Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 28/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 listopada 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Owczarek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Iwona Koper
w sprawie z powództwa Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa
w W.
przeciwko K. D.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 7 listopada 2014 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 17 lipca 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 17 lipca 2013 r. zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w T. z dnia 27 lutego 2013 r. w ten sposób, że utrzymał w mocy w
całości nakaz zapłaty wydany przez Sąd Okręgowy w T. w postępowaniu
nakazowym w dnia 27 lutego 2013 r., którym nakazano pozwanemu K. D. zapłatę
kwoty 76.526,66 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 23 listopada 2010 r. na rzecz
Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w W. tytułem zwrotu kosztów
dofinansowania wobec nie spełnienia wymogu uzupełnienia wykształcenia
rolniczego.
Sąd drugiej instancji ustalił, że pozwany, urodzony 21 czerwca 1984 r., od
31 grudnia 2004 r. przejął gospodarstwo rolne, położone w J., które uprzednio
prowadzili jego rodzice. Pozwany w czerwcu 2003 r. ukończył liceum zawodowe w
W. uzyskując tytuł zawodowy rolnik, specjalność gospodarka łowiecka, potem
uczęszczał do szkoły informatycznej i pomagał w gospodarstwie rodziców. Po
nabyciu gospodarstwa pozwany zwrócił się do powódki o dofinansowanie realizacji
projektu w zakresie działania „Ułatwianie startu młodym rolnikom" podając, że nie
spełnia kryterium kwalifikacji zawodowych, ale uzupełni wykształcenie rolnicze w
okresie pięciu lat. W dniu 24 września 2005 r. strony zawarły umowę o
dofinansowanie projektu, na podstawie której pozwanemu przyznano pomoc w
ramach Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja
sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006" w wysokości
50.000 zł. Pozwany zobowiązał się do wypełnienia oznaczonych obowiązków, w
tym uzupełnienia wykształcenia rolniczego i złożenia, przed upływem pięciu lat
poczynając od daty rozpoczęcia prowadzenia gospodarstwa rolnego, dokumentów
potwierdzających uzupełnienie wykształcenia (§ 5). Beneficjent zobowiązał się w
wypadku niespełnienia zobowiązań do zwrotu otrzymanej pomocy z odsetkami
liczonymi jak dla zaległości podatkowych od dnia wypłacenia pomocy. Powódka
pismem z dnia 24 stycznia 2006 r. zwróciła się do pozwanego o wyjaśnienie czy
rozpoczął naukę i uzyskała odpowiedź, że zamierza on „rozpocząć edukację w
bieżącym roku szkolnym". W okresie od dnia 22 września do dnia 6 listopada 2008
r. pozwany ukończył kurs zawodowy w Zespole Szkół Centrum Kształcenia
3
Ustawicznego w G. uzyskując tytuł zawodowy rolnik. Powódka pismem z dnia 2
lutego 2010 r. wskazała, że warunek uzupełnienie wykształcenia nie został
spełniony, ponadto wobec braku trzyletniego stażu pracy w gospodarstwie rolnym
na dzień złożenia wniosku nie spełniono kryterium kwalifikacji zawodowych.
Zgodnie z prawem polskim, tj. Programem i Uzupełnieniem Programu -
Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora
żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006" (załączniki do
rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 3 września 2004 r. oraz z
dnia 8 września 2004 r. - Dz. U. Nr 197, poz. 2032), określającym zasady
przyjmowania dotacji, za staż pracy w gospodarstwie uznaje się wyłącznie okres, w
którym wnioskodawca podlegał ubezpieczeniu w KRUS jako domownik rolnika oraz
okres, w którym rolnik prowadził przejęte gospodarstwo rolne. Pozwany wskazywał,
że ma trzyletni staż pracy, gdyż poczynając od 16 roku życia pracował w
gospodarstwie rodziców, mimo że nie był ubezpieczony w KRUS. W wyniku
wezwania do zapłaty K. D. wniósł pozew o ustalenie, że nie spoczywa na nim
obowiązek zapłaty. Powództwo zostało oddalone w braku przesłanki interesu
prawnego.
