Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 594/13
POSTANOWIENIE
Dnia 18 września 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
SSN Maria Szulc
w sprawie z wniosku W. T.
przy uczestnictwie C. G. i in. , o ustanowienie drogi koniecznej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 18 września 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 27 lutego 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu, pozostawiając
mu rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 16 lipca 2012 r. ustanowił służebność
drogi koniecznej na nieruchomości położonej w W., oznaczonej jako działka nr
37/9, stanowiącej własność małżonków L. M. i J. M., na rzecz każdoczesnego
właściciela sąsiedniej nieruchomości, stanowiącej działkę nr 36/2. Ustalił okresowe
wynagrodzenie za ustanowienie tej służebności w wysokości po 1 276 zł rocznie,
2
płatne przez właściciela nieruchomości władnącej w terminie do 31 marca każdego
kolejnego roku, z ustawowymi odsetkami w przypadku zwłoki, solidarnie na rzecz
współwłaścicieli nieruchomości obciążonej, przy czym wynagrodzenie za rok 2012
płatne jest do dnia 31 grudnia 2012 r.
Z ustaleń wynika, że wnioskodawczyni W. T. jest od 1993 r. właścicielką
rolnej działki gruntu nr ewidenc. 36/2, pozbawionej dostępu do drogi publicznej.
Wnioskodawczyni korzysta z nieruchomości sezonowo, dojeżdża do niej
korzystając grzecznościowo z przejazdu przez nieruchomość stanowiącą własność
uczestników L. M. i J. M. Na zajętym przez drogę pasie gruntu przejeżdżać będzie
ciężki sprzęt rolniczy i pojazdy o dużej ładowności. Uczestnicy M. wykorzystują
dotychczas działkę nr 37/9 na cele rolnicze, obecnie działka ta stanowi
nieruchomość gruntową, posiada przeznaczenie rolne i jest nieuzbrojona.
Spośród kilku wariantów przeprowadzenia drogi koniecznej najbardziej
racjonalne jest zachowanie dotychczasowego sposobu dojazdu do nieruchomości
i wydzielenie pasa gruntu o szerokości 6 metrów i powierzchni 4602
na działce nr
37/9. Wszyscy uczestnicy postępowania wyrazili zgodę na taki przebieg drogi
koniecznej. Teren, na którym ustanowiona ma być droga konieczna nie jest objęty
miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego, jest użytkowany rolniczo.
Może być jednak przeznaczony pod budownictwo mieszkaniowe na podstawie
warunków zabudowy i zagospodarowania terenu, bowiem spełnia wymogi,
o których mowa w art. 61 ustawy o planowaniu przestrzennym, dlatego też nie
można tego pasa gruntu traktować jako „wyłącznie rolnego". Z tego względu,
zdaniem Sądu Rejonowego, wynagrodzenie za ustanowienie drogi koniecznej
powinno być zbliżone do ceny, jaką można za ten grunt uzyskać, przy założeniu,
że spełnia warunki przeznaczenia pod zabudowę Zakładając zatem, że istnieje
możliwość zmiany charakteru działki z rolnej na budowlaną, Sąd Rejonowy za
podstawę ustalenia wynagrodzenia przyjął rynkowe stawki za 1 m2
działki
z przeznaczeniem na cele mieszkaniowe i uwzględniając opinię biegłego sądowego
ustalił, że wartość jednorazowego wynagrodzenia powinna wynosić 24.000 zł.
Z uwagi na wysokość tej kwoty, oraz uwzględniając wniosek uczestników M. za
zasadne uznał Sąd zasądzenie wynagrodzenia w ratach rocznych po 1 276 zł.
3
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 27 lutego 2013 r. oddalił apelację
wnioskodawczyni od powyższego postanowienia. Podzielając ustalenia faktyczne i
ocenę prawną uznał zarzuty dotyczące rażąco wygórowanego wynagrodzenia za
ustanowienie drogi koniecznej za bezzasadne.
Skargę kasacyjną od postanowienia Sądu Okręgowego wniosła
wnioskodawczyni zaskarżając je w całości oraz opierając skargę kasacyjną na
obydwu podstawach uregulowanych w art. 3983
§ 1 k.p.c.
W ramach pierwszej podstawy skargi kasacyjnej skarżąca zarzuciła
naruszenie art. 145 k.c. poprzez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie,
polegające na ustaleniu wynagrodzenia za ustanowienie służebności drogi
koniecznej za okres poprzedzający prawomocność orzeczenia, tj. za 2012 rok,
podczas gdy prawo wnioskodawczyni do korzystania z drogi koniecznej
ukształtowało się dopiero z chwilą ustanowienia służebności, tj. z dniem 27 lutego
2013 r., to jest z dniem wydania postanowienia przez Sąd Okręgowy, oraz na
ustaleniu wynagrodzenia w rażąco wygórowanej wysokości, jak za odszkodowanie
przy wywłaszczeniu nieruchomości. W ramach drugiej podstawy zarzuciła
naruszenie art. 328 § 2 w zw. z art. 387 k.p.c. oraz art. 520 § 2 k.p.c. W konkluzji
skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania, ewentualnie o wydanie orzeczenia reformatoryjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 145 § 1 k.c., jeżeli nieruchomość nie ma odpowiedniego
dostępu do drogi publicznej lub do należących do tej nieruchomości budynków
gospodarskich, właściciel może żądać od właścicieli gruntów sąsiednich
ustanowienia za wynagrodzeniem potrzebnej służebności drogowej. Przepis ten nie
wskazuje kryteriów, według których należy ustalić wysokość przewidzianego w nim
wynagrodzenia. Wysokość tego wynagrodzenia należy zatem ustalać w zależności
od okoliczności danego wypadku. W postanowieniu z dnia 14 marca 2012 r., II CSK
371/11 (niepubl.), Sąd Najwyższy wyjaśnił, że ustanowienie służebności drogi
koniecznej w postępowaniu sądowym jest rodzajem wywłaszczenia, tyle że nie ze
4
względu na cel publiczny, lecz prywatny. Skutkiem ustanowienia tej służebności
jest w istocie pozbawienie dotychczasowego właściciela możności wykorzystywania
gruntu zajętego pod drogę, chyba, że sam również w taki sposób korzysta
z zajętego na drogę pasa gruntu. Z tego też względu, wbrew zarzutom skarżącej,
nie można wykluczyć uwzględniania przy ustalaniu wysokości wynagrodzenia
metod wykorzystywanych przy określaniu odszkodowania za wywłaszczenie
nieruchomości. Zasądzone jednak na podstawie art. 145 § 1 k.c. wynagrodzenie
nie jest odszkodowaniem i nie powinno przenosić jego wysokości.
