Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 29/14
.
UCHWAŁA
Dnia 26 czerwca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie ze skargi dłużnika syndyka masy upadłości I. T.
sp. z o.o. w upadłości likwidacyjnej w O.
przy uczestnictwie wierzyciela Z. Budowa Maszyn S.A. z siedzibą
w T.
na czynność komornika sądowego,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 26 czerwca 2014 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w K.
postanowieniem z dnia 13 lutego 2014 r.
"Czy na postanowienie sądu rejonowego oddalające skargę na
czynność komornika sądowego w postaci postanowienia o przyznaniu
ruchomości wierzycielowi w wyniku uwzględnienia jego wniosku
o przejęcie ruchomości złożonego w trybie art. 877 k.p.c. przysługuje
zażalenie do sądu II instancji?"
podjął uchwałę:
Na postanowienie sądu oddalające skargę na czynność
komornika, polegającą na przejęciu ruchomości przez wierzyciela
na własność za cenę nie niższą od ceny wywołania (art. 877
k.p.c.), przysługuje zażalenie.
2
UZASADNIENIE
W postępowaniu egzekucyjnym, toczącym się przeciwko dłużnikowi I. T.
Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w O., Komornik Sądowy przy
Sądzie Rejonowym w D. prowadząc egzekucję świadczeń pieniężnych z
ruchomości zarządził sprzedaż w drodze licytacji publicznej zajętej ruchomości -
klatki walcowniczej typu trio do walcowania kształtowników o wartości szacunkowej
3.076.900 zł brutto. Wobec niestawienia się żadnego licytanta na dwóch kolejno
wyznaczonych licytacjach przetargi nie doszły do skutku. Jeden z wierzycieli
egzekwujących Z. – Budowa Maszyn SA z siedzibą w T. złożył, na podstawie art.
877 k.p.c., wniosek o przejęcie wskazanej ruchomości na własność za cenę nie
niższą od ceny wywołania.
Komornik Sądowy przy Sądzie Rejonowym w D. postanowieniem z dnia 26
czerwca 2013 r. (1) przyznał na własność wierzycielowi egzekwującemu Z. -
Budowa Maszyn SA wskazaną ruchomość za cenę 1.538.450 zł, tj. cenę wywołania
drugiej licytacji, (2) przekazał na rzecz innego wierzyciela egzekwującego kwotę
15,29 zł tytułem zaległości obejmującej należność główną i odsetki, (3) przekazał
na rzecz dłużnika kwotę 891.916,59 zł pozostałą po zaspokojeniu wierzycieli.
Wierzytelność egzekwowana przez nabywcę została zaliczona na cenę nabycia (art.
876 k.p.c.). Postanowienie powyższe w części dotyczącej rozliczeń zostało
zmienione postanowieniem Komornika Sądowego z dnia 26 czerwca 2013 r.
Dłużnik złożył w Sądzie Rejonowym w O. skargę na czynność komornika w
przedmiocie przyznania ruchomości na rzecz wierzyciela. Wnosząc o uchylenie
postanowienia zarzucił naruszenie przepisów prawa procesowego w zakresie
czynności dotyczących drugiego terminu licytacji, wadliwe ustalenie wartości
ruchomości, naruszenie art. 877 k.p.c. w zw. z art. 8662
§ 1 k.p.c. oraz art. 8662
§ 1
k.p.c. Sąd Rejonowy w O. postanowieniem z dnia 20 września 2013 r. oddalił
skargę. Dłużnik wniósł zażalenie na powyższe postanowienie do Sądu Okręgowego
w K. który, powziąwszy wątpliwości co do dopuszczalności przedstawionego środka
odwoławczego, przedstawił Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne o treści
powołanej wyżej.
3
Sąd stwierdził, że zgodnie z art. 7674
k.p.c. zażalenie na postanowienie sądu
rozstrzygające skargę na czynność komornika przysługuje w wypadkach
wskazanych w ustawie i brak takiego przepisu w odniesieniu do postanowienia
oddalającego skargę na czynność polegającą na przyznaniu ruchomości na
własność wierzycielowi egzekwującemu za cenę wywołania drugiej licytacji,
podczas gdy art. 870 § 2 k.p.c. dopuszcza wprost zażalenie na postanowienie
rozstrzygające skargę na czynność polegającą na udzieleniu przybicia ruchomości
na rzecz licytanta. Zauważył jednak, że w judykaturze i doktrynie ugruntowane jest
stanowisko, że – poprzez odpowiednie zastosowanie art. 394 § 1 k.p.c. w zw. z art.
