Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III SK 29/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 maja 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Jaśkowski (przewodniczący)
SSN Jerzy Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Andrzej Wróbel
Protokolant Halina Kurek
w sprawie z powództwa Stowarzyszenia Ochrony Praw Konsumentów […]
przeciwko Polskiej Telefonii Cyfrowej Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w
W.
o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 13 maja 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 27 października 2008 r.,
oddala skargę.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 17 grudnia 2007 r. Sąd Okręgowy – Sąd Ochrony
Konkurencji i Konsumentów w W. uwzględniając żądanie stowarzyszenia Ochrony
Praw Konsumentów [..] uznał za niedozwolone i zakazał Polskiej Telefonii Cyfrowej
Spółce z o.o. stosowania w umowach z konsumentami postanowienia wzorca
umownego pod nazwą „Warunki Oferty Promocyjnej «Okazja dziesięciolecia» w
sieci Era” o treści: „W przypadku naruszenia przez Abonenta zobowiązania, o
którym mowa w pkt III ppkt 2.1, Abonent będzie zobowiązany na pisemne żądanie
PTC do naprawienia szkody poprzez zapłatę na jej rzecz kary umownej. Kara
umowna dla Abonenta, który zakupił w niniejszej promocji aparat telefoniczny oraz
aktywację w cenie dla 1 oraz 2 Ofert wynosi 900 zł, natomiast dla Abonenta, który
zakupił w niniejszej promocji aparat telefoniczny oraz aktywację w cenie dla 3 i
więcej Ofert oraz taryfy Era Nowy Komfort VIP wynosi 1200 zł. Kara umowna
będzie pomniejszana w zależności od czasu, w jakim Abonent wykonywał
zobowiązanie. Jeżeli naruszenie zobowiązania nastąpi do 12 miesiąca od daty
aktywacji Abonent zapłaci 100% kary umownej. Jeżeli naruszenie zobowiązania
nastąpi pomiędzy początkiem 13 a końcem 18 miesiąca od daty aktywacji Abonent
zostanie obciążony kwotą w wysokości 80% kary umownej. Jeżeli naruszenie
zobowiązania nastąpi pomiędzy początkiem 19 miesiąca a końcem okresu
obowiązywania umowy Abonent zostanie obciążony kwotą w wysokości 60% kary
umownej. Obowiązek naprawienia szkody wynika ze zgodnego zamiaru Stron, o
którym mowa w pkt III ppkt 1 i celu Umowy, która na zasadach promocyjnych
przyznaje Abonentowi specjalne warunki zakupu telefonu i usług.”; oraz oddalił
powództwo w zakresie dotyczącym postanowienia zawartego w pkt III pakt 2.1
Warunków Oferty Promocyjnej o treści: „zobowiązania niepieniężne do utrzymania
aktywnej karty SIM w sieci Era przez okres pełnych cykli rozliczeniowych”. Według
Sądu Okręgowego tylko to ostatnie postanowienie stanowi o głównych
świadczeniach obu stron umowy w jednoznacznych określeniach, nie ma cech
niedozwolonego postanowienia umownego w rozumieniu art. 3851
§ 1 k.c.
Natomiast inaczej jest z zaskarżonym w sprawie pkt III pakt 3 „Warunków”, który
3
dotyczy zapłaty kary umownej nie będącej świadczeniem głównym konsumenta i
nie podlegającym uzgodnieniu indywidualnemu.
Postanowienie to narusza art. 483 k.c., gdyż – ustanawia obowiązek
konsumenta zapłaty kary umownej za niewykonanie zobowiązania pieniężnego,
oraz stanowi konkretyzację niedozwolonej klauzuli, określonej w art. 3853
pkt 17
k.c., ponieważ nakłada na konsumenta obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej
kary umownej. Nieuzasadnione jest przyjęcie (a priori), że szkoda poniesiona przez
pozwanego, w związku z niewywiązaniem się przez konsumenta z obowiązku
utrzymywania aktywnej karty SIM przez okres 24 cykli rozliczeniowych, równa jest
kwocie zastrzeżonej kary umownej. Pozwany doliczył do wartości opłaty
abonamentowej, którą konsument powinien uiszczać do zakończenia okresu
obowiązywania umowy, wartość przyznanych mu upustów. Tymczasem brak jest
podstaw do prostego sumowania pozostałych, do końca okresu obowiązywania
umowy, kwot wynagrodzenia z wartością przyznanych konsumentowi upustów.
