Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 5/13
POSTANOWIENIE
Dnia 12 września 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Marian Kocon
w sprawie z wniosku B. K.
przy uczestnictwie A. Ś.
o podział majątku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 12 września 2013 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w E.
z dnia 11 lipca 2012 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza od uczestnika postępowania na rzecz
wnioskodawczyni kwotę 3600 (trzy tysiące sześćset) zł
tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
W sprawie o podział majątku wspólnego małżeńskiego wnioskodawczyni B.
K. (poprzednio Ś.) i uczestnika postępowania A. Ś. Sąd Rejonowy w E.,
postanowieniem z dnia 6 kwietnia 2009 r., oddalił wniosek uczestnika postępowania
o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym; ustalił, że w skład majątku
wspólnego wchodzi prawo własności nieruchomości zabudowanej domem
jednorodzinnym przy ul. C. 30, dla której Sąd Rejonowy w E. prowadzi księgę
wieczystą nr […] (obecnie nr […]), betoniarka i 25 sztuk płytek stropowych; dokonał
podziału tego majątku w ten sposób, że nieruchomość i betoniarkę przyznał na
własność wnioskodawczyni, a płytki stropowe na rzecz uczestnika postępowania;
ustalił, że wnioskodawczyni dokonała nakładu na majątek wspólny w wysokości
10.000 zł oraz zasądził od wnioskodawczyni na rzecz uczestnika postępowania
kwotę 139.775 zł płatną w terminie roku od uprawomocnienia się orzeczenia,
nakazując uczestnikowi, aby w terminie roku od chwili uprawomocnienia się
orzeczenia opuścił i opróżnił dom jednorodzinny i wydał go wnioskodawczyni.
Na skutek apelacji uczestnika postępowania, który kwestionował sposób
podziału majątku wspólnego w części obejmującej nieruchomość przez pominięcie
jej podziału fizycznego przez wyodrębnienie nieruchomości lokalowych, Sąd
Okręgowy w E. uchylił zaskarżone orzeczenie i przekazał sprawę Sądowi pierwszej
instancji do ponownego rozpoznania. Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd
Rejonowy w E. wydał postanowienie z dnia 10 stycznia 2012 r., w którym zarządził
sprzedaż przedmiotowej nieruchomości na publicznej licytacji stosownie do
przepisów k.p.c., odkładając rozstrzygnięcie co do wzajemnych roszczeń
współwłaścicieli oraz podziału sumy uzyskanej ze sprzedaży nieruchomości.
W uzasadnieniu tego orzeczenia wskazał, że ze względu na głęboki konflikt
między wnioskodawczynią a uczestnikiem, fizyczny podział nieruchomości,
wymagający potem pewnej formy współdziałania byłych współwłaścicieli, nie jest
możliwy. Dlatego nieruchomość wchodzącą w skład majątku wspólnego należało
uznać za rzecz nie nadającą się do podziału fizycznego. Tym samym Sąd uznał za
zasadne żądanie wnioskodawczyni dokonania zniesienia współwłasności
nieruchomości przez jej sprzedaż w drodze publicznej licytacji i podział uzyskanej
3
kwoty pieniężnej. Postanowieniem z dnia 11 lipca 2012 r., Sąd Okręgowy w E.
oddalił apelację od orzeczenia Sądu Rejonowego wniesioną przez uczestnika
postępowania.
