy wymiaru składek jakichkolwiek przychodów,
oczywiście poza tymi, które nie są przychodami w rozumieniu przepisów o podatku
dochodowym od osób fizycznych. Do określenia wyłączeń z podstawy wymiaru
składek niektórych rodzajów przychodów został zobowiązany minister do spraw
zabezpieczenia społecznego na podstawie delegacji ustawowej zawartej w art. 21
powołanej ustawy. Realizując tę delegację, Minister Pracy i Polityki Socjalnej w
rozporządzeniu z dnia 18 grudnia 1998 r. określił szczegółowe zasady ustalania
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Treść
przepisów tego rozporządzenia wyraźnie wskazuje jednak, że dotyczą one tylko
10
stanowiącego podstawę wymiaru składek przychodu osiąganego przez
pracowników u pracodawcy z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy (§ 1)
oraz, przez odpowiednie zastosowanie, przychodu osiąganego przez osoby
wykonujące pracę nakładczą, funkcjonariuszy Służby Celnej i osób wykonujących
odpłatnie pracę w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego
aresztowania (§ 5 ust. 1), a poza § 1, także przychodu osiąganego przez członków
rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych. Przepisy
rozporządzenia z dnia 18 grudnia 1998 r. nie dotyczą natomiast przychodu
osiąganego przez ubezpieczonych z innych tytułów, w tym także zleceniobiorców
wymienionych w art. 18 ust. 3. Za taką wykładnią przepisów rozporządzenia z dnia
18 grudnia 1998 r. przemawiają następujące argumenty. Po pierwsze, wynikająca
ze wspomnianego art. 21 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych delegacja
dla ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego do określenia w
drodze rozporządzenia szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek,
z uwzględnieniem ograniczenia, o którym mowa w art. 19 ust. 1 tej ustawy, oraz z
wyłączeniem z podstawy wymiaru składek niektórych rodzajów przychodów, daje
temu ministrowi uprawnienie odnoszące się do wszystkich tytułów ubezpieczeń, nie
zawierając przecież w tym zakresie żadnych ograniczeń, poza wspomnianym
ograniczeniem wynikającym z art. 19 ust. 1. Pomimo to, Minister Pracy i Polityki
Socjalnej wykonał tę delegację jedynie w odniesieniu do enumeratywnie
wymienionych w rozporządzeniu z dnia 18 grudnia 1998 r. tytułów ubezpieczeń,
pomijając równocześnie inne tytuły, w tym ubezpieczenie z tytułu umowy zlecenia.
Inaczej rzecz ujmując, w wymienionym rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej brak jest pozytywnych regulacji, które nakazywałyby stosować jego
przepisy również w odniesieniu do podstawy wymiaru składek ubezpieczonych z
innych niż wskazane tam tytułów. Zgodnie z treścią § 5 tego rozporządzenia, jego
zastosowanie nawet w stosunku do ubezpieczonych nie będących pracownikami,
wprost wymienionych w art. 18 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
jest zaś możliwe tylko odpowiednio. Po drugie, specyfiką prawa ubezpieczeń
społecznych jest to, że jego przepisy muszą być wykładane ściśle. Uznanie w tej
sytuacji, że mimo braku pozytywnej regulacji w tym zakresie, przepisy
rozporządzenia znajdują zastosowanie również w odniesieniu do ubezpieczonych
11
niewymienionych w jego przepisach, stanowiłoby zaś efekt nieuprawnionej wykładni
rozszerzającej. Po trzecie, stosowania przepisów wspomnianego rozporządzenia,
w tym zwłaszcza dotyczących wyłączeń z podstawy wymiaru składek niektórych
rodzajów przychodów (§ 2) nie da się wywieść z faktu, iż podstawę wymiaru
składek zleceniobiorców, o których mowa w art. 18 ust. 3 ustawy, ustala się
zgodnie z ust. 1 tego przepisu. Co już bowiem wcześniej zostało podkreślone,
zawarte w ust. 3 odesłanie do ust. 1 należy rozumieć wyłącznie w ten sposób, że
tak jak w przypadku pracowników, podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia
emerytalne i rentowe zleceniobiorców stanowi przychód w rozumieniu przepisów o
podatku dochodowym od osób fizycznych. Przepis art. 18 ust. 1 nie przewiduje
bowiem żadnych wyłączeń w tym zakresie. Po czwarte, argumentem
przemawiającym za stosowaniem przepisów omawianego rozporządzenia w
stosunku do zleceniobiorców, o których mowa w art. 18 ust. 3, nie może być także
regulacja zawarta w art. 15 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. We
wskazanym przepisie, wbrew odmiennemu poglądowi Sądu drugiej instancji, nie
doszło bowiem do sformułowania „zasady równej wysokości składek”, lecz
określono jedynie, że wysokość składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i
chorobowe wyrażone są w formie stopy procentowej, jednakowej dla wszystkich
ubezpieczonych. Jednakowa stopa procentowa nie oznacza zaś jednakowej
wartości składki, jeśli zastosować ją do innej wysokości przychodu.