13 § 2 k.p.c. – dopuszczalne jest zażalenie na tego rodzaju postanowienia, wydane
w rozpoznaniu skargi, które prowadzą do zakończenia postępowania
egzekucyjnego. Pojęcie „kończące postępowanie w sprawie” nie powinno być
rozumiane dosłownie, a z punktu widzenia struktury postępowania egzekucyjnego
obejmującego egzekucję z ruchomości orzeczenie o przyznaniu ruchomości na
własność wierzyciela stanowi zakończenie samodzielnej części tego postępowania.
Do tego poglądu przychylił się sąd przedstawiający zagadnienie prawne.
Sąd Najwyższy zważył:
W pierwszym rzędzie podkreślić należy, że przed przedstawieniem Sądowi
Najwyższemu zagadnienia prawnego Sąd Rejonowy w K. postanowieniem dnia 26
listopada 2013 r., sygn. akt … 46/13, ogłosił upadłość dłużnika obejmującą
likwidację majątku upadłego. W dacie podejmowania uchwały orzeczenie
powyższe, wobec zaskarżenia przez dłużnika, nie było prawomocne. Z chwilą
ogłoszenia upadłości, wszelkie postępowania sądowe i administracyjne dotyczące
masy upadłości mogą być wszczęte i dalej prowadzone jedynie przez syndyka lub
przeciwko niemu (art. 144 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r.- Prawo
upadłościowe i naprawcze, jedn. tekst: Dz. U. z 2009 r., Nr 175, poz. 1361 ze zm.,
dalej jako: p.u.n.). W przypadku, gdyby przed ogłoszeniem upadłości upadły
zainicjował postępowanie egzekucyjne dotyczące rzeczy lub prawa należących do
masy upadłości, następuje podstawienie syndyka w miejsce upadłego, który odtąd
działa w imieniu własnym ale na rzecz upadłego. Z tych względów w postępowaniu
przed Sądem Najwyższym nastąpiła zmiana strony skarżącej.
4
Zgodnie z art. 146 ust. 1 p.u.n. postępowanie egzekucyjne dotyczące
wierzytelności podlegającej zgłoszeniu do masy upadłości, wszczęte przed
ogłoszeniem upadłości, ulega zawieszeniu z mocy prawa z dniem ogłoszenia
upadłości. Postępowanie to umarza się z mocy prawa po uprawomocnieniu się
postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Zawieszenie postępowania egzekucyjnego
nie stoi na przeszkodzie przysądzeniu własności nieruchomości, jeżeli przybicia
udzielono przed ogłoszeniem upadłości, a nabywca egzekucyjny wpłaci w terminie
cenę nabycia. W myśl ust. 2 cytowanego przepisu sumy uzyskane w zawieszonym
postępowaniu egzekucyjnym, a jeszcze nie wydane, przelewa się do masy
upadłości po uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Wobec
tego, że w związku z wniesieniem skargi na czynność komornika wstrzymane
zostało wykonanie, obejmującego ją, postanowienia komornika z dnia 26 czerwca
2013 r., a dla prawidłowego biegu postępowania upadłościowego niezbędne jest
przesądzenie kwestii prawomocności postanowienia Sądu Rejonowego w O. z dnia
20 września 2013 r., jako mającego znaczenie dla ustalenia składu masy upadłości
oraz oceny potrącenia dokonanego przez wierzyciela egzekwującego, w związku z
zaliczeniem egzekwowanej wierzytelności przez nabywcę na cenę nabycia,
przedstawione zagadnienie prawne nadal jest aktualne.
Rozważając je nie można nie zauważyć jak niepełna jest regulacja
dotycząca przejęcia na własność wierzyciela własności ruchomości po nie dojściu
do skutku drugiej licytacji. Art. 677 k.p.c. stwierdza jedynie, że w takim wypadku
wierzycielowi w ciągu dwóch tygodni od otrzymaniu zawiadomienia komornika
o tym fakcie przysługuje prawo przejęcia ruchomości na własność za cenę nie
niższą od ceny wywołania, a w tym wypadku stosuje się odpowiednio przepis art.
