Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III KK 236/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 listopada 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tomasz Artymiuk (przewodniczący)
SSN Przemysław Kalinowski
SSN Kazimierz Klugiewicz (sprawozdawca)
Protokolant Artur Kotowski
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Zbigniewa Siejbika,
w sprawie S. S.
skazanego z art. 279 § 1 k.k. w zw. z art. 91 § 1 k.k.,
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie,
w dniu 17 listopada 2014 r.,
kasacji, wniesionej przez Prokuratora Generalnego na niekorzyść skazanego,
od wyroku Sądu Okręgowego w S.,
z dnia 14 stycznia 2014 r., zmieniającego wyrok Sądu Rejonowego w S.,
z dnia 18 września 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w S. do ponownego rozpoznania w postępowaniu
odwoławczym.
UZASADNIENIE
S. S. został oskarżony o to, że:
2
I. w dniu 25 stycznia 2013 r. w S. przy ul. M. 8 dokonał poprzez zerwanie
kłódki zabezpieczającej drzwi, włamania do pomieszczenia piwnicznego nr 16, a
następnie z wnętrza dokonał kradzieży mienia w postaci laptopa marki Packard Bell
wraz z zasilaczem wartości 700 zł, kompletu garnków wartości 50 zł oraz
nawilżacza powietrza bdb wartości 50 zł, czym spowodował straty o łącznej
wartości 840 zł na szkodę A. Z.-G.,
tj. o czyn z art. 279 § 1 k.k.;
II. w dniu 25 stycznia 2013 r. w S. przy ul. M. 8 poprzez zerwanie kłódki
zabezpieczającej drzwi, dokonał włamania do pomieszczenia piwnicznego
przynależnego do mieszkania nr 15, a następnie z jego wnętrza kradzieży mienia w
postaci robota kuchennego bdb, sokowirówki bdb, brytfanki, szybkowaru, naczynia
żaroodpornego, wiertarki bdb, lutownicy oraz narzędzi podręcznych, czym
spowodował straty o łącznej wartości 1160 zł na szkodę E.G.,
tj. o czyn z art. 279 § 1 k.k.;
III. w dniu 25 stycznia 2013 r. w S. przy ul. M. 8, poprzez zerwanie kłódki
zabezpieczającej drzwi, usiłował dokonać włamania do pomieszczenia piwnicznego
nr 24 należącego do A. K., a następnie kradzieży znajdującego się tam mienia w
postaci podkaszarki żyłkowej wartości 1 300 zł oraz narzędzi ogrodniczych i
przetworów o nieustalonej wartości, lecz zamierzonego celu, jakim było wejście do
piwnicy i kradzież mienia, nie osiągnął z uwagi na niemożność sforsowania
zabezpieczenia drzwi, czym działał na szkodę A. K.,
tj. o czyn z art. 13 § 1 k.k. przy zast. art. 279 § 1 k.k.;
IV. w dniu 25 stycznia 2013 r. w S. przy ul. M. 8, po uprzednim przecięciu kłódki
zabezpieczającej drzwi wejściowe, dokonał włamania do pomieszczenia
piwnicznego oznaczonego numerem 19, skąd następnie dokonał kradzieży dwóch
rowerów o łącznej wartości 200 zł, czym działał na szkodę J. P.,
tj. o czyn z art. 279 § 1 k.k.;
V. w dniu 25 stycznia 2013 r. w S. przy ul. M. 8, po uprzednim wyłamaniu kłódki
zabezpieczającej drzwi, usiłował dokonać włamania do pomieszczenia piwnicznego
nr 21 należącego do K. I., a następnie kradzieży mienia znajdującego się w
piwnicy, lecz zamierzonego celu nie osiągnął z uwagi na brak przedmiotów
pozostających w zainteresowaniu sprawcy, czym działał na szkodę K. I.,
3
tj. o czyn z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 279 § 1 k.k.