Orzeczenie Sądu Okręgowego zostało zaskarżone w całości skargą
kasacyjną wniesioną przez uczestnika postępowania. W ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej zarzucił naruszenie art. 211 w zw. z art. 212 § 2 k.c.
znajdujących zastosowanie w sprawie na podstawie art. 46 k.r.o. w zw. z art. 1035
k.c. W ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzucił naruszenie przepisów: art. 623
w zw. z art. 567 § 3 w zw. z art. 688 k.p.c., art. 227 w zw. z art. 232 w zw. z art. 278
§ 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., art. 385 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., art. 386 § 4 w zw.
z art. 13 § 2 k.p.c. Uczestnik postępowania wniósł o uchylenie zaskarżonego
postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej
instancji, ewentualnie o uchylenie go oraz uchylenie poprzedzającego go
postanowienia Sądu Rejonowego w E. z dnia 10 stycznia 2012 r. i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 211 k.c., każdy ze współwłaścicieli może żądać, ażeby
zniesienie współwłasności nastąpiło przez podział rzeczy wspólnej, chyba że
byłoby to sprzeczne z ustawą, społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy,
pociągałoby za sobą istotną zmianę rzeczy czy znacznie zmniejszało jej wartość.
Jedynie przepis ustawy stanowi bezwzględną przeszkodę w dokonaniu podziału
rzeczy wspólnej. Pozostałe przesłanki negatywne wchodzą w rachubę tylko wtedy,
gdy współwłaściciele nie dochodzą do porozumienia w sprawie fizycznego podziału
rzeczy. Zdaniem skarżącego, Sąd drugiej instancji naruszył powołane przepisy
odmawiając podziału nieruchomości przez wyodrębnienie w niej samodzielnych
lokali z powołaniem się na konflikt między współwłaścicielami. Wskazane przepisy
nie zawierają bowiem takiej negatywnej przesłanki. W judykaturze Sądu
Najwyższego przyjęto w części orzeczeń, że konflikt między współwłaścicielami
rzeczy nie stanowi negatywnej przesłanki podziału fizycznego rzeczy wspólnej
(por. postanowienia: z dnia 21 czerwca 1979 r., III CRN 68/79, OSNC 1980, nr 1,
poz. 11, z dnia 4 października 2002 r., III CKN 1283/00, OSNC 2003, nr 12,
4
poz. 170, z dnia 13 stycznia 2012 r., I CSK 358/11, nie publ.). Przeważa jednak
zdecydowanie stanowisko, w myśl którego konflikt między współwłaścicielami,
jeśli nie jest samodzielną przesłanką negatywną podziału (por. wyrok z dnia
3 października 1980 r., III CRN 126/80, nie publ. oraz postanowienia: z dnia
24 kwietnia 1997 r., II CKN 124/97, nie publ., z dnia 17 grudnia 1998 r., I CKN
940/97, nie publ., z dnia 10 grudnia 1999 r., II CKN 635/98, nie publ., z dnia
7 kwietnia 2000 r., IV CKN 8/00, nie publ.), to może stanowić decydującą
przeszkodę w podziale fizycznym rzeczy wspólnej, po rozważeniu całokształtu
okoliczności sprawy (por. postanowienia: z dnia 15 stycznia 1999 r., II CKN 147/98,
nie publ., z dnia 4 sierpnia 1999 r., II CKN 549/98, nie publ., z dnia 12 października
2000 r., IV CKN 1525/00, nie publ., z dnia 7 lutego 2001 r., V CKN 1699/00, nie
publ., z dnia 17 kwietnia 2002 r., IV CKN 975/00, nie publ., z dnia 9 stycznia
2004 r., IV CK 339/02, nie publ., z dnia 21 kwietnia 2004 r., III CK 448/02, nie publ.,
z dnia 29 czerwca 2011 r., IV CSK 519/10, nie publ., z dnia 19 października 2011 r.,
II CSK 50/11, nie publ.). Sąd Najwyższy, w składzie rozpoznającym skargę
kasacyjną, podziela to stanowisko.
Stosunki panujące pomiędzy współwłaścicielami w konkretnych
okolicznościach powinny mieć znaczenie przy wyborze sposobu zniesienia
współwłasności. Dotyczy to w szczególności sytuacji, gdy przedmiotem podziału
jest nieruchomość służąca do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych
współwłaścicieli, a podział ma polegać na wyodrębnieniu własności lokali na rzecz
poszczególnych współwłaścicieli. Zniesienie współwłasności nieruchomości przez
wyodrębnienie w niej nieruchomości lokalowych, jest podziałem specyficznym.
