Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III PK 4/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 września 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Korzeniowski (przewodniczący)
SSN Krzysztof Staryk
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa J. B.
przeciwko K. Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w T. o ryczałty z tytułu
podróży służbowych,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 24 września 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Z.
z dnia 23 września 2013 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od strony pozwanej na rzecz powoda kwotę 900
(dziewięćset) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Z. wyrokiem z
dnia 23 września 2013 r. w pkt I zmienił zaskarżony wyrok Sądu Rejonowego –
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Z. z dnia 18 kwietnia 2013 r. w ten
sposób, że zasądził od pozwanego „K.” Sp. z o.o. w T. na rzecz powoda J. B. kwotę
15.890,69 zł tytułem ryczałtu za noclegi w okresie od 1 października 2009 r. do 31
marca 2010 r. z ustawowymi odsetkami od 13 grudnia 2012 r. do dnia zapłaty, a
dalej idące powództwo oddalił w pkt II.
Powyższe rozstrzygnięcie zostało poprzedzone ustaleniami Sądu pierwszej
instancji, które Sąd Okręgowy przyjął za własne, a zgodnie z którymi powód J. B.
był zatrudniony w „K.” Sp. z o.o. w T. na podstawie kolejno zawieranych umów o
pracę na czas określony od 29 września 2010 r. do 30 listopada 2011 r. na
stanowisku kierowcy w pełnym wymiarze czasu pracy. W umowie określono, że
miejscem wykonywania pracy przez powoda będzie siedziba pozwanej spółki T., w
siedzibie tej powód jednak pracy nie świadczył. Do obowiązków powoda należało
wykonywanie kursów pojazdami należącymi do pracodawcy poza granicami kraju.
Termin oraz trasę przejazdu każdorazowo wyznaczał pracodawca. Powód
przebywał w podróży od kilku dni do kilku tygodni i podczas tych wyjazdów nocował
w kabinie pojazdu wyposażonej w łóżko do spania o wymiarach 60 cm/1 m/2 m.
Poza tym pojazd miał zainstalowane ogrzewanie postojowe i posiadał lodówkę,
jednak zdarzało się, że sprzęt ten był zepsuty. Pojazd nie był wyposażony w
jakikolwiek węzeł sanitarny, nie posiadał toalety ani prysznica. Pozwany
pracodawca posiadał bazę w Belgii, w miejscowości W., gdzie znajdowało się
zaplecze socjalne z prysznicami, łazienkami i pralkami, do którego pracownicy
pozwanego mieli swobodny dostęp. W bazie tej znajdowały się dwa miejsca, z
których mogli korzystać kierowcy. Jedno położone było wewnątrz budynku, gdzie
mieściły się: kącik kuchenny, toalety, kabiny prysznicowe, łazienki oraz łóżka. W
drugim miejscu znajdowała się łazienka i prysznic. W bazie był również budynek
mieszkalny z pełną infrastrukturą, gdzie znajdowały się pokoje z łóżkami, oddzielne
kuchnie, oddzielny salon, pralka. Powód z tytułu odbywanych wyjazdów otrzymywał
od pozwanego diety.
Sąd Okręgowy nie podzielił oceny Sądu pierwszej instancji, iż powodowi z
tytułu świadczenia pracy w okresie od 1 października 2009 r. do 31 marca 2010 r.
3
nie przysługuje ryczałt za noclegi, gdyż nie przebywał w podróży służbowej w
rozumieniu art. 775
§ 1 k.p. Zdaniem Sądu Okręgowego, wbrew uzgodnionemu w
umowie o pracę miejscu świadczenia pracy przez powoda, którym miała być
siedziba pracodawcy, tj. T., faktycznie powód świadczył pracę poza tą siedzibą,
gdyż zaczynał pracę od bazy w Belgii i woził towary po Europie Zachodniej. W tym
też zakresie, według Sądu, strony zgodnie zmieniły w sposób dorozumiany warunki
wiążącej ich umowy. Ponadto Sąd wskazał, że powód świadczył pracę jako
kierowca w transporcie międzynarodowym, zatem zgodnie z uchwałą składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2008 r., II PZP 11/08
(OSNP 2009 nr 13-14, poz. 166) w czasie jej świadczenia nie przebywał w podróży
służbowej.