Wyrokiem z dnia 18 września 2013 roku, sygn. akt … 276/13, Sąd Rejonowy
w S.:
1. uznał oskarżonego S. S. za winnego tego, że będąc uprzednio skazanym
prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w S. z dnia 2 grudnia 2008 roku w
sprawie … 444/08 za przestępstwo z art. 270 § 1 k.k. i 13 § 1 k.k. w zw. z art. 286 §
1 k.k. i art. 297 § 1 k.k. przy zastosowaniu art. 11 § 2 k.k. w związku z art. 64 § 2
k.k. na karę roku pozbawienia wolności, którą odbył w dniu 16 maja 2008 roku, w
okresie od 23 marca 2011 roku do 5 lipca 2011 roku, od 7 lipca 2011 roku do 7
grudnia 2011 roku, od 9 grudnia 2011 roku do 22 grudnia 2011 roku, od 9 marca
2012 roku do 11 czerwca 2012 roku:
- w dniu 25 stycznia 2013 r. w S. przy ul. M. 8 dokonał poprzez zerwanie kłódki
zabezpieczającej drzwi, dokonał włamania do pomieszczenia piwnicznego nr 16 i
kradzieży mienia w postaci laptopa marki Packard Bell wraz z zasilaczem o
wartości 700 zł, kompletu garnków o wartości 50 zł oraz nawilżacza powietrza o
wartości 50 zł, czym spowodował straty o łącznej wartości 840 zł na szkodę A. Z.-
G., tj. popełnienia występku z art. 279 § 1 k.k.,
- w dniu 25 stycznia 2013 r. w S. przy ul. M. 8 poprzez zerwanie kłódki
zabezpieczającej drzwi dokonał włamania do pomieszczenia piwnicznego
przynależnego do mieszkania nr 15 i kradzieży mienia w postaci sokowirówki,
brytfanki, szybkowaru, naczynia żaroodpornego, wiertarki, lutownicy oraz narzędzi
podręcznych czym spowodował straty o łącznej wartości 960 zł na szkodę E. G., tj.
popełnienia występku z art. 279 § 1 k.k.,
- w dniu 25 stycznia 2013 r. w S. przy ul. M. 8 poprzez zerwanie kłódki
zabezpieczającej drzwi usiłował dokonać kradzieży z włamaniem do pomieszczenia
piwnicznego nr 24 należącego do A. K. a następnie kradzieży znajdującego się tam
mienia w postaci podkaszarki żyłkowej o wartości 1 300 zł oraz narzędzi
ogrodniczych i przetworów o nieustalonej wartości lecz zamierzonego celu nie
osiągnął z uwagi na niemożność sforsowania zabezpieczenia drzwi czym działał na
szkodę A. K., tj. popełnienia występku z art. 13 § 1 k.k. przy zast. art. 279 § 1 k.k.,
- w dniu 25 stycznia 2013 r. w S. przy ul. M. 8 po uprzednim przecięciu kłódki
zabezpieczającej drzwi wejściowe dokonał włamania do pomieszczenia
4
piwnicznego oznaczonego numerem 19 i kradzieży dwóch rowerów o łącznej
wartości 200 zł czym działał na szkodę J. P., tj. popełnienia występku z art. 279 § 1
k.k.,
- w dniu 25 stycznia 2013 r. w S. przy ul. M. 8 po uprzednim wyłamaniu kłódki
zabezpieczającej drzwi usiłował dokonać kradzieży z włamaniem do pomieszczenia
piwnicznego nr 21 lecz zamierzonego celu nie osiągnął z uwagi na brak
przedmiotów pozostających w jego zainteresowaniu, czym działał na szkodę K. I.,
tj. popełnienia występku z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 279 § 1 k.k.
z tym ustaleniem, że czyny te stanowią ciąg przestępstw z art. 279 § 1 k.k. i za to
na podstawie art. 279 § 1 k.k. w zw. z art. 91 § 1 k.k. skazał go na karę roku
pozbawienia wolności;
2. na podstawie art. 44 § 2 k.k. orzekł przepadek dowodu rzeczowego opisanego w
wykazie dowodów rzeczowych na k. 73 akt pod poz. 2;
3. na podstawie art. 230 § 2 k.p.k. zwrócił pokrzywdzonej E. G. dowód rzeczowy
opisany w wykazie dowodów rzeczowych na k. 73 akt pod poz. 1;
4. zwolnił oskarżonego od ponoszenia kosztów sądowych, obciążając nimi Skarb
Państwa.
Apelację od wyroku Sądu Rejonowego w S. z dnia 18 września 2013 roku,
sygn. akt … 276/13, wniósł prokurator, który zaskarżając ww. wyrok w całości na
niekorzyść oskarżonego zarzucił obrazę przepisów postępowania, a mianowicie art.
413 § 1 pkt 6 k.p.k., polegającą na jego niezastosowaniu i niewskazanie
zastosowanych przepisów ustawy karnej w kwalifikacji prawnej czynów
przypisanych oskarżonemu i podstawie wymiaru kary, przez pominięcie art. 64 § 1
k.k.