Zdaniem Sądu Najwyższego, przedstawiona wyżej wykładnia przepisów
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w
sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe nie narusza wyrażonej w art. 2a ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych zasady równego traktowania wszystkich
ubezpieczonych bez względu na płeć, stan cywilny, stan rodzinny. Określając w taki
właśnie sposób kryteria równego traktowania ubezpieczonych, wymieniona zasada
oznacza bowiem jedynie to, że w sprawach wskazanych w art. 2a ust. 2 ustawy, a
więc w sprawach dotyczących w szczególności warunków objęcia systemem
ubezpieczeń społecznych, obowiązku opłacania i obliczania wysokości składek,
obliczania wysokości świadczeń, a także okresu wypłaty świadczeń i zachowania
prawa do nich nie ma podstaw prawnych do czynienia między ubezpieczonymi
12
różnic związanych z płcią, stanem cywilnym, czy też stanem rodzinnym (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2002 r., II UKN 58/01, OSNP 2003 nr 21,
poz. 523). Nie da się natomiast wywieść z niej zakazu wprowadzania
zróżnicowanych warunków ubezpieczenia (zabezpieczenia) społecznego dla
pracowników i dla ubezpieczonych z innych tytułów.
Mając na uwadze podniesione wyżej motywy, Sąd Najwyższy stanął na
stanowisku, iż przyjęcie przez Sąd drugiej instancji, że przepisy rozporządzenia
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie
szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia
emerytalne i rentowe stosuje się zarówno do pracowników, jak do zleceniobiorców,
nie było uprawnione i stanowiło rezultat błędnej wykładni art. 18 ust. 3 ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych oraz
wymienionych w skardze kasacyjnej organu rentowego przepisów powołanego
rozporządzenia. Z tych samych przyczyn błędnie został zastosowany przez ten Sąd
art. 32 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, zgodnie z którym do składek
na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, na
ubezpieczenie zdrowotne w zakresie: ich poboru, egzekucji, wymierzania odsetek
za zwłokę i dodatkowej opłaty, przepisów karnych, dokonywania zabezpieczeń na
wszystkich nieruchomościach, ruchomościach i prawach zbywalnych dłużnika oraz
stosowania ulg i umorzeń stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące składek na
ubezpieczenia społeczne. Uwzględnienie skargi kasacyjnej organu rentowego
powodowało z kolei uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu – Sądowi Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w celu dokonania ponownej oceny zasadności apelacji wniesionej
przez wnioskodawcę od wyroku Sądu pierwszej instancji.