Prowadzić to może do dwukrotnego uwzględniania tej samej wartości. Pozwany nie
wykazał, że może ponosić szkodę współmierną do wysokości zastrzeżonej kary,
wobec czego, wysokość kary umownej zastrzeżonej w kwestionowanej klauzuli jest
nadmiernie wygórowana, kształtuje prawa i obowiązki konsumentów w sposób
sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco narusza ich interesy. Ponadto
kwestionowane postanowienie przenosi na konsumenta ryzyko związane z
prowadzeniem działalności gospodarczej pozwanego. Zwalnia również pozwanego
z obowiązku udowodnienia, że na skutek niewykonania zobowiązania przez
konsumenta poniósł szkodę, a także - z obowiązku udowodnienia związku
przyczynowego między niewykonaniem umowy a poniesioną z tego tytułu szkodą.
Sąd Okręgowy zauważył, że kontrola wzorca w trybie art. 47936
k.p.c. ma charakter
abstrakcyjny. Ocenie podlega zawarta w danym postanowieniu regulacja i skutek,
który może wywołać. Zastosowanie kwestionowanego postanowienia może
prowadzić do powstania obowiązku zapłaty przez konsumenta kary umownej
wielokrotnie przewyższającej szkodę pozwanego, zwłaszcza, jeżeli dezaktywacja
karty SIM nastąpi pod koniec okresu obowiązywania umowy.
Od powyższego wyroku Sądu Okręgowego – Sądu Ochrony Konkurencji i
Konsumentów apelację wniosła pozwana Polska Telefonia Cyfrowa Spółka z o.o.
4
Wyrokiem z dnia 27 października 2008 r. Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385
k.p.c. oddalił apelację. Sąd ten, podobnie jak Sąd pierwszej instancji przyjął
„abstrakcyjną kontrolę” przedmiotu sprawy, według której ocena wzorca umowy nie
odnosi się do jego skonkretyzowanego wykorzystania i jest oderwana od konkretnej
umowy. Istotą kontroli tego rodzaju jest eliminacja niedozwolonych postanowień
wzorców z obrotu i dostarczenie przedsiębiorcom oraz konsumentom informacji,
jakiego rodzaju postanowienia wzorców są niepożądane we współczesnej
gospodarce rynkowej. Abstrakcyjna ocena niedozwoloności postanowienia wzorca
powinna uwzględniać kryteria określone w art. 3851
k.c., który to przepis choć
adresowany do postanowień umownych podlega – na zasadzie wykładni
funkcjonalnej – także zastosowaniu do wzorca umowy. W ramach kontroli
abstrakcyjnej badanie „przyzwoitości” konkretnej klauzuli polega na ustaleniu czy
nie jest sprzeczna z ogólnym wzorcem zachowań przedsiębiorców wobec
konsumentów. Sąd ustala, jak wyglądałyby prawa lub obowiązki konsumenta w
przypadku braku takiej klauzuli. Jeżeli konsument byłby - na podstawie ogólnych
przepisów - w lepszej sytuacji, należy przyjąć, że ma ona charakter abuzywny.
Kontrola abstrakcyjna nie zmierza do eliminacji umów. Niedozwolone
postanowienia nie mogą być wykorzystywane tylko jako wzorzec. Co nie wyklucza
legalności ich stosowania w konkretnej umowie, która podlega badaniu w trybie
kontroli incydentalnej, z uwzględnieniem postanowień całej umowy, rozkładu praw i
obowiązków stron, ryzyka, jakie ponoszą, itp. (wyrok SN z 19 marca 2007 r., III SK
21/06 – OSNP 2008/11-12/181, wyrok SN z 11 października 2007 r. , III SK 19/07).
Sąd drugiej instancji, zgodził się z apelującym, że postanowienie zawarte w
pkt III ppkt 3 „Warunków oferty promocyjnej «Okazja dziesięciolecia» w sieci Era” –
wbrew ocenie Sądu pierwszej instancji – nie jest sprzeczne z art. 483 § 1 k.c. z
tego względu, że obowiązek konsumenta zapłaty kary umownej został ustanowiony
w razie niewykonania przez niego zobowiązania pieniężnego. Kara umowna nie
została bowiem zastrzeżona za niewykonanie lub nienależyte wykonanie przez
abonenta obowiązku zapłaty faktury, lecz za niewykonanie lub nienależyte
wykonanie zobowiązania niepieniężnego polegającego na nierozwiązywaniu
umowy przez czas oznaczony w umowie.
