Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 337/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 maja 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Beata Gudowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Roman Kuczyński
SSN Romualda Spyt
w sprawie z wniosku E. Spółki Jawnej W. N., Wi. N.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o wysokość podstawy wymiaru składek,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 6 maja 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 24 kwietnia 2009 r.,
oddala skargę.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy, Sad Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 15 kwietnia
2008 r. zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, w ten sposób, że
wyłączył z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne pracowników
„E.” sp. j. wypłaty w gotówce na pokrycie kosztów przejazdów środkami lokomocji
dokonane w okresie od dnia 1 grudnia 1997 r.
2
Wyrokiem z dnia 24 września 2009 r. Sąd Apelacyjny, Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych uwzględnił apelację organu ubezpieczeń społecznych i
zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że oddalił odwołanie w odniesieniu
do podstawy wymiaru składek za okres od dnia 1 grudnia 1997 r. do dnia 31
grudnia 1998 r., a w pozostałym zakresie apelację oddalił. Uwzględnił zmianę
prawa i do oceny stanu faktycznego w okresie od dnia 1 grudnia 1997 r. do dnia 31
grudnia 1998 r. zastosował rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990
r. w sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne,
zgłaszania do ubezpieczenia społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z
ubezpieczenia społecznego (jednolity tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 68, poz. 330 ze
zm.), a od dnia 1 stycznia 1999 r. § 2 ust. 1 pkt 26 rozporządzenia Ministra Pracy i
Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczególnych zasad ustalania
podstawy wymiary składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161,
poz. 1106 ze zm.).
Podkreślił, że w odniesieniu do okresu sprzed dnia 1 stycznia 1999 r. nie
przewidziano możliwości odliczenia kosztów przejazdów pracowników do pracy. W
§ 7 ust. 1 pkt 6 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r., w
brzmieniu obowiązującym do dnia 1 lipca 1997 r. wyłączono tylko korzyści
zapewnione pracownikom w układach zbiorowych pracy lub w umowach
indywidualnych, polegające na uprawnieniu do zakupu po cenach niższych niż
detaliczne niektórych artykułów lub przedmiotów, korzystania z bezpłatnych lub
częściowo odpłatnych przejazdów środkami lokomocji, z biletów teatralnych,
kinowych itp., a po nowelizacji jedynie możliwość wyłączenia wartości świadczeń
rzeczowych oraz ekwiwalentów za te świadczenia – wynikających z przepisów
dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy. Inaczej ocenił obowiązki płatnika w
zakresie ustalenia podstawy wymiaru składek odprowadzanych po dniu 31 grudnia
1998 r., uwzględniwszy, że stosownie do § 2 pkt 26 rozporządzenia Ministra Pracy i
Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r., wyłączeniu z podstawy wymiaru
składek podlegają korzyści materialne wynikające z układów zbiorowych pracy,
regulaminów wynagradzania lub przepisów o wynagradzaniu, a polegające na
uprawnieniu do zakupu po cenach niższych niż detaliczne niektórych artykułów,
przedmiotów lub usług oraz korzystaniu z bezpłatnych lub częściowo odpłatnych
3
przejazdów środkami lokomocji. Przyjął, że płatnik po dniu 1 stycznia 1999 r.
prawidłowo nie uwzględnił w podstawie wymiaru składki kosztów podróży
pracowników do miejsca pracy, które bezspornie na ich rzecz ponosił, gdyż do dnia
15 kwietnia 2007 r., kiedy na podstawie aneksu nr 3 do regulaminu wynagradzania
pracowników Przedsiębiorstwa Produkcyjno-Handlowego „E.” S.C. z dnia 30 lipca
1996 r. wprowadzono art. 19 ust. 1, pracownicy spółki korzystali z refundacji
kosztów przejazdu środkami lokomocji do miejsca pracy na podstawie uchwały
współwłaścicieli z dnia 5 stycznia 1993 r., którą zaliczył do szeroko pojętych
przepisów o wynagradzaniu w rozumieniu § 2 pkt 26 rozporządzenia.
