Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 52/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 maja 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa T. G.
przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Skarbu Państwa
o rentę wyrównawczą,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 21 maja 2014 r.
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 23 stycznia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 23 stycznia 2013 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
powoda T. G. od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w P. z dnia 23 lutego 2012 r., którym oddalone zostało powództwo o
rentę wyrównawczą, skierowane przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Skarbu
Państwa, reprezentowanemu przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa.
Oddalając powództwo Sąd pierwszej instancji ustalił, że na rzecz powoda
została orzeczona - prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego z dnia 28 grudnia
1998 r. - renta wyrównawcza w kwocie 237 złotych miesięcznie, zasądzona od
Zakładów […] Przedsiębiorstwa Państwowego, z tytułu wypadku przy pracy. Dnia
23 września 2002 r. została ogłoszona upadłość tego Przedsiębiorstwa, a
wierzytelność powoda nie została objęta planem podziału funduszy masy upadłości.
Dnia 19 stycznia 2006 r. Sąd Rejonowy stwierdził ukończenie postępowania
upadłościowego, co spowodowało wykreślenie upadłego Przedsiębiorstwa z
Krajowego Rejestru Sądowego postanowieniem z dnia 4 maja 2006 r. Sądu
Rejonowego w Ł. Na wniosek Wojewody […] Sąd Rejonowy przekazał z konta
zaliczek kwotę 140.599,75 złotych na rachunek funduszu celowego Ministra
Skarbu Państwa, jako resztę zaliczek niewykorzystanych w ukończonym
postępowaniu upadłościowym.
W tak ustalonych okolicznościach Sąd Okręgowy nie dopatrzył się
zasadności uwzględnienia powództwa, opartego na podstawie art. 40 § 2 k.c.,
z uwzględnieniem art. 49 ust. 1 ustawy z dnia 25 września 1981 r.
o przedsiębiorstwach państwowych (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981
ze zm., dalej jako „u.p.p."). Zdaniem Sądu prawna strona powództwa winna
uwzględnić powołany art. 49 ust. 1 u.p.p. w brzmieniu po nowelizacji dokonanej
ustawą z dnia 5 grudnia 2002 r. (Dz.U. Nr 240, poz. 2055), wchodzącej w życie
dnia 15 stycznia 2003 r. W tym stanie prawnym brak było podstaw do przyjęcia
odpowiedzialności Skarbu Państwa za zobowiązania pozostałe po zlikwidowanym
i wykreślonym z rejestru przedsiębiorstwie państwowym. Sąd nie przyjął także
3
odpowiedzialności Skarbu Państwa na podstawie art. 405 k.c., uznając
ponadto roszczenie powoda za przedawnione na podstawie art. 291 k.p.
Rozpoznając, a następnie oddalając apelację powoda, Sąd drugiej instancji
podzielił, co do swej istoty przedstawione stanowisko Sądu Okręgowego.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił zaskarżonemu wyrokowi Sądu
Apelacyjnego naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 328 § 2 w związku z art.
391 § 1 i art. 378 § 1 oraz art. 382 k.p.c. poprzez zaniechanie wskazania
w uzasadnieniu faktów uznanych za udowodnione oraz wyjaśnienia podstawy
prawnej rozstrzygnięcia. W skardze sformułowano także zarzuty naruszenia
przepisów prawa materialnego: art. 405 k.c. w związku z art. 49 ust. 1 i 3 u.p.p.
poprzez błędną wykładnię, a także art. 40 § 2 k.c. w związku z art. 49 ust. 2 u.p.p.
poprzez błędną wykładnię. Na tej podstawie skarżący wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
oraz rozstrzygnięcie o kosztach postępowania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwany wniósł o jej oddalenie
i zasądzenie kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest uzasadniona co do części sformułowanych w niej
zarzutów. Zgodnie z wykładnią art. 40 § 2 k.c., utrwaloną
w orzecznictwie Sądu Najwyższego, przepis ten nie ma zastosowania do sytuacji,
w których Skarb Państwa przejął mienie zlikwidowanego przedsiębiorstwa
państwowego na podstawie art. 49 ust. 1 u.p.p. Jeżeli bowiem do
przejęcia tego dochodzi już po zakończeniu likwidacji przedsiębiorstwa, brak
jest podmiotu, z którym Skarb Państwa mógłby odpowiadać solidarnie za jego
zobowiązania (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 22 lutego 2006 r., III CSK
4/06, BSN 2006, nr 4, z dnia 3 lutego 2011 r., I CSK 259/10, nie publ.
oraz z dnia 4 października 2012 r., I CSK 632/11, nie publ.). W konsekwencji,
likwidacja przedsiębiorstwa państwowego i przejęcie pozostałego po niej
mienia na podstawie art. 49 ust. 1 u.p.p. nie uzasadnia przypisanie długów
przedsiębiorstwa Skarbowi Państwa. W tym zakresie uzasadnienie zaskarżonego
orzeczenia odpowiada prawu, zaś zarzut skargi kasacyjnej jest nieuzasadniony.