5
Sąd Apelacyjny podzielił natomiast stanowisko Sądu pierwszej instancji, że
przedmiotowe postanowienie wzorca umownego ma niedozwolony charakter w
rozumieniu art. 3851
§ 1 k.c. w związku z art. 3853
pkt 17 k.c., ponieważ wysokość
kary umownej zastrzeżonej w tym postanowieniu jest rażąco wygórowana. Sąd
podkreślił, że ustalenie to opiera się na abstrakcyjnej weryfikacji „uczciwości”
przedmiotowej klauzuli w stosunku do przeciętnego konsumenta, z uwzględnieniem
przepisu art. 57 ust. 6 ustawy z dnia 16 lipca 2004 r. – Prawo telekomunikacyjne
(Dz.U. Nr 171, poz. 1800 ze zm.). Z treści analizowanego wzorca umownego
wynika, że przeciętny konsument, który wybierze 1 ofertę a wraz z nią zakup np.
jednego z tańszych telefonów (np. Alcatel OT 259 za 0,10 zł. przy jego cenie 279
zł.) lub też, którego cena została nieznacznie obniżona (np. Nokia N 80 za 2549 zł.
przy jego cenie 2699 zł.), w razie rozwiązania umowy przed upływem okresu
oznaczonego w umowie 24 miesięcy jest zobowiązany zapłacić karę umowną
znacznie wyższą niż wartość wszystkich upustów uzyskanych w ramach oferty
promocyjnej. Suma upustów z tytułu abonamentu (200 zł.), za przyłączenie do sieci
Era (30 zł.) oraz obniżonej ceny telefonu w pierwszym ze wskazanych przypadków
daje łączną kwotę upustów: 508,90 zł., a w drugim - 380 zł. Porównanie tych
upustów z przewidzianą karą umowną wskazuje na to, że zastosowanie kary
rażąco (w razie rozwiązania umowy dotyczącej pierwszej oferty w okresie do 12
miesięcy od daty aktywacji 900 zł., a w okresie od 13 do 18 miesięcy od daty
aktywacji 720 zł., a w okresie od 19 do 24 miesięcy od daty aktywacji 540 zł.)
naruszałaby interes tych abonentów którzy wybraliby jedną ofertę i model taniego
telefonu lub telefonu z niewielkim upustem cenowym. Sąd drugiej instancji
stwierdził, że pozwana określając warunki przedmiotowej oferty promocyjnej, w tym
płatności kary umownej, uśredniła jej wysokość, obciążając faktycznie wyższą jej
wysokością konsumentów korzystających z niższych upustów. W konsekwencji
postanowienie przedmiotowego wzorca umownego nakłada na konsumenta,
korzystającego z przysługującego mu uprawnienia rozwiązania umowy w każdym
czasie, obowiązek zapłaty kary umownej przewyższającej równowartość ulg mu
przyznanych w ramach oferty promocyjnej.
6
Powyższy wyrok Sądu Apelacyjnego w całości zaskarżyła skargą kasacyjną
strona pozwana. Skargę oparto na obydwu podstawach z art. 3983
§ 1 pkt 1 i 2
k.p.c.
W ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania zarzucono:
1. naruszenie art. 233 k.p.c. w związku z art. 328 § 2 k.p.c. przez:
a) dokonanie całkowicie dowolnej, selektywnej i arbitralnej oceny dowodów,
wykraczającej poza granice uznania sędziowskiego i sprzecznej z zasadami logiki,
polegające na ustaleniu, że łączna kwota upustów przyznanych abonentom przez
pozwanego w ramach oferty promocyjnej „ w sieci ERA”
wynosi mniej niż wartość nakładanej na abonentów w postanowieniu pkt III ppkt 3
wzorca umownego kary umownej z tytułu przedterminowego rozwiązania umowy o
świadczenie usług telekomunikacyjnych;
b) przyjęciu w sposób sprzeczny z zasadami logiki i doświadczenia
życiowego wewnętrznie sprzecznych tez, zgodnie z którymi:
- postanowienie pkt III ppkt. 3 wzorca umownego nakłada na abstrakcyjnie
określonego konsumenta obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej
przy jednoczesnym przyjęciu, że abstrakcyjny konsument to konsument
nabywający jedną ofertę abonamentową i tani telefon komórkowy lub telefon z
małym upustem;
- postanowienie pkt III ppkt 3 wzorca umownego nakłada na abstrakcyjnie
określonego konsumenta obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej i z
tego względu jest postanowieniem niedozwolonym i jednocześnie przyjęcie, że
powołane postanowienie nakłada na abstrakcyjnie określonego konsumenta
obowiązek zapłaty kary umownej przewyższającej wartość otrzymanej przez niego
ulgi i z tego względu jest postanowieniem niedozwolonym, podczas gdy samo
przekroczenie wysokości przyznanej abonentowi ulgi nie przesądza o rażącym
wygórowaniu kary umownej.
2. naruszenie art. 47938
, art. 47939
, art. 47940
, art. 47941
, art. 47943
i art. 47944
k.p.c. w związku z art. 328 § 2 k.p.c., przez dokonanie oceny kwestionowanego
postanowienia pkt III ppkt 3 wzorca umownego w trybie kontroli abstrakcyjnej bez
uwzględnienia abstrakcyjnego charakteru kontroli sądowej postanowień wzorca
umownego.
7
W ramach podstawy naruszenia przepisów prawa materialnego (art. 398 3
§
1 pkt 1 k.p.c.) zarzucono:
- naruszenie art. 57 ust. 6 prawa telekomunikacyjnego w związku z art. 3853
pkt 17 k.c. i w związku z art. 3851
§ 1 k.c. przez:
a) błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że wysokość ulgi przyznanej
abonentowi przez przedsiębiorcę telekomunikacyjnego stanowi kryterium
abstrakcyjnej oceny wzorca umownego pod kątem zarzutu nałożenia na abonenta
obowiązku zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej;
b) niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że postanowienie pkt
III ppkt 3 wzorca umownego ma niedozwolony charakter, ponieważ nakłada na
abonentów obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej będącej
jednocześnie karą umowną przewyższającą wartość przyznawanej abonentom ulgi.
- naruszenie art. 3853
pkt 17 k.c. w związku z art. 3851
§ 1 k.c. przez:
a) błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że podstawą uznania
postanowienia wzorca za niedozwolone może być ustalenie, że przewidziana w nim
kara umowna jest rażąco wygórowana;
b) niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że postanowienie pkt
III ppkt 3 wzorca umownego ma niedozwolony charakter, ponieważ nakłada na
abonentów obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej.
- naruszenie art. 45 w związku z art. 8 ust. 2 Konstytucji RP oraz art. 2, art.
31 ust. 3, art. 32 ust. 1, art. 64 w związku z art. 8 ust. 2 Konstytucji RP oraz art.
47943
i art. 47945
k.p.c. przez:
a) błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że postanowienie wzorca
wskazujące na wysokość nakładanej na konsumenta kary umownej może zostać
uznane za niedozwolone w trybie abstrakcyjnej kontroli, prowadzącą do
pozbawienia konstytucyjnego prawa do sądu wobec rozszerzonej prawomocności i
powagi rzeczy osądzonej wyroku w świetle art. 47943
i art. 47945
k.p.c.;
b) niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że postanowienie pkt
III ppkt 3 wzorca umownego ma niedozwolony charakter, ponieważ nakłada na
abonentów obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej, prowadzące do
pozbawienia konstytucyjnego prawa do sądu wobec rozszerzonej prawomocności i
powagi rzeczy osądzonej wyroku w świetle art. 47943
i art. 47945
k.p.c.