W konkluzji prokurator wniósł o „zmianę zaskarżonego wyroku poprzez:
- uzupełnienie w punkcie 1. wyroku kwalifikacji prawnej czynów przypisanych
oskarżonemu wskazanej po opisie każdego z czynów, o art. 64 § 1 k.k.,
- uzupełnienie w punkcie 1 wyroku podstawy prawnej orzeczonej wobec
oskarżonego kary art. 64 § 1 k.k.”
Skarżący wskazał również na potrzebę dokonania w trybie art. 105 § 2 k.p.k.
sprostowania oczywistych omyłek pisarskich dotyczących sprawy zakończonej
wyrokiem Sądu Rejonowego w S. z dnia 2 grudnia 2008 r. w zakresie sygnatury (z
5
… 444/08 na … 443/08) oraz kwalifikacji prawnej czynu przypisanego oskarżonemu
(z art. 64 § 2 k.k. na art. 64 § 1 k.k.).
Sąd Okręgowy w S. wyrokiem z dnia 14 stycznia 2014 roku, sygn. akt …
694/13, po rozpoznaniu apelacji wniesionej przez prokuratora, zmienił wyrok Sądu
Rejonowego w S. z dnia 18 września 2013 roku, sygn. akt … 276/13, w
zaskarżonej części w ten sposób, że w miejsce błędnie wskazanej sygnatury w
wyroku Sądu Rejonowego w S. z dnia 2 grudnia 2008 roku – … 444/08 przyjął
prawidłową – … 443/08 oraz w miejsce przyjętego w tym wyroku błędnie
wskazanego przepisu określającego działanie S. S. w warunkach powrotu do
przestępstwa – art. 64 § 2 k.k., ustalił prawidłowy – art. 64 § 1 k.k. i wydatkami za
postępowanie odwoławcze obciążył Skarb Państwa.
Kasację od wyroku Sądu Okręgowego w S. z dnia 14 stycznia 2014 roku,
sygn. akt … 694/13, w całości, na niekorzyść oskarżonego S. S., wniósł Prokurator
Generalny, który zarzucił rażące i mające istotny wpływ na treść orzeczenia
naruszenie przepisów prawa karnego procesowego – art. 433 § 2 k.p.k. w zw. z art.
457 § 3 k.p.k. i art. 433 § 1 k.p.k. w zw. z art. 455 k.p.k., polegające na zaniechaniu
przeprowadzenia wszechstronnej kontroli odwoławczej oraz na nienależytym
ustosunkowaniu się w uzasadnieniu orzeczenia do zarzutu i wniosków
podniesionych w środku odwoławczym, w następstwie wyrażenia błędnego
poglądu, że przyjęty w wyroku sądu I instancji opis recydywy szczególnej
podstawowej nie spełnia wymogów określonych w przepisie art. 64 § 1 k.k., a nadto
rozpoznanie apelacji prokuratora w błędnym przeświadczeniu, że zakres
wniesionego środka odwoławczego odnosił się tylko do części rozstrzygnięcia
przyjętego w wyroku Sądu Rejonowego w S., podczas gdy faktycznie zaskarżeniem
na niekorzyść oskarżonego S. S. zostało objęte całe orzeczenie Sądu I instancji
oraz wyrażenie błędnego poglądu, że uwzględnienie zarzutu podniesionego w
apelacji skutkowałoby naruszeniem zakazu określonego w przepisie art. 434 § 1
k.p.k., w następstwie czego doszło do:
– utrzymania w mocy niezasadnego, bowiem wydanego z naruszeniem przepisu
art. 413 § 1 pkt 6 k.p.k. wyroku Sądu I instancji, które to naruszenie polegało na
niewskazaniu przepisu art. 64 § 1 k.k. w podstawie przyjętej kwalifikacji prawnej
czynów przypisanych oskarżonemu i pominięcie tego przepisu w podstawie
6
wymiaru kary, oraz do wykluczenia możliwości poprawienia błędnej kwalifikacji
prawnej przypisanych oskarżonemu czynów na podstawie przepisu art. 455 k.p.k.
W konkluzji Prokurator Generalny wniósł o uchylenie wyroku Sądu
Okręgowego w S. i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje.
Wniesiona na niekorzyść oskarżonego kasacja jest zasadna, co
spowodowało uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Okręgowemu w S. do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.