875 § 2 k.p.c. Odesłanie ogranicza się zatem do przepisu wyznaczającego, według
kryterium wysokości ceny lub kolejności zgłoszenia, pierwszeństwo przejmującego
wierzyciela. Pominięto dalsze zagadnienia dotyczące m.in. formy złożenia
oświadczenia wierzyciela, czynności komornika, ich zaskarżalności, czy chwili
przejścia prawa własności. Zbliżone rozwiązania prawne dotyczące przejęcia
ruchomości na własność przez wierzyciela, w cenie nie niższej od daty wywołania,
po nie dojściu do skutku pierwszej licytacji (art. 875 k.p.c.) są o tyle bardziej
kompletne, że wskazują formę czynności wierzyciela (oświadczenie), wymóg jej
5
skuteczności (równoczesne złożenie całej ceny) oraz chwilę przejścia własności
(zawiadomienie komornika „o przyznaniu przejętej rzeczy”). Nabycie własności
ruchomości przez licytanta oferującego najwyższą cenę (verba legis: dochodzi
do skutku sprzedaż) następuje z chwilą przybicia udzielanego przez komornika
(art. 869 § 1 i 2 k.p.c.), przy czym czynność ta podlega zaskarżeniu skargą przez
wierzyciela lub dłużnika, z wyłączeniem udzielenia przybicia co do ruchomości
ulegających szybkiemu zepsuciu, a na postanowienie sądu w przedmiocie skargi
przysługuje zażalenie (art. 870 § 1 i 2 k.p.c.). Regulacja ustawowa w zakresie
przejęcia nieruchomości przez współwłaściciela nieruchomości rolnej (art. 982 § 1
k.p.c.), wierzyciela hipotecznego w zakresie hipoteki obciążającej spółdzielcze
własnościowe prawo do lokalu (art. 982 § 3 k.p.c.), wierzyciela egzekwującego,
hipotecznego, współwłaściciela gdy nikt nie przystąpił do przetargu na drugiej
licytacji (art. 984 § 1 k.p.c.) jest bardziej szczegółowa, gdyż przewiduje wprost
wydanie przez sąd orzeczenia w formie postanowienia o przybiciu,
zażalenie ”co do przybicia” (art. 997 k.p.c.), następnie wydanie przez sąd
postanowienia o przysądzeniu własności, co do którego także przysługuje
zażalenie (art. 998 § 1 i 2 k.p.c.).
Samodzielność konstrukcji przejmowania na własność w toku egzekucji
z ruchomości, w szczególności odmienne określenie formy prawnej nabycia przez
licytanta (umowa sprzedaży) i przez wierzyciela (przyznanie własności na skutek
jednostronnego oświadczenia woli o przejęciu), ponadto umiejscowienie przepisów
dotyczących przejmowania w rozdziale 2 działu I tytułu II części trzeciej kodeksu
postępowania cywilnego przemawiają za stanowiskiem, że skutkiem złożenia przez
wierzyciela oświadczenia o przejęciu nie jest udzielenie przez komornika przybicia,
tylko wydanie postanowienia o przyznaniu ruchomości na własność przejmującego.
Podlega ono, na zasadach ogólnych i w braku przepisu wyłączającego,
zaskarżeniu skargą na czynność komornika (art. 767 k.p.c.). Pogląd, że brak
w omawianym wypadku podstawy do udzielenia przybicia dominuje w doktrynie
prawa. Przyjęcie takiego rozwiązania oznacza jednak wyłączenie stosowania art.
870 § 2 k.p.c., stanowiącego podstawę zażalenia na postanowienie sądu wydane
w następstwie rozpoznania skargi co do przybicia, i konsekwentnie uzasadnia
rozważenie czy podlega zaskarżeniu, a jeżeli tak na jakiej podstawie,
6
postanowienie sądu podjęte na skutek rozpoznania skargi na czynność komornika
polegającą na przyznaniu, w toku egzekucji świadczeń pieniężnych z ruchomości,
po zarządzeniu sprzedaży, własności ruchomości na rzecz wierzyciela
egzekwującego za cenę wywołania. Zagadnienie powyższe nie było dotąd wprost
przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego.
Postępowanie egzekucyjne, zgodnie z systematyką kodeksu postępowania
cywilnego, stanowi osobne postępowanie uregulowane w Części trzeciej ustawy,
o znaczących różnicach w porównaniu z postępowaniem rozpoznawczym, do
którego odpowiednio stosuje się przepisy o procesie (art. 13 § 2 k.p.c.). Co do
zasady zaskarżalność postanowień sądowych wydawanych w postępowaniu
egzekucyjnym regulują art. 767 § 1 k.p.c. stanowiący, że na czynności komornika
przysługuje skarga do sądu rejonowego, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, oraz art.
7674
§ 1 k.p.c. (w brzmieniu obowiązującym od dnia 5 lutego 2005 r. – dodanym
przez ustawę z dnia 2 lipca 2004 r., Dz. U. Nr 172, poz. 1804) w myśl którego
zażalenie na postanowienie sądu przysługuje w wypadkach wskazanych w ustawie.