Sąd odwoławczy stwierdził, że pomimo zapewnienia przez pracodawcę
miejsca do spania w Belgii w miejscowości W., powód nie miał swobodnej
możliwości korzystania w każdym czasie z tych noclegów z uwagi na czynione tam
na miejscu trudności przez zarządzającego obiektem oraz zamkniętą toaletę, a
także konieczność wcześniejszego przed wyjazdem zgłaszania noclegu w Polsce,
co było uciążliwe, skoro nie było wiadome dokładnie, kiedy nastąpi przyjazd. Nie
wszystkie pomieszczenia były udostępnione kierowcom do użytku. Kierowcy bali
się nocować na terenie bazy z uwagi na zgony kierowców na tym terenie. Pozwany
zeznaniami potwierdził te trudności. Według Sądu, spanie w kabinie było dla
powoda koniecznością, a także było w interesie pozwanego, bowiem powód
sprawował nadzór na towarem, za który nie został dodatkowo wynagrodzony.
Zdaniem Sądu, warunki noclegu w kabinie auta nie pozwalały na pełne
zregenerowanie sił. Kabina samochodowa, w której spał powód, spełniała normy
wysokości, ale nie miała wody i węzła sanitarnego, a pozwany nie wyposażył jej w
pościel i środki czystości - co jest standardem w hotelach, a ponadto na parkingach
panował ruch i hałas, co nie sprzyjało wypoczynkowi. Ponadto w okresie zimowym
powód zmuszony był do dogrzewania się we własnym zakresie.
Z tych względów Sąd Okręgowy uznał, że choć powód w spornym okresie,
wykonując pracę kierowcy w transporcie międzynarodowym, nie przebywał w
podróży służbowej, to jednak z uwagi na to, że pozwany pracodawca nie udostępnił
powodowi bezpłatnych noclegów należy mu się odpowiednia rekompensata za
4
uciążliwość nocowania w warunkach nieodpowiadających standardowi godziwego
wypoczynku. Sąd wskazał, że zasady wypłacania wynagrodzenia i innych
świadczeń związanych z pracą określał u pozwanego pracodawcy regulamin
wynagradzania obowiązujący od sierpnia 2006 r. W art. 13 tego regulaminu
postanowiono o zwrocie wydatków z tytułu podróży zagranicznej w postaci diet,
zwrocie kosztów przejazdu i innych kosztów wynikających z przepisów. Regulamin
nie stanowił wprost o ryczałtach za noclegi, ale w tym zakresie odwoływał się do
przepisów rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia
2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących
pracownikowi w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu
podroży służbowej poza granicami kraju (Dz. U. Nr 236, poz. 1991 ze zm.; dalej
jako „rozporządzenie”), wobec czego znajdują w drodze analogii zastosowanie
przepisy § 9 tego aktu prawnego, co oznacza, że powodowi należy się odpowiednia
rekompensata finansowa za uciążliwość nocowania w warunkach
nieodpowiadających standardowi godziwego wypoczynku z powodu
niezapewnienia przez pracodawcę bezpłatnego noclegu, liczona jak ryczałt, co
zostało potwierdzone w wypowiedziach Sądu Najwyższego zawartych w wyrokach
z dnia 18 stycznia 2013 r., II PK 144/12 (LEX nr 1375389) i z dnia 12 września
2012 r., II PK 44/12 (M.P.Pr. 2013 nr 1, s. 32-34). Wobec braku ewidencji liczby
noclegów, które spędził powód w danym kraju, Sąd uznał za właściwe oparcie się
na ilości diet, które zostały mu wypłacone z tytułu podróży i uśrednionego ryczałtu
ze wszystkich pięciu państw, w których przebywał, co stanowiło 34,6 euro. Łącznie
za okres od 1 października 2009 r. do 31 marca 2010 r. rekompensata w wysokości
ryczałtów za koszty noclegów wyniosła 15.890,69 zł, która to kwotę wraz z
należnymi odsetkami Sąd Okręgowy zasądził zaskarżonym wyrokiem.