Nie był natomiast uzasadniony zarzut naruszenia wskazanych w skardze
kasacyjnej przepisów rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002
r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb
Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego
ustanowionego z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1349). Formułując ten zarzut,
skarżący odwołał się do treści § 2 ust. 1 i 2 powołanego rozporządzenia oraz
podniósł, że w sprawach o świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego i
13
zaopatrzenia emerytalnego stawki minimalne wynoszą 60 złotych, a zatem
zasądzając nawet opłatę w maksymalnej wysokości sześciokrotnej stawki, przy
uwzględnieniu treści § 12 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia, Sąd Apelacyjny mógł
zasądzić maksymalnie kwotę 270 złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa
procesowego w postępowaniu apelacyjnym. Skarżący odwołał się także do
dotychczasowej praktyki sądowej, kiedy to Sądy „w takich sprawach stosowały
stawki minimalne wynoszące 60 złotych, natomiast w przedmiotowej sprawie Sąd
Apelacyjny po raz pierwszy przyjął stawkę ustaloną od wartości przedmiotu sporu,
w oparciu o przepis § 6 wyżej wymienionego rozporządzenia”. Skarżący nie zwrócił
jednakże uwagi na fakt, iż § 11 ust. 2 omawianego rozporządzenia, jako jedyny
odnoszący się wprost do spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, określa stawki
minimalne opłat za czynności radcy prawnego tylko w sprawach o świadczenia
pieniężne z ubezpieczenia społecznego i zaopatrzenia emerytalnego. Tymczasem
przedmiotowa sprawa z całą pewnością nie należy do żadnej z tych kategorii. Jej
przedmiotem jest bowiem zasadność obciążenia wnioskodawcy składkami na
ubezpieczenia społeczne (oraz na ubezpieczenie zdrowotne i Fundusz Pracy oraz
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych), a także wysokość tych
składek. Przedmiot postępowania w niniejszej sprawie nie jest więc określony w §
11 ust. 2 rozporządzenia. Należy dodać, że przedmiot ten nie jest wprost określony
również w pozostałych przepisach rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28
września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia
przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego
ustanowionego z urzędu. W takiej sytuacji należy zatem odwołać się do treści § 5
rozporządzenia, zgodnie z którym wysokość stawek minimalnych w sprawach
nieokreślonych w rozporządzeniu ustala się, przyjmując za podstawę stawkę w
sprawach o najbardziej zbliżonym rodzaju. W ocenie Sądu Najwyższego, wykładnia
tego przepisu nie może nie uwzględniać faktu, iż w sprawach z zakresu
ubezpieczeń społecznych występuje duże zróżnicowanie, tak pod względem
podmiotowym, jak i przedmiotowym. Są to bowiem zarówno sprawy, w których
stroną odwołującą się od decyzji organu rentowego jest osoba fizyczna dochodząca
prawa do świadczeń stanowiących dla niej jedyne, bądź podstawowe źródło
utrzymania, jak i sprawy, w których stroną odwołującą się jest płatnik składek, w
14
których przedmiotem sporu jest (jak w rozpoznawanej sprawie) sposób ustalania
podstawy wymiaru składek od przychodów osiąganych przez osoby wykonujące
pracę na rzecz płatnika, a w konsekwencji wysokość tych składek. Nie może być
natomiast wątpliwości co do tego, że w odniesieniu do pierwszej z wymienionych
kategorii spraw stawka minimalna opłat za czynności radcy prawnego (wynosząca
60 złotych), przy uwzględnieniu na ogół bardzo trudnej sytuacji materialnej osoby
odwołującej się od decyzji organu rentowego, musi być stosunkowo niska, choćby
po to, aby zapewnić osobie ubogiej skorzystanie z pomocy prawnej
profesjonalnego pełnomocnika. Koszty procesu, w tym wysokość opłat za
czynności profesjonalnych pełnomocników stanowią bowiem istotny czynnik
decydujący o dostępności jednostki do Sądu oraz decydują o zapewnieniu jej
realizacji prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez Sąd (art. 45 ust. 1
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej). Taką funkcję spełnia właśnie regulacja
zawarta w § 11 ust. 2 omawianego rozporządzenia, która wprost odnosi się co
prawda do spraw o świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego i
zaopatrzenia emerytalnego, a więc zasadniczo do spraw o prawo do tych
świadczeń, ale poprzez odpowiednie jej stosowanie na podstawie § 5 może być
stosowana także na przykład do spraw o zwrot świadczeń nienależnie pobranych
przez ubezpieczonych. Wskazane argumenty, przemawiające za odpowiednim
stosowaniem § 11 ust. 2 rozporządzenia do wymienionych wyżej spraw nie
zachodzą z kolei w przypadku spraw o składki, już choćby z tej przyczyny, że
najczęściej stroną odwołującą się jest w nich płatnik składek, w stosunku do
którego nie zachodzi konieczność zapewnienia prawa do Sądu poprzez
zmniejszenie obciążeń w zakresie kosztów procesu. Dlatego też za uprawniony
należy uznać pogląd, iż sprawami o najbardziej zbliżonym rodzaju do takich spraw,
w rozumieniu § 5 rozporządzenia, są sprawy, o których mowa w § 6, tj. takie, w
których o wysokości stawek minimalnych decyduje wartość ich przedmiotu.