Skarga kasacyjna organu rentowego dotycząca części wyroku Sądu
Apelacyjnego obejmującej rozstrzygnięcie o oddaleniu apelacji, z wnioskiem o
uchylenie w tej części zaskarżonego wyroku, została oparta na podstawie
naruszenia prawa materialnego przez błędną wykładnię § 2 pkt 26 rozporządzenia
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. polegającą na
wyłączeniu z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe
korzyści materialnych pracowników, których przyznanie przez pracodawcę nie
wynika „z układów zbiorowych pracy, regulaminów wynagradzania lub przepisów o
wynagradzaniu”, ani innego aktu zaliczanego do źródeł prawa pracy. W ocenie
organu rentowego, uprawnienie do uzyskania bezpłatnych przejazdów środkami
komunikacji, którego kosztu nie uwzględnia się w podstawie wymiaru składek,
powinno być uwzględnione w akcie należącym do ustawowego katalogu źródeł
prawa pracy. Przyjęcie odmiennego stanowiska prowadzi do wniosku, „że w
omawianym przepisie zbędne jest określenie źródeł uprawnień do określonych w
nim korzyści majątkowych, czego nie dałoby się pogodzić z założeniem
racjonalności ustawodawcy”. Skarżący podniósł, że zgodnie z art. 18 ust. 1 ustawy
z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst:
Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.) podstawę wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe stanowi przychód uzyskany przez pracownika,
z wyjątkiem przewidzianym między innymi w § 2 ust. 1 pkt 26 rozporządzenia, a ten
wyjątek nie może być interpretowany rozszerzająco. Z tego względu nie można
przyjąć, aby istniały jakiekolwiek „szeroko pojęte" przepisy o wynagrodzeniu w
rozumieniu tego przepisu, w szczególności by dotyczyło to uchwały właścicieli
4
spółki cywilnej, poprzedniczki płatnika. Uzupełnił, że posługiwanie się przez
ustawodawcę pojęciem „przepis" odnosi się do władczego rozstrzygnięcia o
prawach lub obowiązkach określonej kategorii podmiotów stosunków prawnych,
zawartego w akcie prawnym należącym do źródeł powszechnie obowiązującego
prawa, wymienionych w art. 87 Konstytucji. Wprawdzie w sferze stosunków
społecznych, regulowanych przez normy prawne kodeksu pracy, przepisy
normujące prawa i obowiązki pracowników, mogą być też zwarte w aktach nie
mających charakteru powszechnie obowiązującego, ale tylko wymienionych w
katalogu źródeł prawa pracy, zawartym w art. 9 § 1 k.p., uwzględniającym układy
zbiorowe, inne porozumienia zbiorowe, a także regulaminy i statuty. Wynika stąd,
że uchwała wspólników spółki cywilnej nie może zostać zakwalifikowana jako
regulamin wynagradzania i nie należy do katalogu źródeł prawa pracy, więc jej
postanowienia nie mają charakteru „przepisów o wynagradzaniu”.
Dodatkowo skarżący podniósł, że uchwała z dnia 5 stycznia 1993 r. została
podjęta przez wspólników spółki cywilnej „E." przed jej przekształceniem w
adresata zaskarżonej decyzji, „E." spółkę jawną.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Skarżący zbudował pogląd o nieobowiązywaniu w spornym okresie w
spółce „E.” „przepisów o wynagradzaniu”, o których mowa w § 2 ust. 1 pkt 26
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w
sprawie szczególnych zasad ustalania podstawy wymiary składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe, przez nawiązanie do zamkniętego katalogu
źródeł prawa (art. 87 Konstytucji) i źródeł prawa pracy (art. 9 k.p.). Nie jest pogląd
trafny, gdyż lista aktów prawnych wymienionych w § 2 ust. 1 pkt 26 rozporządzenia
oczywiście poza ten katalog wykracza. W przepisie tym wymienia się właśnie
wyłącznie źródła prawa pracy niemające zakotwiczenia w Konstytucji i odwołuje się
do przepisów swoistych dla prawa pracy w sposób odmienny od wymienienia ich w
art. 9 § 1 k.p. O ile w tym przepisie mowa jest o Kodeksie pracy oraz przepisach
innych ustaw i aktów wykonawczych, określających prawa i obowiązki
pracowników i pracodawców, a także postanowieniach układów zbiorowych pracy i
5
innych opartych na ustawie porozumieniach zbiorowych, regulaminach i statutach
określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy, o tyle regulacja w zakresie
ustalania składek na ubezpieczenie społeczne nakazuje w omawianym
rozporządzeniu uwzględniać układy zbiorowe pracy, regulaminy wynagradzania
oraz – bliżej niesprecyzowane – przepisy o wynagradzaniu. Skoro nie są to
zakresy identyczne, należało ocenić jako trafne stanowisko Sądu Apelacyjnego, że
przeciwstawienie w treści normatywnej § 2 ust. 1 pkt 26 rozporządzenia korzyści
materialnych wynikających „z regulaminów wynagradzania” od korzyści
wynikających z „przepisów o wynagradzaniu” prowadzi do stwierdzenia odrębności
każdej z tych regulacji płacowych.