We wniesionej od tego wyroku skardze kasacyjnej strona pozwana
zaskarżyła go w pkt I, III i IV, zarzucając naruszenie:
- art. 775
§ 1 i § 5 k.p. w związku z § 2 pkt 2 lit. b i § 9 ust. 2 rozporządzenia,
przez niewłaściwe zastosowanie w drodze analogii, kiedy kierowca zatrudniony w
transporcie międzynarodowym do dnia 3 kwietnia 2010 r., jako tzw. „pracownik
mobilny”, nie był w podróży służbowej, a obowiązujący u pozwanego pracodawcy
regulamin wynagrodzeń przewidywał dla pracowników określone świadczenia z
5
tytułu podróży służbowej zagranicznej (diety), lecz nie przyznawał ryczałtu za
noclegi,
- art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców
oraz przepisów art. 8 ust. 8 rozporządzenia (WE) nr 561/2006 Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 15 marca 2006 r. w sprawie harmonizacji niektórych
przepisów socjalnych odnoszących się do transportu drogowego oraz
zmieniającego rozporządzenia Rady (EWG) nr 3821/85 i (WE) 2135/98, jak również
uchylającego rozporządzenie Rady (EWG) nr 3820/85 (Dz.Urz. UE L 102 z
11 kwietnia 2006 r., str. 1, z późn. zm.) oraz art. 8 ust. 7 Umowy europejskiej
dotyczącej pracy załóg pojazdów wykonujących międzynarodowe przewozy
drogowe (AETR), sporządzonej w Genewie dnia 1 lipca 1970 r. (Dz.U. z 1999 r. Nr
94, poz. 1087 ze sprost.), w zakresie w jakim przepisy ustawy o czasie pracy
kierowców obowiązujące przed dniem 3 kwietnia 2010 r. nie przewidywały, aby
kierowca transportu drogowego przebywał w podróży służbowej, odpoczynek i
spanie kierowcy może odbywać się w kabinie pojazdu, jeżeli jest on wyposażony w
miejsce do spania i znajduje się na postoju.
Skarżący wniósł o uchylenie wyroku Sądu Okręgowego i orzeczenie co do
istoty sprawy przez oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie od powoda
kosztów postępowania, ewentualnie o uchylenie tego wyroku w zaskarżonej części
i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną powód wniósł o odmowę przyjęcia jej do
rozpoznania, ewentualnie o jej oddalenie oraz o zasądzenie od strony pozwanej
kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 19 listopada 2008 r., II PZP 11/08
(OSNP 2009 nr 13-14, poz. 166; Gdańskie Studia Prawnicze-Przegląd
Orzecznictwa 2010 Nr 1, poz. 15, z glosą M. Rycak; Monitor Prawa Pracy 2010 nr
11, s. 611, z glosą M. Drewicza) Sąd Najwyższy przyjął, że kierowca transportu
międzynarodowego odbywający podróże w ramach wykonywania umówionej pracy
i na określonym w umowie obszarze jako miejsce świadczenia pracy nie jest w
6
podróży służbowej w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p. Wykładnia ta oznaczała, że do
takich podróży w ogóle nie miał zastosowania ani art. 775
k.p., ani przepisy
wykonawcze wydane na podstawie art. 775
§ 2 k.p. Jednakże, jak przyjmuje się w
orzecznictwie Sądu Najwyższego, nie oznaczało to, że tacy pracownicy powinni być
pozbawieni dodatkowych świadczeń rekompensujących im zwiększone koszty
utrzymania się w okresie przebywania - na polecenie pracodawcy - poza miejscem
zamieszkania. Choć bowiem pracodawca nie miał obowiązku wypłacania
należności z tytułu diet i ryczałtów za noclegi kierowcy międzynarodowego
transportu samochodowego, to jednak specyficzne koszty przez niego ponoszone
powinny mu być rekompensowane na zasadach określonych w umowie o pracę lub