8
W uzasadnieniu wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania
wskazano na to, że w sprawie występują następujące zagadnienia prawne:
„a) jakiego rodzaju postanowienia podlegają wpisowi do rejestru klauzul
niedozwolonych prowadzonemu przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i
Konsumentów w wyniku kontroli abstrakcyjnej wzorca umownego stosowanego
przez przedsiębiorcę, a w szczególności czy postanowienia te powinny mieć
charakter abstrakcyjny i generalny z uwagi na poszanowanie konstytucyjnej zasady
prawa każdej jednostki do sądu (art. 45 Konstytucji RP)?
b) czy podstawą uznania postanowienia wzorca za niedozwolone może być
zarzut nałożenia na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od
umowy obowiązku zapłaty na rzecz przedsiębiorcy rażąco wygórowanej kary
umownej lub odstępnego, a zatem czy powołanie się na dyrektywę interpretacyjną
z art. 3853
pkt 17 k.c. może być podstawą uznania za niedozwolone postanowienia
wzorca umownego w trybie kontroli abstrakcyjnej i skutkować wpisem tego
postanowienia do rejestru prowadzonego przez Prezesa Urzędu Ochrony
Konkurencji i Konsumentów?
c) czy możliwe jest dokonanie abstrakcyjnej oceny postanowienia wzorca
umownego z powołaniem się na kryterium, o którym mowa w art. 57 ust. 6 prawa
telekomunikacyjnego (czyli wysokość ulgi determinującej maksymalny pułap kary
umownej), a więc czy umowy o świadczenie usług telekomunikacyjnych związane z
ulgą przyznaną abonentowi mogą w ogóle być przedmiotem abstrakcyjnej kontroli
pod kątem wysokości kary umownej zastrzeganej od konsumenta na rzecz
przedsiębiorcy?”.
We wnioskach skargi kasacyjnej skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania za wszystkie instancje,
ewentualnie o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty
sprawy przez uwzględnienie apelacji pozwanej i oddalenie powództwa w całości
oraz o zasądzenie od powoda na rzecz pozwanej zwrotu kosztów procesu, w tym
kosztów zastępstwa procesowego za wszystkie instancje.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
9
Z uzasadnienia skargi kasacyjnej wynika, że zarzuty jej obu podstaw
wywiedzione są z zakwestionowania przyjętej w zaskarżonym wyroku koncepcji
sądowej kontroli wzorca umownego. Zastrzeżenia autora skargi odnoszą się do
formuły abstrakcyjności tej kontroli, która – według skarżącego – ze względu na
rozszerzoną skuteczność prawomocnego wyroku (art. 47943
) naruszałaby
konstytucyjne prawo do sądu każdego podmiotu, który nie był stroną postępowania
sądowego i dlatego zakazane orzeczeniem sądowym postanowienie umowne
powinno być, jak przepis prawa, normą generalną i abstrakcyjną.
Przeciwstawiona wyrokowi koncepcja „abstrakcyjnej kontroli wzorca
umownego”, skądinąd interesująca teoretycznymi analizami problemu, wykracza
poza wskazane regulacja prawne; jest innym modelem sądowego postępowania niż
ten, na którym opierał się ustawodawca w przepisach poświęconych postępowaniu
w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone (część
pierwsza, księga pierwsza, tytuł VII, dział IVa rozdziału 3 Kodeksu postępowania
cywilnego).
Szeroki wywód argumentacyjny zarzutów skargi opiera się na nietrafnej
analizie istoty przedmiotowej kontroli, która - według skarżącego - powinna
uwzględniać wszystkie konsekwencje „abstrakcyjności”.
W zaskarżonym wyroku używa się owego terminu dla zaznaczenia
charakterystyki przedmiotu sprawy o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone, tej mianowicie, że chodzi tu o swoisty abstrakt, który może być
przeciwstawiony umowie, jako akcie, w jego aspektach przedmiotowych i
podmiotowych, już silnie skonkretyzowanym.