Przed wyłożeniem powodów wydania przez Sąd Najwyższy orzeczenia o
charakterze kasatoryjnym, konieczne staje się wskazanie, że rozpoznając apelację
prokuratora od wyroku Sądu Rejonowego w S. z dnia 18 września 2013 roku, sygn.
akt … 276/13, Sąd odwoławczy dokonał błędnej oceny zakresu wniesionego środka
odwoławczego nieprawidłowo przyjmując, że odnosił się on jedynie do części
rozstrzygnięcia zawartego w orzeczeniu Sądu I instancji. Z pkt I apelacji
prokuratora Prokuratury Rejonowej w S. wynika bowiem jednoznacznie, że wolą
skarżącego było zaskarżenie wyroku Sądu I instancji na niekorzyść oskarżonego S.
S. w całości (k. 166). Zgodnie zaś z przepisem art. 433 § 1 k.p.k. sąd odwoławczy
rozpoznaje sprawę „w granicach środka odwoławczego”, a nie „w granicach
zaskarżenia i podniesionych zarzutów”, jak stanowi art. 536 k.p.k. w przypadku
kasacji.
Co więcej, w pisemnych motywach wyroku Sąd ad quem przyznaje rację
apelującemu prokuratorowi, że oskarżony, popełniając przypisany mu zaskarżonym
wyrokiem ciąg przestępstw z art. 279 § 1 k.k., działał w warunkach recydywy
podstawowej, o czym – jak przyjął Sąd Okręgowy – ewidentnie świadczy treść
zawartego w opisie czynu przypisanego S. S. wyroku oraz odbyty z tego wyroku
wymiar kary pozbawienia wolności (k. 185). Pomimo tego, zdaniem Sądu
odwoławczego, nie jest możliwa konwalidacja popełnionego przez Sąd Rejonowy
uchybienia w postaci niezakwalifikowania zachowań oskarżonego w związku z art.
64 § 1 k.k., ponieważ w apelacji nie podniesiono zarzutu błędu w ustaleniach
faktycznych, a także w opisie przypisanego oskarżonemu czynu nie zawarto
wszystkich ustawowych znamion recydywy szczególnej podstawowej. W ocenie
Sądu Okręgowego przyjęcie tzw. recydywy specjalnej podstawowej, przewidzianej
7
w art. 64 § 1 k.k., wymaga wykazania, że sprawca został skazany za przestępstwo
umyślne, a następnie w ciągu 5 lat, po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary
pozbawienia wolności, popełnił podobne przestępstwo umyślne do tego, za które
był już wcześniej skazany, a znamion tych opis czynu przypisanego oskarżonemu
w wyroku nie zawiera. Jeżeli więc prokurator we wniesionej apelacji podniósł
jedynie zarzut obrazy art. 413 § 1 pkt 6 k.p.k., a nie podniósł zarzutu błędu w
ustaleniach faktycznych, to zmiana zaskarżonego wyroku w postulowanym
kierunku godziłaby w wynikający z art. 434 § 1 k.p.k. zakaz reformationis in peius.
W przedmiotowej sprawie, zdaniem Sądu Okręgowego, także przepis art.
455 k.p.k. nie daje podstaw do poprawienia kwalifikacji prawnej, albowiem może to
nastąpić jedynie wówczas, gdy sąd nie zmienia ustaleń faktycznych.
W zakresie pierwszej ze wskazanych powyżej okoliczności zauważyć należy,
że Sąd I instancji prawidłowo ustalił, iż S. S. dopuścił się przypisanych mu czynów
w warunkach art. 64 § 1 k.k., czemu dał wyraz zarówno w części dyspozytywnej
wyroku, jak i w uzasadnieniu orzeczenia, tłumacząc pominięcie przepisu art. 64 § 1
k.k. w przyjętej kwalifikacji prawnej omyłką redakcyjną (k. 157–158).
Odnosząc się natomiast do kwestii prawidłowości dokonanego przez Sąd I
instancji opisu działania oskarżonego w warunkach art. 64 § 1 k.k. wskazać należy,
że Sąd Rejonowy w S. uznał S. S. za winnego trzech występków z art. 279 § 1 k.k.
oraz dwóch z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 279 § 1 k.k. z ustaleniem, że czyny te
stanowią ciąg przestępstw, które S. S. popełnił „będąc uprzednio skazanym
prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w S. z dnia 2 grudnia 2008 roku w
sprawie … 444/08 (prawidłowo powinno być: … 443/08) za przestępstwo z art. 270
§ 1 k.k. i 13 § 1 k.k. w zw. z art. 286 § 1 k.k. i art. 297 § 1 k.k. przy zastosowaniu
art. 11 § 2 k.k. w związku z art. 64 § 2 k.k. (prawidłowo powinno być: art. 64 § 1
k.k.) na karę roku pozbawienia wolności, którą odbył w dniu 16 maja 2008 roku, w
okresie od 23 marca 2011 roku do 5 lipca 2011 roku, od 7 lipca 2011 roku do 7
grudnia 2011 roku, od 9 grudnia 2011 roku do 22 grudnia 2011 roku, od 9 marca
2012 roku do 11 czerwca 2012 roku”.