w aktach wewnątrzzakładowych. Natomiast w przypadku nieustalenia przez strony
umowy o pracę warunków wypłaty uzgodnionych świadczeń z tego tytułu, w
szczególności w zakresie ich wysokości oraz obowiązku wykazania przez
pracownika poniesienia faktycznych kosztów wyżywienia i innych wydatków, koszty
te powinny podlegać wyrównaniu w wysokości odpowiadającej należnościom z
tytułu podróży służbowej przewidzianym w przepisach powszechnie
obowiązujących dla pracowników wykonujących rzeczywiście podróże służbowe
(por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2009 r., I PK 279/07, LEX nr
509051; z dnia 18 sierpnia 2009 r., I PK 51/09, OSNP 2011 nr 7-8, poz. 100; z dnia
23 czerwca 2010 r., II PK 372/09, Monitor Prawa Pracy 2010 nr 11, s. 597 oraz z
dnia 1 kwietnia 2011 r., II PK 234/10, OSNP 2012 nr 9-10, poz. 119).
Nowelizacją ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców
(jednolity tekst: Dz. U. z 2012 r., poz. 1155 ze zm.), dokonaną ustawą z dnia 12
lutego 2010 r. o zmianie ustawy o transporcie drogowym oraz o zmianie niektórych
innych ustaw (Dz. U. Nr 43, poz. 246), która weszła w życie z dniem 3 kwietnia
2010 r., de facto zostały zlikwidowane skutki uchwały z dnia 19 listopada 2008 r.
(II PZP 11/08). Wprowadzono nową definicję podróży służbowej kierowcy, jako
każdego zadania służbowego polegającego na wykonywaniu na polecenie
pracodawcy: a) przewozu drogowego poza siedzibę pracodawcy lub b) wyjazdu
poza siedzibę pracodawcy, w celu wykonania przewozu drogowego (art. 2 pkt 7
ustawy o czasie pracy kierowców). W art. 21a zmienionej ustawy przyjęto zaś, że
kierowcy w podróży służbowej przysługują należności na pokrycie kosztów
7
związanych z wykonywaniem tego zadania służbowego, ustalane na zasadach
określonych w przepisach art. 775
§ 3-5 k.p.
Ustawa o czasie pracy kierowców formalnie odsyła do stosowania art. 775
§
3-5 k.p. Nie odsyła więc do art. 775
§ 1 k.p. (gdyż zawiera własną definicję podróży
służbowej) oraz nie odsyła do art. 775
§ 2 k.p., w którym określono
(w szczególności) przedmiot regulacji przepisów wykonawczych. Z art. 775
§ 2 k.p.
wynika, że rozporządzenie wykonawcze powinno regulować następujące
świadczenia:
1) diety (ich wysokość, z uwzględnieniem czasu trwania podróży, a w
przypadku podróży poza granicami kraju - walutę, w jakiej będzie ustalana dieta i
limit na nocleg w poszczególnych państwach) oraz
2) zwrot (warunki zwrotu) kosztów przejazdów,
3) zwrot kosztów noclegów i
4) zwrot innych wydatków.
Zgodnie z art. 775
§ 3 k.p., warunki wypłacania należności z tytułu podróży
służbowej określa się w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie
wynagradzania albo w umowie o pracę, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem
zbiorowym pracy lub nie jest obowiązany do ustalenia regulaminu wynagradzania.
Według art. 775
§ 4 k.p., postanowienia układu zbiorowego pracy, regulaminu
wynagradzania lub umowy o pracę nie mogą ustalać diety za dobę podróży
służbowej na obszarze kraju oraz poza granicami kraju w wysokości niższej niż
dieta z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju określona dla pracownika, o
którym mowa w § 2. Przepis ten ustala minimalny standard świadczenia, ale odnosi
się tylko do diety, a nie do zwrotu kosztów przejazdów, noclegów i innych wydatków.