Zdaniem Sądu Okręgowego pozwany nie dotrzymał tylko jednego
ze zobowiązań, zatem cel umowy, jakim była realizacja projektu w postaci
osiągnięcia żywotności ekonomicznej gospodarstwa rolnego i spełnienia
przynajmniej minimalnych standardów w zakresie higieny, ochrony środowiska
i warunków utrzymania zwierząt został osiągnięty. Wskazał ponadto, że przepisy
prawa polskiego nie mogą pozostawać w sprzeczności z prawem unijnym, które nie
nakłada na osoby ubiegające się o pomoc obowiązku ukończenia szkół na
poziomie rolniczego wykształcenia średniego czy wyższego, ani od korzystania
przez określony czas z rolniczego ubezpieczenia społecznego. Zdaniem Sądu
przepisy te bezzasadnie różnicują sytuację osób, które mogą okazać się
zaświadczeniem KRUS, a skoro pozwany mimo braku ubezpieczenia pracował
w gospodarstwie rodziców, to nie może być traktowany gorzej jak osoba
ubezpieczona w KRUS jako domownik.
Sąd drugiej instancji nie podzielił powyższego stanowiska stwierdzając,
że Sąd Okręgowy błędnie zinterpretował relacje między prawem unijnym a prawem
4
wewnętrznym w zakresie przedstawionych kwestii. W § 37 ust. 4 rozporządzenia
Rady (WE) nr 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia rozwoju
obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej
(EFORG), oraz zmieniające i uchylające niektóre rozporządzenia (Dz.U.UE.L.
199.160.80) jednoznacznie stwierdzono, że Państwa Członkowskie mogą
ustanowić dalsze lub bardziej restrykcyjne warunki przyznawania wsparcia
Wspólnoty na rzecz rozwoju obszarów wiejskich jeżeli będą one zgodne z celami
i wymaganiami rozporządzenia. Sąd odwołał się do wykładni tego
przepisu dokonanego w wyroku Trybunału Sprawiedliwości z dnia 4 czerwca
2009 r., C-241/07 (ZOTSiS 2009/6A/I- 4323). Stwierdził, że w myśl obowiązujących
uregulowań prawnych pomoc finansowa może być przyznana tylko
wnioskodawcom spełniającym określone warunki, Państwa Członkowskie mogą
ustanowić dalsze lub bardziej restrykcyjne warunki przyznawania wsparcia jak
określone w art. 8 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 1257/1999 z dnia 17 maja
1999 r., warunki te muszą być spełnione w chwili podejmowania decyzji
o przyznaniu wsparcia z wyjątkiem udzielenia młodym rolnikom pięcioletniego
okresu dostosowawczego, m.in. dla spełnienia wymogu odnoszącego się do
umiejętności i kompetencji zawodowych, warunki określone przez Państwo Polskie
stały się elementem Narodowego Planu Rozwoju, zaakceptowanego przez Komisję
Europejską, warunki te nie są sprzeczne z prawem unijnym, tylko je rozwijają
i uzupełniają. Sąd podkreślił, że pozwany w chwili zawierania umowy nie spełniał
wymogu stażu, dlatego wprowadzono okres w którym powinien uzyskać
odpowiednie kwalifikacje. Zobowiązanie pozwanego do uzupełnienia wykształcenia
nie sprzeciwia się naturze stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego
(art. 3531
k.c.). Celem umowy, wyraźnie wyartykułowanym i zgodnym
z rozporządzeniem MRiRR, było przejmowanie gospodarstw rolnych przez młodych
rolników posiadających odpowiednie kwalifikacje zawodowe, co miało doprowadzić
do przekształceń strukturalnych sektora rolnego i przyczyn. Cel ten z przyczyn
leżących po stronie pozwanego nie został osiągnięty. Sąd nie znalazł podstaw do
przyjęcia, że powód dochodząc zwrotu pomocy, nadużył prawa podmiotowego
(art. 5 k.c.). Wskazał, że wszędzie tam gdzie określone projekty sfinansowane przy
udziale środków unijnych, muszą być stosowane konkretne, transparentne
5
i jednakowe dla wszystkich beneficjentów reguły rozdysponowania tych środków,
co wklucza uznaniowość i dowolność ocen.
Skargę kasacyjną od powyższego orzeczenia wniósł pozwany w całości.