Jakkolwiek regulamin wynagradzania zawiera przepisy o wynagradzaniu (z
ograniczeniem przedmiotowym do jednorodnej problematyki - warunków
wynagradzania za pracę, z wyłączeniem wypłaty części wynagrodzenia w naturze,
gdyż zgodnie z art. 86 § 2 k.p. materia ta jest zastrzeżona dla ustawodawcy bądź
układów zbiorowych pracy), to w omawianym przepisie chodzi o inną jeszcze
regulację zakładową dotyczącą wynagradzania, niebędącą regulaminem
wynagradzania. Taka regulacja – wbrew twierdzeniu skarżącego – istnieje, należy
bowiem zwrócić uwagę, że nie w regulaminie, lecz w właśnie w innych przepisach o
wynagradzaniu regulowane są warunki wynagradzania za pracę oraz przyznawanie
świadczeń związanych z pracą ustanowione przez pracodawcę zatrudniającego
mniej niż 20 pracowników, nieobjętych zakładowym układem zbiorowym pracy ani
ponadzakładowym układem zbiorowym pracy (art. 772
k.p. a contrario).
Pracodawca taki nie wydaje regulaminu, lecz wiążąco zobowiązuje się w
wydanych przez siebie przepisach do określonego świadczenia na rzecz
pracowników w sposób umożliwiający określanie na jego podstawie indywidualnych
warunków umów o pracę. Taka regulacja nie jest regulaminem, jakkolwiek
wykazuje daleko idące do niego podobieństwo. Analogicznie i w tych przepisach
pracodawca może ustalić także inne świadczenia związane z pracą i zasady ich
przyznawania - zarówno takie, jakie przewidują przepisy prawa pracy (np.
wynagrodzenie za czas choroby, odprawa emerytalna), jak i takie, które stosowane
są tylko u danego pracodawcy.
6
Formą prawną „przepisów o wynagradzaniu” mogą być postanowienia
uchwały wspólników. W wyroku z dnia 22 lutego 2008 r. (I PK 194/07, OSNP 2009,
nr 11-12, poz. 133 z aprobującą glosą J. Steliny, OSP 2010 nr 1, poz. 8) Sąd
Najwyższy przyjął, że system motywacyjny przewidujący premie i nagrody,
wprowadzony uchwałą zarządu spółki będącej pracodawcą, stanowi źródło prawa
pracy w rozumieniu art. 9 § 1 k.p. także wówczas, gdy jest częścią regulaminu
organizacyjnego, jak też, że z art. 772
k.p. nie wynika zakaz tworzenia regulaminu
wynagradzania ujętego w kilku dokumentach.
Wynika stąd, że uchwała wspólników z dnia 5 stycznia 1993 r. dotycząca
korzystania przez pracowników z bezpłatnych przejazdów środkami lokomocji,
nawiązująca do § 7 ust. 1 pkt 6 i ust. 3 pkt 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego oraz
rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz § 2 ust. 1 pkt 26
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w
sprawie szczególnych zasad ustalania podstawy wymiary składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe, która kształtowała uprawnienia pracownicze
przed wprowadzeniem regulaminu wynagradzania i także po jego wejściu w życie
w spółce, jako jego uzupełnienie w okresie do dnia 15 kwietnia 2007 r., kiedy to na
podstawie aneksu nr 3 do regulaminu wynagradzania pracowników
przedsiębiorstwa produkcyjno - handlowego „E.” s.j. z dnia 30 lipca 1996 r.
wprowadzono art. 19 ust. 1.
W konsekwencji Sąd Najwyższy stwierdził, że przepisy o wynagradzaniu
określające prawo pracowników do korzystaniu z bezpłatnych lub częściowo
odpłatnych przejazdów środkami lokomocji mogą być przedmiotem uchwały
wspólników spółki handlowej, zważył jednak, że kwestia przejścia pracowników „E.”
spółki cywilnej do „E.” spółki jawnej stanowiła nowość niedopuszczalną w
postępowaniu kasacyjnym (art. 39813
§ 2 k.p.c.).
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.)