Jednakże - zgodnie z art. 775
§ 5 k.p. - w przypadku, gdy układ zbiorowy pracy,
regulamin wynagradzania lub umowa o pracę nie zawiera postanowień, o których
mowa w § 3 (czyli nie zawiera uregulowań dotyczących warunków wypłacania
wszystkich należności z tytułu podróży służbowej), pracownikowi przysługują
należności na pokrycie kosztów podróży służbowej odpowiednio według przepisów,
o których mowa w § 2. Oznacza to, że przepisy wykonawcze ustalają minimalny
standard wszystkich świadczeń z tytułu podróży służbowych (diet oraz zwrotu
kosztów przejazdów, noclegów i innych wydatków), które w układzie zbiorowym
8
pracy, regulaminie wynagradzania albo w umowie o pracę mogą być uregulowane
korzystniej dla pracownika (art. 9 § 2 i art. 18 § 2 k.p.). W razie braku takich
regulacji lub uregulowania mniej korzystnego dla pracownika, zastosowanie będą
miały przepisy wykonawcze.
Według § 1 i 2 rozporządzenia z 2002 r., obowiązującego w spornym okresie,
określa ono - bez żadnych wyłączeń - wysokość oraz warunki ustalania należności
przysługujących pracownikowi z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju, do
których należą:
1) diety oraz
2) zwrot kosztów:
a) przejazdów i dojazdów,
b) noclegów i
c) innych wydatków, określonych przez pracodawcę odpowiednio do
uzasadnionych potrzeb.
Zwrot kosztów noclegu reguluje § 9 rozporządzenia z 2002 r., według
którego za nocleg przysługuje pracownikowi zwrot kosztów w wysokości
stwierdzonej rachunkiem hotelowym, w granicach ustalonego na ten cel limitu
określonego w załączniku do rozporządzenia (ust. 1), natomiast w razie
nieprzedłożenia rachunku za nocleg, pracownikowi przysługuje ryczałt w wysokości
25% limitu (ust. 2). Przepis § 9 ust. 4 rozporządzenia z 2002 r. stanowi zaś, że
zwrot kosztów noclegu - zarówno w wysokości stwierdzonej rachunkiem hotelowym,
w granicach ustalonego na ten cel limitu (ust. 1), jak i w kwocie ryczałtu w
wysokości 25% limitu przy braku rachunku - nie przysługuje pracownikowi, gdy
pracodawca (lub strona zagraniczna) zapewnia pracownikowi „bezpłatny nocleg”.
W uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca
2014 r., II PZP 1/14 (Biuletyn SN 2014 nr 6, poz. 19) przyjęto, że zapewnienie
pracownikowi - kierowcy samochodu ciężarowego odpowiedniego miejsca do
spania w kabinie tego pojazdu podczas wykonywania przewozów w transporcie
międzynarodowym nie stanowi zapewnienia przez pracodawcę bezpłatnego
noclegu w rozumieniu § 9 ust. 4 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej
z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności
przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej
9
jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju (Dz.U.