Dochodząc jego uchylenia i oddalenia apelacji powoda, ewentualnie przekazania
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu powołał podstawę
kasacyjną naruszenia prawa materialnego poprzez (1) naruszenie pkt 18 i 20
preambuły rozporządzenia Rady (WE) nr 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r.
w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu
Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFORG), oraz zmieniającego i uchylającego niektóre
rozporządzenia (Dz.U.UE.E. 199.160.80) poprzez błędne przyjęcie, że naruszenie
obowiązku umownego polegające na uzupełnieniu wykształcenia poprzez wieloletni
staż pracy w gospodarstwie rolnym, wykształcenie średnie rolnicze oraz
pogłębienie swojej wiedzy i umiejętności na temat rolnictwa na kursie zawodowym,
przy jednoczesnym przyznaniu przez beneficjenta całej uzyskanej pomocy
na modernizację i rozwój gospodarstwa rolnego, oznacza że nie został
zrealizowany cel pomocy, udzielonej w ramach wspólnotowej pomocy inwestycyjnej
oraz (2) naruszenie art. 5 k.c. przez błędną wykładnię i niezastosowanie
spowodowane błędną oceną celu przepisów oraz treści społecznej i gospodarczej
stosunku prawnego łączącego strony.
Sąd Najwyższy zważył:
W pierwszym rzędzie podnieść należy, że w postępowaniu kasacyjnym Sąd
Najwyższy rozpoznaje skargę w granicach powołanych postaw, jedynym
dopuszczalnym wyjątkiem jest uwzględnianie z urzędu nieważności postępowania
(art. 39813
§ 1 k.p.c.). Z tej przyczyny i skoro zarzuty w tym przedmiocie nie zostały
wskazane w skardze kognicja Sądu w obecnym postępowaniu wyklucza możliwość
oceny zgodności załącznika nr 1 do rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju
Wsi z dnia z dnia 8 września 2004 r. w sprawie Uzupełnienia Sektorowego
Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego
oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006" (Dz.U. Nr 207, poz. 2117) z prawem
wspólnotowym, tj. rozporządzeniem Rady (WE) nr 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r.
w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu
6
Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFORG), oraz zmieniającego i uchylającego niektóre
rozporządzenia (Dz.U.UE.L.199.160.80 ze zm.) - por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 16 stycznia 2014 r., IV CSK 196/13, nie publ., wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 23 stycznia 2014 r., II CSK 188/13, Biul. SN 2014, nr 4, poz. 11.
Istota obu zarzutów formułowanych w ramach podstawy skargi związana jest
z celem umowy, który zdaniem skarżącego ostatecznie został zrealizowany i z tej
przyczyny nie może być dochodzone roszczenie o zwrot świadczenia bądź wprost
wobec wykonania zobowiązania bądź z powodu jego sprzeczności z zasadami
współżycia społecznego. Nie można nie zauważyć, że tak oznaczone przyczyny
pozostają we wzajemnej sprzeczności. Jeżeli bowiem nie doszło do nienależytego
wykonania zobowiązania to brak podstaw do dochodzenia zapłaty, a ocena żądania
w aspekcie nadużycia prawa podmiotowego aktualizuje się dopiero w wypadku gdy
ono, co do zasady, przysługuje.
Zgodnie z ogólnymi regułami prawa cywilnego, kompetencje stron przy
zawieraniu umowy wyznaczają właściwość (natura) stosunku prawnego, ustawa
i zasady współżycia społecznego (art. 3531
k.c.). Strony zawierając umowę mogą ją
ukształtować według uznania, byle jej treść lub cel nie sprzeciwiała się tym
przesłankom. Pojęcie celu w rozumieniu wskazanego przepisu budzi wątpliwości
w piśmiennictwie i judykaturze. Semantyczne znaczenie oznacza stan rzeczy
będący przedmiotem czyjegoś dążenia, zatem cel stosunku prawnego zawsze musi
odnosić się do jego stron. Zdefiniować go należy jako stan rzeczy jaki strony
zamierzają osiągnąć poprzez realizację obowiązków i uprawnień składających się
na zobowiązanie. Już tylko z tej przyczyny nie znajduje uzasadnienia odwoływanie
się do okoliczności dotyczących świadczenia pracy przez pozwanego
w gospodarstwie rolnym rodziców w okresie małoletniości i nauki poza miejscem
zamieszkania w okresie 2002-2004 r. Ustalenie niespełnienia wymogów
odnoszących się do umiejętności i kompetencji zawodowych i warunków udzielenia
pomocy nastąpiło w chwili podjęcia indywidualnej decyzji o przyznaniu wsparcia,
zgodnie z art. 4 ust. 1 rozporządzenia Komisji (WE) z dnia 29 kwietnia 2004 r.
ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE)
nr 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów
wiejskich z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFORG) w zw.