Judykatura zgodnie przyjęła ponadto, że dopuszczalne jest opieranie zażaleń na
podstawie normatywnej wynikającej z art. 394 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.,
przy wykładni pojęcia „postanowienie sądu pierwszej instancji kończące
postępowanie w sprawie” uwzględniającej specyfikę postępowania egzekucyjnego.
Zwrot ten w szczególności był interpretowany jako ”postanowienie kończące
postępowanie egzekucyjne” (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada
1969 r., III CZP 83/69, OSNC 1970, nr 6, poz. 1050), ”orzeczenie kończące
zasadniczą część postępowania egzekucyjnego, w tym definitywnie w odniesieniu
do niektórych licytantów” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia
1973 r., III CRN 344/72, OSNCP 1973, nr 7-8, poz. 144), „zmierzające w istocie
rzeczy do zakończenia postępowania” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
15 kwietnia 1986 r., III CRN 40/86, OSNC 1987, nr 7, poz. 102), „postępowanie co
do którego nie jest przewidziany dalszy etap postępowania egzekucyjnego”
(uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 września 1995 r., III CZP 110/95, OSNC
1995, nr 12, poz. 177), ”orzeczenie kończące samodzielną część postępowania”
(postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 listopada 1997 r., III CZP 55/97, Prok.
i Prawo 1998, nr 2, poz. 35), „nie tylko orzeczenie kończące postępowanie jako
7
całość, ale także definitywnie zamykające samodzielną, zasadniczą część
postępowania egzekucyjnego” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
19 stycznia 2007 r., III CZP 135/06, nie publ.). W późniejszej uchwale, rozważając
zagadnienie dopuszczalności zaskarżenia postanowienia sądu rejonowego
oddalającego skargę na czynność komornika polegającą na zajęciu świadczeń
emerytalno-rentowych, Sąd Najwyższy stwierdził, że dla zaskarżalności
postanowienia miarodajne jest czy jego przedmiot i treść uprawnia do wniosku,
że kończy ono postępowanie w sprawie egzekucyjnej, przy odpowiedniej
modyfikacji wynikającej z rozwiązań tego postępowania. W orzeczeniu tym
wskazano również, że z unormowania zawartego w art. 7674
§ 1 k.p.c. wynika,
że dopuszczalność zażalenia w egzekucji została zawężona do granic nie dającej
się uniknąć konieczności, a część judykatów interpretujących pojęcie „kończące
postępowanie w sprawie” zapadło w związku z rozstrzyganiem kwestii
dopuszczalności rewizji nadzwyczajnej, kasacji lub skargi na niezgodność
prawomocnego orzeczenia z prawem. Ostatecznie opowiadając się za
niezaskarżalnością przedmiotowego postanowienia Sąd przyjął, że nie prowadzi
ono do zakończenia takiego sposobu egzekucji, gdyż potwierdza jedynie
prawidłowość czynności pierwszego etapu postępowania, polegającego na zajęciu,
otwierając drogę do podejmowania dalszych czynności przez organy egzekucyjne
(uchwała Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2008 r., III CZP 106/08, OSNC
2009, nr 10, poz. 134).
Za niedopuszczalne uznano ponadto zażalenia na postanowienia sądu,
których przedmiotem było oddalenie skarg na czynności komornika polegające na:
odmowie wystawienia nabywcy faktury VAT potwierdzającej sprzedaż
nieruchomości w postępowaniu egzekucyjnym (postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 12 listopada 1997 r., III CZP 55/97, podobnie oceniając co do tej kwestii
zgodność z Konstytucją art. 7674
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 i art. 394 § 1 k.p.c.
Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu z dnia 27 lipca 2012 r., Ts 226/10, OTK
ZU 2012, nr 48, poz. 349), zajęciu emerytury dłużnika (postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 17 sierpnia 2005 r., I CNP 4/05, nie publ.), oddaleniu wniosku
o sporządzenie dodatkowego opisu i oszacowania (uchwały Sądu Najwyższego
z dnia 22 maja 2013 r., III CZP 28/13, OSNC 2014, nr 1, poz. 3, z dnia 22 maja
8
2013 r., III CZP 19/13, OSNC 2013, nr 11, poz. 124), zajęciu ruchomości (uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 15 września 1995 r., III CZP 110/95), zajęciu
wierzytelności (postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2006 r., IV CNP
25/06, OSNC 2007, nr 3, poz. 48, z dnia 20 lipca 2007 r., I CNP 24/07, nie publ.),
oddaleniu wniosku o uchylenie zajęcia wynagrodzenia za pracę (postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2007 r., III CZP 135/06). W orzecznictwie
przyjęto zaskarżalność postanowień sądu: uchylających czynność komornika, gdy
zmierza ono do zakończenia postępowania (postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 15 kwietnia 1986 r., III CRN 40/86), co do odrzucenia spóźnionej skargi na
czynność komornika (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 1999 r.,
III CZP 58/98, OSNC 1999, nr 6, poz. 107), co do oddalenia wniosku o zleceniu
kuratorowi sądowemu przymusowego odebrania osoby (uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 9 lutego 2007 r., III CZP 156/06, nie publ.).