Nr 236, poz. 1991 ze zm.), co powoduje, że pracownikowi przysługuje zwrot
kosztów noclegu na warunkach i w wysokości określonych w § 9 ust. 1-3 tego
rozporządzenia albo na korzystniejszych warunkach i wysokości, określonych w
umowie o pracę, układzie zbiorowym pracy lub innych przepisach prawa pracy,
które to stanowisko akceptuje Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą
skargę, biorąc pod uwagę, co następuje:
W dniu 15 maja 1992 r. Polska ratyfikowała Umowę europejską dotyczącą
pracy załóg pojazdów wykonujących międzynarodowe przewozy drogowe (AETR),
sporządzoną w Genewie dnia 1 lipca 1970 r. (Dz. U. z 1999 r. Nr 94, poz. 1087 z
późn. zm., dalej „umowa AETR"). Od wejścia w życie Konstytucji RP umowa AETR
jako ratyfikowana umowa międzynarodowa stanowi część krajowego porządku
prawnego, jest bezpośrednio stosowana i ma pierwszeństwo przed ustawą (art. 91
ust. 1 i 2 w związku z art. 241 ust. 1 Konstytucji RP; por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 21 czerwca 2005 r., II PK 320/04, OSNP 2006 nr 3-4, poz. 50). Według
preambuły umowy AETR, celem jej zawarcia jest popieranie rozwoju i usprawnienie
międzynarodowych przewozów drogowych pasażerów i ładunków, a także potrzeba
zwiększenia bezpieczeństwa ruchu drogowego, uregulowania niektórych przepisów
dotyczących warunków zatrudnienia w międzynarodowym transporcie drogowym
zgodnie z zasadami Międzynarodowej Organizacji Pracy oraz wspólnego ustalenia
niektórych środków dla zapewnienia przestrzegania takiego uregulowania. Zgodnie
z art. 8 ust. 1 umowy AETR, w każdym dwudziestoczterogodzinnym okresie
kierowca korzysta z dziennego okresu odpoczynku wynoszącego co najmniej
jedenaście kolejnych godzin, który to okres może być skrócony do minimum
dziewięciu kolejnych godzin, nie częściej niż trzy razy w każdym tygodniu, pod
warunkiem, że przed upływem następnego tygodnia otrzyma równoważny okres
odpoczynku, stanowiący rekompensatę. Ten dzienny okres odpoczynku może być
wykorzystany w pojeździe, jeżeli jest on wyposażony w miejsce do spania i
znajduje się na postoju (art. 8 ust. 7 umowy AETR).
W prawie unijnym obowiązuje rozporządzenie (WE) nr 561/06 Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 15 marca 2006 r. w sprawie harmonizacji niektórych
przepisów socjalnych odnoszących się do transportu drogowego oraz zmieniające
10
rozporządzenia Rady (EWG) nr 3821/85 i (WE) 2135/98, jak również uchylające
rozporządzenie Rady (EWG) nr 3820/85 (Dz.U.UE.L 2006 Nr 102, s. 1).
Rozporządzenie nr 561/06 - zgodnie z art. 288 Traktatu o funkcjonowaniu Unii
Europejskiej (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/2) - ma zasięg ogólny, wiąże w
całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich.
Rozporządzenie unijne jest aktem nadrzędnym nad aktami prawa krajowego i
uchyla niezgodne z nim przepisy prawa krajowego. W sprawach regulowanych
rozporządzeniem państwo członkowskie nie może mieć własnych regulacji, nawet
gdyby ograniczały się do powtórzenia treści zawartych w rozporządzeniu.
Zgodnie z art. 1 rozporządzenia nr 561/06, ustanawia ono przepisy
dotyczące czasu prowadzenia pojazdu, przerw i okresów odpoczynku kierowców
wykonujących przewóz drogowy rzeczy i osób w celu ujednolicenia warunków
konkurencji pomiędzy poszczególnymi rodzajami transportu lądowego, zwłaszcza w
odniesieniu do sektora transportu drogowego oraz w celu poprawy warunków pracy
i bezpieczeństwa drogowego. Ma na celu także przyczynienie się do polepszenia
metod monitorowania i egzekwowania przepisów przez państwa członkowskie oraz
poprawy warunków pracy w transporcie drogowym. Rozporządzenie ma
zastosowanie do wszystkich kierowców transportu drogowego, a nie tylko do
kierowców będących pracownikami, przy czym należy podkreślić, że środki nim
przewidziane w zakresie warunków pracy nie powinny naruszać prawa
pracodawców i pracowników do przyjęcia, w układach zbiorowych lub w inny
sposób, przepisów korzystniejszych dla pracowników (pkt 5 preambuły).