7
z art. 8 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r.
w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu
Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFORG) oraz zmieniającego i uchylającego niektóre
rozporządzenia (Dz.U.UE.L. 199.160.80 ze zm.). Nie podlegają zatem obecnie
wstecznej ocenie kwestie, które strony zgodnie przyjęły w kontrakcie i które legły
u podstaw nałożenia na jednego z kontrahentów obowiązków pozostających
w bezpośrednim lub pośrednim związku z zawarciem umowy. Cele zawarcia
umowy zostały przez strony w części zdefiniowane wprost w jej treści, a w części
wprowadzone poprzez odwołanie do przepisów stanowiących podstawę jej
zawarcia. Chybione jest wybiórcze odwoływanie się do niektórych z nich,
polegających na zmodernizowaniu gospodarstw rolnych i poprawie ich rentowności
(pkt 18 preambuły rozporządzenia Rady (WE) nr 1257/1999) oraz dostosowaniu
strukturalnym gospodarstw młodych rolników (pkt 20 preambuły rozporządzenia
Rady (WE) nr 1257/1999), przy pominięciu podstawowego jakim była kierunkowa
pomoc zmierzająca do ułatwienia podejmowania przez młodych rolników
działalności w rolnictwie, ograniczona warunkami wskazanymi w art. 8 ust. 1
cyt. rozporządzenia Rady (WE), nie tylko dla zapewnienia wymiany pokoleniowej
ale przede wszystkim zwiększenia wiedzy i umiejętności zawodowych osób
rozpoczynających prowadzenie gospodarstwa rolnego. Z tych względów pierwsza
z powołanych podstaw skargi nie znajduje uzasadnienia.
Odnośnie do podstawy obejmującej naruszenie art. 5 k.c. przez błędną
wykładnię i niezastosowanie spowodowane błędną oceną celu przepisów oraz
treści społecznej i gospodarczej stosunku prawnego łączącego strony wskazać
należy na wadliwe jej sformułowanie. Jak zgodnie wskazuje orzecznictwo nie jest
możliwe naruszenie prawa materialnego jednocześnie przez błędną wykładnię
i niewłaściwe zastosowanie, ponieważ są to dwie różne postacie naruszenia
i każda z nich wymaga odrębnego wykazania (por. m.in. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 17 października 2008 r. I CSK 187/08, nie publ., wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 15 lipca 2010 r., IV CSK 138/10 nie publ.). Uzasadnienie wskazanej
podstawy przemawia za przyjęciem, że skarżący miał na względzie problem
subsumcji, czyli nie zastosowanie konstrukcji nadużycia prawa podmiotowego
przez dochodzącego roszczenia powoda. Klauzula generalna ujęta w art. 5 k.c.
8
wyraża ideę słuszności w prawie, a przez zasady współżycia społecznego należy
rozumieć podstawowe zasady etycznego i uczciwego postępowania, słuszności.
W orzecznictwie przyjmuje się, że nadużycie prawa podmiotowego to zachowanie
nie akceptowalne z aksjologicznego punktu widzenia (por. m.in. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 4 kwietnia 1997 r., II CKN 118/97, OSP 1998, z. 1, poz. 3).
W kilku rozpoznawanych sprawach dotyczących zwrotu kosztów dofinansowania
uzupełnienia wykształcenia rolniczego Sąd Najwyższy przyjął, że zachodzą
podstawy dla odmowy udzielenia roszczeniu powoda ochrony prawnej
każdorazowo jednak wskazywał na szczególne, indywidualne okoliczności sprawy
takie jak brak naboru do szkół o charakterze rolniczym na danym terenie
w relewantnym terminie, opóźnione z przyczyn obiektywnych zdobycie kwalifikacji,
brak współdziałania Agencji (por. nie publikowane wyroki Sądu Najwyższego z dnia
12 stycznia 2012 r., IV CSK 287/11, z dnia 21 marca 2013 r., II CSK241/12,
z dnia 27 marca 2013 r., V CSK 112/12, z dnia 24 kwietnia 2013 r., IV CSK 621/12,
z dnia 12 czerwca 2013 r., II CSK 642/12, z dnia 16 stycznia 2014 r., IV CSK
196/13). Skarga kasacyjna nie wykazała aby w przedmiotowym wypadku takie
przyczyny nie zasługujące w okolicznościach sprawy na pozytywną ocenę
zaistniały, a w następstwie odwołanie do zasad słuszności było zasadne.
Z tych względów, wobec braku uzasadnionych podstaw kasacyjnych,
Sąd Najwyższy oddalił skargę pozwanego (art. 39814
k.p.c.).