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym przedstawione zagadnienie
prawne co do zasady opowiada się za poglądem, że w oparciu o odpowiednie
zastosowanie art. 394 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. dopuszczalne jest
zażalenie na postanowienie sądu rejonowego wydane w następstwie rozpoznania
skargi na czynność komornika kończące postępowanie w sprawie lub jego
samodzielną część, przez co należy rozumieć takie orzeczenie, którego
uprawomocnienie się zamknie drogę do rozstrzygnięcia sprawy co do istoty, lub
takie, którego następstwem jest zwolnienie z obowiązku dalszego rozpoznawania
sprawy (podejmowania w niej czynności). Tak też należy zakwalifikować
postanowienie sądu rejonowego podjęte na skutek rozpoznania skargi na czynność
komornika, która polegała na potwierdzeniu, w toku egzekucji świadczeń
pieniężnych z ruchomości, po zarządzeniu sprzedaży, przejęcia jej własności przez
wierzyciela egzekwującego za cenę wywołania. Wskazane orzeczenie, jako
prowadzące do zakończenia postępowania egzekucyjnego w inny sposób, jest
zaskarżalne. Przemawiają za tym następujące względy. Po pierwsze czynność
przejęcia własności ruchomości podejmowana jest w określonym rodzaju egzekucji
(świadczeń pieniężnych) i sposobie jej prowadzenia (z ruchomości) kończąc je
w inny sposób, ale alternatywny i równorzędny z umorzeniem postępowania
egzekucyjnego na skutek nie sprzedania ruchomości lub jej nie przejęcia na
9
własność (art. 877 zd. 3 k.p.c.). Po drugie postanowienie sądu kończy ostatecznie
tę samodzielną część postępowania egzekucyjnego (sposób egzekucji) poprzez
przeprowadzenie egzekucji z danej ruchomości, a w niektórych wypadkach (takich
jak w stanie faktycznym będącym przedmiotem rozpoznania) całe postępowanie
egzekucyjne i do tego celu zmierza. W przepisach ustawy brak podstawy do
podejmowania przez organ egzekucyjny dalszych czynności w zakresie egzekucji
z tej ruchomości. Komornik ustala jedynie w formie postanowienia koszty
postępowania egzekucyjnego (art. 770 k.p.c.), a jeżeli uzyskana cena nie wystarcza
na zaspokojenie wszystkich wierzycieli sporządza plan podziału uzyskanej sumy
(art. 1033 i nast. k.p.c.). Oczywiście w zależności od okoliczności i zakresu
zaspokojenia wskazanego wierzyciela egzekwującego możliwe jest wszczęcie lub
kontynuowanie na jego wniosek egzekucji z innych składników majątku dłużnika.
Po trzecie rozstrzygnięcie co do skargi wywołuje definitywne skutki rzeczowe
w zakresie przejścia prawa własności ruchomości i skutki obligacyjne co do
możliwości zaspokojenia wierzyciela egzekwującego przez potrącenie
przysługującej mu wierzytelności z ceną nabycia. Nabycie ruchomości następuje
przy tym w sposób pierwotny bez obciążeń, a skutek przejęcia jest podobny jak
przybicie (w egzekucji z ruchomości), przysądzenie własności (w egzekucji
z nieruchomości).
Powołanemu postępowaniu nie można przypisać cechy incydentalności
(wpadkowości), skoro kończy we wskazany inny sposób postępowanie
egzekucyjne (jego samodzielną część). Argumenty utylitarne, odwołujące się do
postulatu szybkiego i sprawnego prowadzenia egzekucji oraz zamiaru
ustawodawcy ograniczenia środków zaskarżenia w postępowaniu egzekucyjnym,
celem zapobieżenia ich nadużywaniu przez dłużników, w tym wypadku nie doznają
uszczerbku.
Z tych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c. orzekł jak
w uchwale.