W art. 4 rozporządzenia nr 561/06 przyjęto definicje podstawowych pojęć,
między innymi dziennego (regularnego i skróconego) okresu odpoczynku (lit. g)
oraz tygodniowego (regularnego i skróconego) okresu odpoczynku (lit. h). Według
art. 8 ust. 8 rozporządzenia nr 561/06, jeżeli kierowca dokona takiego wyboru,
dzienne okresy odpoczynku i skrócone tygodniowe okresy odpoczynku poza bazą
można wykorzystywać w pojeździe, o ile posiada on odpowiednie miejsce do
spania dla każdego kierowcy i pojazd znajduje się na postoju.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu
sędziów z dnia 12 czerwca 2014 r., II PZP 1/14, powyższe oznacza, że art. 8 ust. 7
umowy AETR oraz art. 8 ust. 8 rozporządzenia nr 561/06 dotyczą możliwości
11
wykorzystania przez kierowcę dziennego (także tygodniowego) skróconego (ale już
nie tygodniowego regularnego) odpoczynku w pojeździe (w kabinie samochodu),
jeżeli dokona on takiego wyboru, pod warunkiem, że pojazd posiada odpowiednie
miejsce do spania dla każdego kierowcy i znajduje się na postoju. Przepisy te nie
dotyczą natomiast uprawnień w zakresie przysługiwania kierowcy od pracodawcy
należności na pokrycie kosztów wyjazdów poza bazę w celu wykonywania pracy
(podróży służbowych); nie mogą więc służyć ocenie przesłanek takich uprawnień, w
szczególności przesłanek przysługiwania ryczałtu za nocleg.
W ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców z jednej
strony stwierdzono, że jej przepisy nie naruszają postanowień zawartych w
rozporządzeniu nr 561/06 i umowie AETR (art. 3), z drugiej jednak strony powielono
szereg regulacji tych aktów prawnych. Ustawę stosuje się do kierowców będących
pracownikami w rozumieniu przepisów Kodeksu pracy, a rozporządzenie nr 561/06
do kierowców niezależnie od tego, czy są pracownikami, czy też kierują pojazdami
na podstawie umów cywilnoprawnych, np. umowy zlecenia. Kierowcy pozostający
w stosunku pracy równolegle z ustawowymi przepisami z zakresu czasu pracy
objęci są także normami obowiązkowych przerw i odpoczynku przewidzianymi w
rozporządzeniu nr 561/06, określającymi czas prowadzenia pojazdu.
W art. 14 ust. 1 tej ustawy o czasie pracy kierowców przyjęto, że w każdej
dobie kierowcy przysługuje prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego
odpoczynku. Dobowy odpoczynek (z wyłączeniem odpoczynku kierowców, o
których mowa w rozdziale 4a, czyli wykonujących przewozy regularne, których
trasa nie przekracza 50 km) może być wykorzystany w pojeździe, jeżeli pojazd
znajduje się na postoju i jest wyposażony w miejsce do spania. Regulacja ta
powiela art. 8 ust. 8 rozporządzenia nr 561/06 (choć pomija, że może tak być
według wyboru kierowcy a miejsce do spania musi być odpowiednie dla każdego
kierowcy). W tym zakresie przepis rozporządzenia wiąże i jest stosowany
bezpośrednio. Natomiast art. 14 ust. 1 ustawy o czasie pracy kierowców jest o tyle
korzystniejszy dla kierowców-pracowników, że zezwala tylko na dobowy (dzienny)
odpoczynek w pojeździe, a tym samym nie zezwala na wykorzystanie w ten sposób
wypoczynku tygodniowego.