W skardze natomiast, zapominając o określonym, z konwencjonalnego
rodowodu, znaczeniu pojęcia abstrakcyjnej kontroli, przypisuje się temu pojęciu
znaczenie źródła prawa i na tym, nietrafnym założeniu, opiera się, w szeroko
rozgałęzionej konstrukcji, model postępowania sądowego, którego celem miałoby
być ustalenie generalnego i abstrakcyjnego zakazu. To w zaskarżonym wyroku a
nie w przeciwstawionym mu koncepcie, zastosowane zostały zasady postępowania
w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, będącego
formą postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych, które wprowadziła do
10
Kodeksu postępowania cywilnego ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie
niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną
przez produkt niebezpieczny (Dz.U. Nr 22, poz. 271). Powództwo w tych sprawach
– stosownie do art. 47938
§ 1 k.p.c. – może wytoczyć „każdy, kto według oferty
pozwanego mógłby zawrzeć z nim umowę zawierającą postanowienie, którego
uznania za niedozwolone żąda się pozwem. Powództwo może wytoczyć także
organizacja społeczna, do której zadań statusowych należy ochrona interesów
konsumentów, powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów oraz Prezes Urzędu
Ochrony Konkurencji i Konsumentów”. Przedmiotem tego postępowania – co
wobec zarzutów skargi wymaga podkreślenia – jest „zaskarżone” w powództwie
konkretne postanowienie, konkretnego wzorca umownego. Nie jest więc
przedmiotem kontroli sądu jakaś abstrakcyjna możliwość wprowadzenia do obrotu
gospodarczego niedozwolonego postanowienia, w formie możliwie stypizowanej
reguły („abstrakcyjnej”), ale przedmiotem tym jest wyłącznie to konkretne
postanowienie umowne, które zostało już przez określony podmiot podjęte i
przeciwko któremu skierowane jest żądanie pozwu. Celem rozpoznania takiego
żądania nie może być oderwane od jego przedmiotu i dotyczącej go ochrony
sądowej, ustalenie – jak tego chce skarżący – abstrakcyjnie ujętego zakazu, który
uzupełniałby normatywny katalog klauzul niedozwolonych określony w
materialnoprawnym uregulowaniu art. 3853
k.c. Pogląd skarżącego jakoby
rozpoznanie powództwa o ustalenie, że wskazane w pozwie postanowienie
wskazanego konkretnego wzorca podlega ocenie „abstrakcyjnej”, w celu ustalenia
normatywnego zakazu ujętego generalnie i abstrakcyjnie, pozostaje w sprzeczności
z art. 47942
k.p.c., stosownie do którego „w razie uwzględnienia powództwa sąd w
sentencji wyroku przytacza treść postanowień wzorca umowy uznanych za
niedozwolone i zakazuje ich wykorzystania”. W powyższym przepisie explicite
wyraża się – skądinąd oczywista – jedność przedmiotu powództwa i zakresu
orzeczenia o jego zasadności w wyroku.
Jeżeli w wyniku rozpoznania sprawy dochodzi do podstawienia będącego
przedmiotem sprawy postanowienia wzorca umownego do normy prawa
materialnego (ustawowo określonego zakazu), to wyrok rozstrzygający jako akt
stosowania (a nie stanowienia) prawa nie tworzy normy prawnej. Wyrok nie staje
11
się przepisem prawa materialnego (normą prawa) ze względu na jego wiążącą moc
(art. 365 § 1 k.p.c.) nawet jeżeli – z mocy przepisu szczególnego – uzyskuje
rozszerzoną skuteczność (art. 47943
k.p.c.). Rejestr postanowień wzorców umowy
uznanych za niedozwolone, o których mowa w art. 47945
k.p.c. zawiera akty
zastosowania prawa materialnego do określonych stanów faktycznych a nie jest –
jak to zdaje się wynikać z konsekwencji stanowiska skarżącego – przepisem prawa
materialnego. Można jeszcze zauważyć, że wyłożona w skardze koncepcja celu
postępowania sądowego w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone pozostawia w istocie poza rozpoznaniem interesy procesowe stron
skupiające się przecież na uzyskaniu ochrony sądowej w odniesieniu do
konkretnego stanu faktycznego. Sąd nie powinien pełnić roli prawodawcy
zaniedbując należące do niego zadania z zakresu wymiaru sprawiedliwości. W
koncepcji autora skargi interesy procesowe stron stawałyby się tylko swoistym
źródłem inspiracji dla ustanowienia przez Sąd nowych zakazanych postanowień
wzorca umowy.