Dodatkowym argumentem przemawiającym za takim przyjęciem jest również
umieszczenie zarówno § 6, jak i § 11, w tym samym Rozdziale 3 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności
radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej
udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu, w którym określono
15
łącznie stawki minimalne w sprawach cywilnych, ze stosunku pracy i ubezpieczeń
społecznych. Gdyby zatem przepisy rozporządzenia nie przewidywały możliwości
stosowania jego § 6 do spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, to w § 11 ust. 2
musiałoby znaleźć się stosowne zastrzeżenie, którego jednak nie ma.
Kierując się przedstawionymi wyżej motywami oraz opierając się na treści
art. 39815
§ 1 k.p.c., a w zakresie kosztów postępowania kasacyjnego – na
podstawie art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł,
jak w pkt 1) sentencji.
Skarga kasacyjna Klubu Sportowego „G." okazała się nieuzasadniona.
Zgodnie z art. 39814
k.p.c. Sąd Najwyższy oddala skargę kasacyjną, jeżeli nie ma
uzasadnionych podstaw albo jeżeli zaskarżone orzeczenie mimo błędnego
uzasadnienia odpowiada prawu. Zaskarżony wyrok w części wskazanej przez
wnioskodawcę odpowiada prawu pomimo, że jak wskazał skarżący Klub Sportowy
został wydany z naruszeniem prawa materialnego - art. 58 § 1 i 2 k.c. w związku z
art. 300 k.p., przez niewłaściwe zastosowanie, polegające na błędnym przyjęciu, że
zawarte przez powoda umowy o użyczenie osobistego wizerunku były
czynnościami podjętymi w celu obejścia ustawy i sprzecznymi z zasadami
współżycia społecznego.
W niniejszej sprawie Sąd powinien zastosować art. 83 § 1 k.c., przy
przyjęciu, że ustalenia faktyczne Sądu prowadzą do tezy o braku zamiaru
wykonywania takiej umowy, gdyż „prawdziwy” cel zwarcia umowy o użyczenie
wizerunku osobistego piłkarza polegał, z jednej strony na obniżeniu kosztów Klubu
poprzez uniknięcie z tego tytułu obowiązku odprowadzania składek na
ubezpieczenia społeczne, z drugiej zaś strony uzyskanie wyższego przychodu dla
piłkarza. Mając na uwadze powyższe ustalenia Sąd wadliwie zastosował do nich
przepis art. 58 § 1 k.c. W ustalonym stanie faktycznym chodzi o to, że
oświadczenia woli stron czynności prawnej były dotknięte nieważnością od
momentu ich złożenia. Już bowiem od początku składania tych oświadczeń woli
strony działały jedynie dla ustalonego w sprawie pozoru – tylko pozorowany był
zamiar wykorzystywania wizerunku piłkarza, a zatem wadliwość takiej czynności
prawnej następowała już na etapie składania oświadczeń woli.
16
Z okoliczności sprawy bezspornie wynikało, że umowy o użyczenie
osobistego wizerunku piłkarza zostały zawarte, kiedy Klub „spadł" do niższej ligi, a
więc spodziewał się niższych dochodów i starał się obniżyć koszty. Zawarcie
„drugiej" umowy cywilnoprawnej odnosiło skutek w postaci fakultatywnego
obowiązku opłacenia składek - jedynie na wniosek ubezpieczonego (art. 9 ust. 2
ustawy systemowej). Stąd też Sąd drugiej instancji prawidłowo ocenił, że
wypłacane wynagrodzenie z tytułu umów o użyczenie wizerunku osobistego
piłkarza, były podyktowane - w sytuacji, gdy zawarcie takich umów w niniejszym
stanie faktycznym w ogóle nie miało jakiegokolwiek racjonalnego uzasadnienia
gospodarczego – wyłącznie chęcią odprowadzania niższych składek, zatem
wypłacane zawodnikom kwoty z tytułu tej umowy były de facto wynagrodzeniem za
profesjonalne uprawianie piłki nożnej, błędnie jedynie uzasadniał powyższe
naruszeniem art. 58 § 1 k.c. zamiast powołać się na art. 83 k.c., skoro część tego
wynagrodzenia wypłacana była pod pozorem zawarcia umowy o udostępnienie
wizerunku piłkarza.
Mając powyższe na uwadze, w tym zakresie Sąd Najwyższy orzekł jak w pkt 2)
sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c.