12
Według motywów uchwały Sądu Najwyższego w składzie powiększonym z
dnia 12 czerwca 2014 r., II PZP 1/14, art. 14 ust. 1 ustawy o czasie pracy
kierowców nie dotyczy w żadnym zakresie świadczeń przysługujących kierowcom-
pracownikom z tytułu podróży służbowych i nie może służyć w sposób bezpośredni
wykładni przepisów ustanawiających przesłanki tych świadczeń. Wynika to z
uwzględnienia, że w ustawie o czasie pracy uregulowano czas pracy kierowców, w
tym w szczególności zasady korzystania z odpoczynku w pracy, nie uregulowano
natomiast zasad przysługiwania należności na pokrycie kosztów związanych z
wykonywaniem podróży służbowej, odsyłając wyraźnie i wprost (art. 21a) w tym
zakresie do art. 775
§ 3-5 k.p.
W ocenie Sądu Najwyższego w składzie podejmującym uchwałę w sprawie
II PZP 1/14, łączna analiza przedstawionych powyżej przepisów pozwala na
stwierdzenie, że pojęcia „odpowiednie miejsce do spania” i „bezpłatny nocleg” nie
mogą być utożsamiane (zamiennie traktowane), a wręcz odwrotnie - użycie różnych
sformułowań w przepisach prawa oznacza, że są to różne pojęcia. Zasadniczo
prawodawca odnosi pojęcie „noclegu” do usługi hotelarskiej, o czym świadczy nie
tylko zwrot kosztów w wysokości stwierdzonej rachunkiem hotelowym (za usługi
hotelarskie), ale także wysokość ustalonych limitów. a usługa hotelarska obejmuje
szerszy zakres świadczeń niż tylko udostępnienie „miejsca do spania”, w
szczególności możliwość skorzystania z toalety, prysznica, przygotowania gorących
napojów itp., a także (ewentualnie) zapewnienie wyżywienia, co powoduje
obniżenie diety. Brak przedstawienia rachunku za usługi hotelarskie oznacza, że
pracownik nie korzystał z hotelu (wzgląd na racjonalnego prawodawcę, który to
przewidział); wówczas zwrot kosztów noclegu zostaje ograniczony do 25% limitu
stanowiącego ryczałt za koszty realnie ponoszone w czasie podróży, bez
korzystania z usług hotelowych. Istota „ryczałtu” jako świadczenia
kompensacyjnego (w tym wypadku przeznaczonego na pokrycie kosztów noclegu)
polega na tym, że świadczenie wypłacane w takiej formie z założenia jest oderwane
od rzeczywistego poniesienia kosztów i nie pokrywa w całości wszystkich wydatków
z określonego tytułu (bo nie są one udokumentowane); w zależności od
okoliczności konkretnego przypadku kwota ryczałtu - która jako uśredniona i
ujednolicona ustalona jest przez prawodawcę - pokryje więc pracownikowi koszty
13
noclegowe w wymiarze mniejszym albo większym niż faktycznie przez niego
poniesione (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 października 1998 r., I PKN
392/98, OSNAPiUS 1999 Nr 23, poz. 745).
Z tych przyczyn można uznać, że zapewnienie przez pracodawcę
pracownikowi (kierowcy wykonującemu przewozy w międzynarodowym transporcie
drogowym) odpowiedniego miejsca do spania w kabinie samochodu ciężarowego,
czyli wyposażenie samochodu w odpowiednie urządzenia (leżankę, klimatyzację,
ogrzewanie itp.) pozwala na wykorzystanie przez kierowcę w samochodzie
dobowego (dziennego) odpoczynku, przy spełnieniu warunków określonych w art. 8
ust. 8 rozporządzenia nr 561/06. Nie oznacza natomiast zapewnienia mu przez
pracodawcę bezpłatnego noclegu w rozumieniu § 9 ust. 4 rozporządzenia z 2002 r.
Taki stan rzeczy uprawnia pracownika do otrzymania od pracodawcy zwrotu
kosztów noclegu co najmniej na warunkach i w wysokości określonych w § 9 ust. 1
lub 2 tego rozporządzenia, jak prawidłowo przyjął Sąd Okręgowy.
Skarga kasacyjna strony pozwanej nie ma więc usprawiedliwionych podstaw,
wobec czego Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39814
k.p.c. i art. 39821
w
związku z art. 108 § 1 k.p.c.).