4
Odmiennie ocenić należy natomiast oba zarzuty odnoszące się do
naruszenia art. 405 k.c. Sprowadzają się one do stwierdzenia, że Sąd Apelacyjny
błędnie nie zastosował w sprawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu jako
podstawy zasądzenia na rzecz powoda świadczenia pieniężnego od Skarbu
Państwa. Nie ulega wątpliwości (choć skarżący nie stwierdza tego wprost),
że argumentacja ta ma charakter równoległy w stosunku do zarzutu naruszenia art.
40 § 2 k.c. w związku z art. 49 u.p.p. Jeżeli bowiem drugie z tych twierdzeń
okazałoby się uzasadnione, Skarb Państwa odpowiadałby wobec powoda
w ramach pierwotnego stosunku zobowiązaniowego, którego stroną było
przedsiębiorstwo państwowe, nie zaś w ramach stosunku o charakterze wtórnym,
opartym o przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu. Biorąc pod uwagę,
że argumentacja oparta o art. 40 § 2 k.c. okazała się niezasadna, otwiera to
drogę do oceny, czy w sprawie mógł mieć zastosowanie art. 405 k.c.
Instytucja bezpodstawnego wzbogacenia, uregulowana w art. 405
i następnych k.c., pełni w systemie prawa funkcję ogólnego mechanizmu
pozwalającego na restytucję korzyści majątkowych uzyskanych cudzym kosztem
bez tytułu prawnego. Powstanie roszczeń z tego tytułu wymaga zaistnienia stanu
wzbogacenia po stronie jednego podmiotu i związanego z nim zubożenia po stronie
drugiego oraz brak podstawy prawnej dla tego stanu rzeczy. Nie ulega wątpliwości,
że w stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy doszło do spełnienia trzech
pierwszych przesłanek. Przesunięcie majątkowe, polegające na przejęciu przez
Skarb Państwa majątku pozostałego po likwidacji przedsiębiorstwa państwowego,
oznaczało powstanie po jego stronie stanu wzbogacenia, który jednocześnie wiązał
się ze zubożeniem po stronie powoda. Przejęcie przez Skarb Państwa mienia
pozostałego po likwidacji przedsiębiorstwa państwowego odbyło się poza granicami
art. 40 § 2 k.c. (w myśl opisanego wyżej sposobu rozumienia tego przepisu na tle
art. 49 u.p.p.), powód utracił zatem możliwość realizacji roszczenia o wypłatę renty
wyrównawczej. Nie ulega także wątpliwości, że pomiędzy oboma zdarzeniami
zachodził związek funkcjonalny. Przejęcie mienia przedsiębiorstwa państwowego,
z którego nastąpiłaby zapłata renty wyrównawczej, pozbawiło powoda możliwości
jej uzyskania - a zarazem, wygaśnięcie roszczenia o zapłatę renty (wobec likwidacji
5
dłużnika, którym było przedsiębiorstwo państwowe) sprawiło, że pozostała kwota
mogła zostać przejęta przez Skarb Państwa.
Istota problemu występującego w rozpoznawanej sprawie sprowadzała się
natomiast do odpowiedzi na pytanie o istnienie podstawy prawnej dla tego stanu
rzeczy. Sądy pierwszej i drugiej instancji upatrywały jej w art. 49 ust. 1 u.p.p.
w brzmieniu sprzed dnia 15 stycznia 2003 r., zgodnie z którym z dniem likwidacji
lub upadłości przedsiębiorstwa państwowego mienie pozostałe po jego likwidacji
lub upadłości przejmuje minister właściwy do spraw Skarbu Państwa lub Agencja
Własności Rolnej Skarbu Państwa. W dotychczasowym orzecznictwie możliwość
uznania tego przepisu za podstawę prawną wzbogacenia w rozumieniu art. 405 k.c.
została jednak - w stanie faktycznym analogicznym do rozpoznawanej sprawy -
zakwestionowana przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 listopada 2009 r.,
III CSK 242/09 (nie publ.). Jak stwierdzono w uzasadnieniu tego orzeczenia,
oparcie nabycia pewnej korzyści o przepis prawa, nie zawsze wyklucza roszczenie
z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. Znaku równości pomiędzy oboma skutkami
nie można postawić wówczas, gdy celem tego przepisu nie jest przeniesienie
składnika majątku ze stratą dla tego, kto wiązał z nim swoje uprawnienia.