Stanowisko autora skargi nie znajduje przekonującego wsparcia we
wskazanych jako naruszonych w wyroku, szczególnych przepisów postępowania w
sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone. Żadna ze
wskazanych regulacji odnoszących się do specyficznego przedmiotu postępowania
nie uzasadnia tezy skarżącego, o czym była wyżej mowa – że właściwa jest
kontrola sądowa, tylko według atrybutów jej abstrakcyjności, przyjętych przez
skarżącego. W szczególności zarzutów skargi nie uzasadnia rozszerzona
skuteczność prawomocnego wyroku wobec osób trzecich (art. 47943
k.p.c.). W
związku z przedstawioną w skardze argumentacją należy zauważyć, że
eksponowane przez skarżącego związanie prawomocnym wyrokiem podmiotów
trzecich bez zrealizowania przez nich ich własnego prawa do sądu uzyskuje
szczególnie intensywny, jak to utrzymuje skarżący, konstytucyjny wymiar, w istocie
dopiero w odniesieniu do zakładanego nietrafnie przez skarżącego znaczenia
wyroku, o którym mowa w art. 47943
k.p.c. jako ustanawiającego generalny zakaz,
działający jak norma prawna. Tymczasem w zaskarżonym wyroku jego rozszerzoną
prawomocnością objęta jest nie norma prawna, która miałaby obowiązywać
każdego, ale bardzo skonkretyzowane postanowienie stanowiące część
12
konkretnego wzorca umownego. Szczegółowość zakwestionowanej w wyroku treści
postanowienia, treści ściśle powiązanej ze wskazanymi częściami określonego
wzorca umownego „Warunki Oferty Promocyjnej okazja dziesięcioletnia w sieci
Era”, w istotny sposób ogranicza pewne napięcie jakie występuje pomiędzy racjami
prawa każdego do sądu i racjami rozszerzonej podmiotowo skuteczności
prawomocnego wyroku. W tym wypadku prowadzone przed sądem postępowanie z
powództwa uprawnionej organizacji społecznej, do której zadań statutowych należy
ochrona konsumentów umożliwiło wyjaśnienie zasadności podstaw tego
powództwa. W wyniku rozpoznania sprawy została potwierdzona abuzywność
skonkretyzowanego co do treści postanowienia konkretnego wzorca umowy.
Prawomocnością rozstrzygnięcia uzyskanego w celu ochrony konsumentów, w celu
zabezpieczenia ich przed wprowadzeniem do obrotu niedozwolonego
postanowienia, objęte jest tylko to co zostało rozstrzygnięte, co prawomocnie, na
przewidzianej do tego drodze, zostało wyjaśnione w odniesieniu do wzorca umowy
o określonej ściśle treści.
Nie zachodzi potrzeba szczególnego odniesienia się do wyłonionego w
innych sprawach problemu znaczenia rozszerzonej skuteczności wyroku
prawomocnego (art. 47943
k.p.c.) w odniesieniu do powagi rzeczy osądzonej jako
przeszkody procesowej dla ponownego rozpoznania sprawy (art. 366 w związku z
art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.). Nie ma bowiem w rozpoznawanej sprawie okoliczności
(konsekwencji) których dotyczyłaby rozszerzona prawomocność, natomiast zarzut
skargi naruszenia art. 47943
k.p.c. (także innych przepisów z zakresu postępowania
w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone) uzasadniony
był nietrafnie – o czym była już mowa – koncepcją zakresu „abstrakcyjnej kontroli
sądu”. Nie wdając się w szczegóły kontrowersji wynikających na tle interpretacji art.
47943
k.p.c., których rozstrzygnięcie ad casum nie było potrzebne, warto jednak, w
odniesieniu do argumentacji skargi, zwrócić uwagę na dotyczącą tego przedmiotu
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 7 października 2008 r. III CZP 80/08 (OSNC
2009/9/118), w której podkreśla się, że art. 47943
k.p.c. będący wyjątkiem od
zasady przewidzianej w art. 365 § 1 k.p.c. powinien podlegać wykładni zwężającej
oraz, że niedopuszczalność ponownego rozpoznania tego samego roszczenia
trzeba odnosić do zakresu przedmiotowego prawomocnego wyroku. Istotne z tego
13
punktu widzenia jest to, że „Sąd dokonując kontroli wzorca nie czyni tego in
abstracto, ale odnosi się do konkretnego postanowienia konkretnego wzorca,
uwzględniając przy tym pozostałe postanowienia tego wzorca (art. 3852
i 3853
k.c.)”.