Przymus pozostawania w stosunku współwłasności nieruchomości wspólnej (art. 3
ust. 2 ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. – o własności lokali, jedn. tekst: Dz.U.
z 2000 r., nr 80, poz. 903, ze zm.) wraz z konsekwencjami co do obowiązku
współdziałania w zarządzie sprawia, że rezultat prawny tego sposobu zniesienia
współwłasności sytuuje się między podziałem zupełnym, a pozostawaniem
we współwłasności. Silny konflikt nie tylko wpływa negatywnie na prognozę woli
i umiejętności współdziałania współwłaścicieli w zarządzie nieruchomością
w przyszłości, ale także uzasadnia przewidywanie występowania w przyszłości
sytuacji konfliktowych pomiędzy współwłaścicielami, co może niekiedy znacznie
5
utrudniać bądź niekiedy nawet uniemożliwiać korzystanie z wydzielonej części
nieruchomości. W takich sytuacjach istotne jest także zbadanie przyczyn konfliktu
współwłaścicieli i ocena możliwości jego zażegnania w przyszłości. Konkludując,
przy rozstrzyganiu o sposobie zniesienia współwłasności nieruchomości przez
wyodrębnienie własności lokali, większą wagę niż przy innym sposobie podziału
nieruchomości, należy przywiązywać do stosunków osobistych między
współwłaścicielami. Negatywne prognozy co do woli i umiejętności współdziałania
byłych współwłaścicieli w wyjątkowych wypadkach pozwalają uznać, że jest to stan
odpowiadający hipotezie art. 212 § 2 k.c. Sposób zniesienia współwłasności
nieruchomości poprzez wydzielenie odrębnej własności lokali tylko wówczas
świadczyć będzie o zastosowaniu właściwego sposobu podziału, jeśli pozwoli on na
stworzenie warunków do normalnego, niezakłóconego korzystania w przyszłości
przez współwłaścicieli z wydzielonych w ramach budynku lokali i do zapewnienia na
przyszłość zgodnego współdziałania wszystkich współwłaścicieli do
pozostawionych nadal we współwłasności wspólnych części w ramach całej
nieruchomości będącej przedmiotem zniesienia współwłasności. Trzeba również
podkreślić to, że art. 211 oraz 212 k.c. w ramach postępowania o podział majątku
wspólnego małżeńskiego stosowane są nie wprost, lecz odpowiednio, i to przez
podwójne odesłanie (art. 46 k.r.o. i art. 1035 k.c.). Ustawodawca nakazuje zatem
brać pod uwagę specyfikę instytucji, do której zastosowanie mają mieć przepisy
docelowe. Podział majątku wspólnego małżeńskiego następuje z reguły
w okolicznościach konfliktu między współwłaścicielami, dlatego sposób podziału
majątku wspólnego powinien sprzyjać likwidacji tego konfliktu.
Powyższe uwagi uzasadniają wniosek, że Sąd Okręgowy nie naruszył art.