Biorąc pod uwagę, że - jak stwierdził Sąd Najwyższy - celem art. 49 ust. 1 u.p.p.
jest wyłącznie zagospodarowanie mienia pozostałego po zakończeniu
postępowania likwidacyjnego lub upadłościowego przedsiębiorstwa państwowego,
przepis ten nie może legitymizować wzbogacenia, które nastąpiło z uszczerbkiem
dla osób trzecich.
Stanowisko to zasługuje na pełne podzielenie także na gruncie
rozpoznawanej sprawy. Wykładnia art. 405 k.c. w związku z art. 49 u.p.p. przyjęta
przez Sądy obu instancji jest sprzeczna z celem mechanizmu przejęcia mienia
byłego przedsiębiorstwa państwowego przez Skarb Państwa, jak i z leżącymi
u jego podstaw założeniami aksjologicznymi. Rozwiązanie to służyć ma wyłącznie
uporządkowaniu sytuacji prawnej mienia pozostałego po postępowaniu
upadłościowym lub likwidacyjnym, jedynie pośrednio prowadząc do powstania
przysporzenia po stronie Skarbu Państwa. Skutek taki byłby przy tym w wyraźny
sposób niesprawiedliwy, prowadząc do sytuacji, w której Skarb Państwa uzyskałby
prawa majątkowe bez wyraźnego oparcia w jakichkolwiek uwarunkowaniach
6
ekonomicznych - a jedynie z tego powodu, że dotychczasowy podmiot tych praw
przestał istnieć.
Wobec braku możliwości stosowania w tym zakresie art. 40 § 2 k.c., przepisy
o bezpodstawnym wzbogaceniu pozostają najbardziej adekwatną podstawą dla
realizacji przez powoda interesu majątkowego, który wcześniej mógł zostać
zaspokojony w ramach roszczenia przysługującego przeciwko przedsiębiorstwu
państwowemu.
Wniosku tego nie zmienia, z zasady, fakt braku uwzględnienia danego
roszczenia w postępowaniu prowadzącym do zakończenia bytu prawnego
przedsiębiorstwa państwowego (w okolicznościach rozpoznawanej sprawy - braku
objęcia tego roszczenia planem podziału funduszy masy upadłości).
Należy zauważyć, że instytucja bezpodstawnego wzbogacenia ma ze swojej
natury charakter uniwersalny, pozwalając na korygowanie różnorodnych przesunięć
majątkowych, pozbawionych właściwego tytułu (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 21 marca 2007 r., I CSK 458/06, nie publ.). Z tej perspektywy, brak
uwzględnienia roszczenia na wcześniejszym etapie nie wyklucza z góry
zastosowania przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Należy bowiem
zauważyć, że art. 49 u.p.p. zakłada pozostanie pewnych składników mienia
przedsiębiorstwa państwowego, które zostają zagospodarowane przez Skarb
Państwa. W konsekwencji, instytucja bezpodstawnego wzbogacenia, ze względu
na swoją uniwersalną rolę w systemie prawa, może stanowić - motywowane
funkcjonalnie i aksjologicznie - uzupełnienie postępowania likwidacyjnego lub
upadłościowego.
Z tych powodów, sprawa wymaga ponownego rozpoznania przez Sąd
Apelacyjny. Powinien on przede wszystkim ustalić, czy w jej stanie faktycznym
spełnione zostały przesłanki stosowania instytucji bezpodstawnego wzbogacenia.
Obok tego, uzasadnienie zaskarżonego wyroku w zakresie, w jakim odnosi się do
stosowania w sprawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, wymaga
modyfikacji i poszerzenia. Choć wywód Sądu Apelacyjnego pozwala na kontrolę
zaskarżonego orzeczenia i wskazuje na wzięcie pod uwagę wszystkich zarzutów
apelacji (co czyni nietrafnym zarzut naruszenia art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1
7
i art. 378 § 1 oraz art. 382 k.p.c.), jest on jednak w tym zakresie z pewnością zbyt
lakoniczny i oględny, by mógł w pełni i przekonująco motywować wydane
orzeczenie.
Mając to na uwadze, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzeczono jak
w sentencji, w oparciu o art. 108 § 2 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego pozostawiając Sądowi
Apelacyjnemu.