Powyższą ocenę zasadniczej argumentacji obu podstaw skargi kasacyjnej
należy uzupełnić o uwagi szczegółowe, także prowadzące do uznania
niezasadności przedstawionych w skardze zarzutów. Zarzut naruszenia art. 233
k.p.c. wykracza poza dopuszczalne granice zarzutów postępowania kasacyjnego
(art. 3983
§ 3 w związku z art. 39813
k.p.c.). Wprawdzie zarzut ten został
podniesiony w kontekście art. 328 § 2 k.p.c., ale – w odniesieniu do tego ostatniego
przepisu – z nieadekwatnym kwestionowaniem podstaw zaskarżonego wyroku,
które – z zachowaniem wymagań wskazanego przepisu – uzasadnienie wyroku
zawiera.
W poszczególnych zarzutach materialnoprawnej podstawy skargi skarżący
jako na miarę zarzuconego błędu wykładni lub zastosowania wskazanych
przepisów – oprócz omawianej już wyżej koncepcji abstrakcyjnej kontroli
abstrakcyjnego wzorca i abstrakcyjnie określonego konsumenta – bezzasadnie
odwołuje się tylko do wybranych przez siebie elementów wyjaśnionego w wyroku
stanu faktycznego, zniekształcając w ten sposób ocenę prawną wyroku.
Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika, że będące przedmiotem
sprawy postanowienie wzorca umownego zostało poddane analizom w odniesieniu
do potencjalnych umów, do których wzorzec ten miałby zastosowanie. Ustalono, że
na podstawie przedmiotowego wzorca mogłyby być zawierane także umowy, w
których prawa i obowiązki zostałyby ukształtowane z rażącym naruszeniem
interesów konsumenta, który – w razie skorzystania z przysługującego mu
uprawnienia rozwiązania umowy – byłby zobowiązany do zapłaty kary umownej,
wynikającej ze wzorca ale znacznie przewyższającej uzyskane korzyści z tytułu
promocji, której wzorzec został poświęcony.
Należy zauważyć, że o nietrafności ocen interpretacyjnych i subsumcyjnych
przepisów art. 3851
§ 1 k.c., art. 3853
pkt 17 k.c. i art. 57 ust. 6 Prawa
telekomunikacyjnego do ustalonych w wyroku okoliczności nie może – jak to
zarzuca skarżący – świadczyć to, że na podstawie przedmiotowego wzorca umowy
14
mogłyby zostać zawarte i takie umowy, w których interesy konsumenta nie
zostałyby naruszone. Podnosząc tego rodzaju argumentację autor skargi
kasacyjnej przestaje być konsekwentny w stosunku do tak bardzo przez siebie
podkreślonego znaczenia abstrakcyjności wzorca umownego. Zakwestionowane w
wyroku postanowienia wzorca są właśnie abstrakcyjne, w rozważonym tu aspekcie;
są tak ogólnie sformułowane, że przedsiębiorca mógłby się nimi posłużyć nie tylko
w umowie niesprzecznej z interesem konsumenta, ale – jak to ustalił Sąd – także w
umowie wyraźnie (rażąco) ten interes naruszającej. Trzeba w tym kontekście
zwrócić uwagę na prawidłowo w zaskarżonym wyroku określony cel postępowania
dotyczącego oceny – pod kątem abuzywności – postanowień wzorca umowy.
Wzorzec umowy stanowi w razie zawarcia umowy tę jej część która nie była
przedmiotem indywidualnych rokowań (uzgodnień) stron umowy, zachodzi więc
potrzeba ochrony wszystkich potencjalnych konsumentów, którzy mogliby zawrzeć
umowę na podstawie (według reguł określonych w art. 384 k.c.) danego wzorca
umowy. Inaczej ujmując tę kwestię można stwierdzić, że w istocie rzeczy w
omawianej tu nieokreśloności przedmiotowego postanowienia wzorca umowy, w
tym, że mógłby być użyty „przeciwko” konsumentowi, wyraża się potrzeba
naznaczenia go kwalifikacją niedozwoloności w trybie przewidzianym w art. 47942
§
1 k.p.c. i ze skutkami zamieszczenia stwierdzonej wyrokiem abuzywności w
przewidzianym do tego rejestrze postanowień wzorców umowy uznanych za
niedozwolone (art. 47945
k.p.c.).
Uznając, że skarga kasacyjna nie ma uzasadnionych podstaw Sąd
Najwyższy orzekł stosownie do art. 39814
k.p.c.