W okolicznościach niniejszej sprawy wysokość wynagrodzenia została
ustalona na podstawie hipotetycznego przeznaczenia gruntu w przyszłym planie
zagospodarowania przestrzennego i przy uwzględnieniu cen transakcyjnych trzech
innych nieruchomości. Uznany jest w orzecznictwie Sądu Najwyższego pogląd,
że przy ustalaniu wysokości wynagrodzenia wskazówką powinny być nie tylko ceny
rynkowe, ale także sposób wykorzystywania pozostałej części nieruchomości
właściciela. Należy brać także pod uwagę rozwój gospodarczy terenów położonych
w sąsiedztwie, nie można jednak opierać ustaleń wyłącznie na hipotetycznych
założeniach. Z dokonanych w sprawie ustaleń nie wynika zaś, aby właściciele
nieruchomości podejmowali jakiekolwiek działania zmierzające do zmiany
przeznaczenia charakteru nieruchomości, którą w dalszym ciągu użytkują na
cele rolnicze. Brak ustaleń, czy ceny rynkowe nieruchomości położonych
w sąsiedztwie działki właścicieli nieruchomości obciążonej dotyczą terenu
uzbrojonego, wyposażonego w infrastrukturę zwiększającą wartość gruntu, zatem
czy rzeczywiście mogą służyć porównaniu ich wartości z wartością działki
obciążonej. Jakkolwiek zatem nie można wykluczyć uwzględniania przy ustalaniu
wysokości wynagrodzenia zwiększenia w przyszłości rynkowej wartości zajętego na
drogę gruntu, to jednak taka ocena powinna być oparta na wszechstronnym
ustaleniu i rozważeniu wszystkich istotnych okoliczności, zwłaszcza zważywszy na
znaczne różnice w oszacowaniu wysokości odszkodowania, występujące
w opiniach biegłych.
Rozważając pozostałe zarzuty skarżącej należy zwrócić uwagę,
że wynagrodzenie za ustanowienie służebności drogi koniecznej może mieć
charakter świadczeń okresowych. Trafnie zarzuciła skarżąca, że takie świadczenia
5
nie mogą obejmować okresu sprzed ustanowienia służebności. Orzeczenie
ustanawiające służebność gruntową ma charakter kształtujący prawa i obowiązki
właścicieli nieruchomości obciążonej i władnącej, zatem kształtuje je na przyszłość,
począwszy od dnia uprawomocnienia się orzeczenia. Sąd Rejonowy natomiast
obciążył skarżącą obowiązkiem zapłaty wynagrodzenia za rok 2012 do dnia
31 grudnia 2012 r. i orzeczenie to akceptował Sąd Okręgowy, pomimo,
że orzeczenie stało się prawomocne w dniu 27 lutego 2013 r., zatem dopiero w tym
dniu służebność powstała. Należy także zwrócić uwagę na następującą kwestię.
Jak wskazano na wstępie, wysokość wynagrodzenia nie powinna przenosić
wysokości odszkodowania za zajęty na drogę konieczną grunt. W sprawie
ukształtowano wynagrodzenie w postaci świadczeń rocznych w wysokości 1 276 zł
bez określenia zakresu czasowego tego obowiązku, co może prowadzić do tego,
że po upływie 20 lat suma świadczeń okresowych przekroczy wysokość
jednorazowego wynagrodzenia określonego na kwotę 24 000 zł, a obowiązek
uiszczania tych świadczeń nadal będzie obciążał właściciela nieruchomości
władnącej. Takie rozwiązanie nie znajduje uzasadnienia.
Powyższe okoliczności powodują konieczność uchylenia zaskarżonego
orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. Nie zachodzi w tej
sytuacji konieczność odniesienia się do zarzutu naruszenia art. 328 k.p.c.,
wystarczy zatem wskazać jedynie, że wadliwość uzasadnienia zaskarżonego
orzeczenia może stanowić usprawiedliwioną podstawę skargi kasacyjnej tylko
wtedy, gdy uzasadnienie to nie zawiera wszystkich koniecznych elementów, bądź
dotknięte jest tak oczywistymi brakami, że uniemożliwia to przeprowadzenie kontroli
kasacyjnej, a tego rodzaju uchybienie nie miało miejsca.
Wobec powyższego orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.