211 w zw. z art. 212 § 2 k.c. w zw. z art. 46 k.r.o. i art. 1035 k.c. przyjmując, że silny
konflikt między wnioskodawczynią i uczestnikiem postępowania
(współwłaścicielami nieruchomości) stanowi w okolicznościach rozpoznanej
sprawy przesłankę uzasadniającą odmowę zniesienia współwłasności przez podział
rzeczy wspólnej. Takie stanowisko Sądu było bowiem konsekwencją nie tylko
stwierdzenia występowania tego rodzaju konfliktu między wnioskodawczynią i
uczestnikiem postępowania, lecz szerszą analizą okoliczności dotyczących
charakteru, intensywności i źródła konfliktu, jak również oceną prognozy możliwości
6
przyszłego zgodnego współdziałania wnioskodawczy i uczestnika postępowania w
zarządzie nieruchomością. W szczególności należy podkreślić, iż z dokonanych w
sprawie ustaleń wynika, że konflikt między wnioskodawczynią i uczestnikiem
postępowania był spowodowany przez uczestnika, który został skazany za
znęcanie się nad swoją żoną i córką B. Ś. w okresie od stycznia 2008 r. do 21
listopada 2007 r. oraz nad córką A. S. w okresie od stycznia 1998 r. do 1
października 2004 r. Czyn uczestnika polegał na tym, że pod wpływem alkoholu
wszczynał awantury domowe, podczas których używał wobec nich słów
wulgarnych, groził żonie pozbawieniem życia i uszkodzeniem ciała, rzucał w nie
różnymi przedmiotami, wykręcał ręce i dusił ją oraz bił otwartą dłonią po twarzy
swoją córkę B. Ś. Uczestnik postępowania ma znaczne zaległości alimentacyjne i
nadal nie wywiązuje się z obowiązku alimentacyjnego. Wnioskodawczyni i
uczestnik postępowania donoszą na siebie wzajemnie na policję, uczestnik
samowolnie wznosi obiekty budowlane na nieruchomości, pomawia
wnioskodawczynię m.in. o dokonanie przestępstw, wnioskodawczyni natomiast
składa wnioski o odwieszenie uczestnikowi postępowania zawieszonej kary
pozbawienia wolności. Podział nieruchomości przez wydzielenie odrębnych lokali
mieszkalnych z dużym prawdopodobieństwem sprzyjałby utrwaleniu negatywnych
stosunków między wnioskodawczynią i uczestnikiem postępowania i uniemożliwił
normalne korzystanie z przydzielonych im lokali mieszkalnych, jak również
bezkonfliktowy zarząd częściami wspólnymi nieruchomości.
Ze względu na przyjęcie za prawidłowego stanowiska Sądu drugiej instancji,
że silny konflikt między wnioskodawczynią i uczestnikiem postępowania
w ustalonych okolicznościach sprzeciwiał się dokonaniu podziału nieruchomości
w naturze za nieuzasadniony należy uznać zarzut naruszenia art. 623 w zw. z art.
567 § 3 i art. 688 k.p.c., których zastosowanie aktualizuje się dopiero wówczas, gdy
nie ma przesłanek do zgodnego podziału, a jednocześnie występują, według
właściwych przepisów prawa materialnego, warunki do dokonania podziału
w naturze.
Bezzasadny jest zarzut naruszenia art. 227 w zw. z art. 232, art. 278 § 1 i art. 13
§ 2 k.p.c. Kwestia niedopuszczenia opinii biegłego na okoliczność, czy istnieje
możliwość fizycznego podziału nieruchomości pozostaje bez jakiegokolwiek
7
związku z zasadniczym zagadnieniem w sprawie – konfliktem między
współwłaścicielami, którego stopień, zdaniem Sądu drugiej instancji, pozwalał
przyjąć, że ich koegzystencja i współdziałanie w zarządzie nieruchomością wspólną
są wykluczone. Z tej przyczyny przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego było
bezprzedmiotowe dla rozstrzygnięcia sprawy.
W konsekwencji za nieuzasadniony należy także uznać zarzut naruszenia
art. 385 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Przepis art. 385 k.p.c. nie może stanowić
samodzielnej podstawy uzasadniającej uwzględnienie skargi kasacyjnej, chyba że
sąd drugiej instancji oddalił apelację mimo uznania jej zasadności, co w sprawie nie
miało jednak miejsca. Z tych samych względów za bezzasadny należy uznać zarzut
naruszenia art. 386 § 4 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.
Uwzględniając powyższe na podstawie art. 39814
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
oraz art. 520 § 3 w zw. z art. 98 § 1 i 3 i art. 13 § 2 k.p.c. orzeczono, jak w
sentencji.