Opis ten – jak trafnie wskazuje Prokurator w kasacji – jakkolwiek nie zawiera
wprost sformułowania o popełnieniu przypisanych oskarżonemu przestępstw
umyślnych w ciągu 5 lat po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary pozbawienia
8
wolności orzeczonej za przestępstwo umyśle podobne, to jednak czyni zadość
wymogom wynikającym z treści przepisu art. 64 § 1 k.k. W opisie tym zawarte
zostały bowiem informacje dotyczące kwalifikacji prawnej czynów objętych
wyrokiem Sądu Rejonowego w S. o sygn. akt … 443/08, a także informacje
dotyczące okresów, w których S. S. odbył orzeczoną wymienionym wyrokiem karę
roku pozbawienia wolności. Nie budzi przy tym wątpliwości, że przestępstwo z art.
13 § 1 k.k. w zw. z art. 286 § 1 k.k. i art. 297 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. w zw. z
art. 64 § 1 k.k., za które S. S. został skazany w sprawie Sądu Rejonowego w S. o
sygn. akt … 443/08, jest przestępstwem umyślnym podobnym – w rozumieniu art.
115 § 3 k.k. – do przestępstw przypisanych mu wyrokiem w sprawie sygn. akt …
276/13, przy czym czynów objętych wyrokiem w tej sprawie oskarżony dopuścił się
w ciągu 5 lat po odbyciu kary co najmniej 6 miesięcy pozbawienia wolności
orzeczonej wyrokiem o sygn. akt … 443/08.
Powyższe sprawia, że w wyżej przytoczonym opisie przestępczego
,zachowania S. S. w sprawie … 276/13, wyartykułowano wszystkie elementy
wymienione w przepisie art. 64 § 1 k.k. To zaś, że w opisie czynu przypisanego
oskarżonemu S. S. nie użyto ustawowego sformułowania „w ciągu 5 lat po odbyciu
co najmniej 6 miesięcy kary za umyślne przestępstwo podobne do przestępstwa, za
które był już skazany” nie przekreśla możliwości wprowadzenia do kwalifikacji
prawnej czynu przypisanego oskarżonemu przepisu art. 64 § 1 k.k., skoro – jak
wskazuje się w orzecznictwie Sądu Najwyższego – dla przypisania znamion
konkretnego przestępstwa nie jest niezbędne powtórzenie wyrażeń zastosowanych
przez ustawodawcę w jego opisie. Zasadnicze znaczenie ma natomiast użycie
takich określeń zachowania sprawcy czynu zabronionego, które jednoznacznie
wypełniają treść elementów składających się na jego ustawową postać (zob.
postanowienie SN z dnia 7 lutego 2012 r., III KK 227/11, Lex nr 1119514; zob.
także postanowienie SN z dnia 5 grudnia 2013 r., II KK 212/13, OSNKW 2014, nr 5,
poz. 38; postanowienie SN z 7 października 2014 r., V KK 220/14, Legalis nr
1073309). Opis czynu, o którym mowa w art. 413 § 2 pkt 1 k.p.k., może być bowiem
dokonywany w języku ogólnym, a niekoniecznie w języku ściśle prawnym. Istotne
jest natomiast to, aby opis ten odpowiadał pełnemu zespołowi znamion
przewidzianych w przepisie określającym dany typ czynu zabronionego.
9
Obowiązującej procedurze karnej obce są rozwiązania przyjęte w przeszłości
w cywilnym postępowaniu sądowym w prawie rzymskim (postepowanie formułkowe
oraz legisakcyjne), w którym niezwykle istotne znaczenie miało wypowiadanie
ściśle określonych prawem formuł, przy czym jakikolwiek błąd w tym zakresie
skutkował odmową udzielenia określonej osobie ochrony procesowej. W
konsekwencji więc, to nie użycie odpowiedniej formuły zaczerpniętej wprost z
ustawy, ale faktyczny opis czynu przypisanego sprawcy decyduje o tym, czy czyn
ten stanowi przestępstwo i jaka powinna być jego prawidłowa kwalifikacja prawna.
Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że Sąd I instancji w opisie
przypisanych oskarżonemu czynów faktycznie ustalił, że S. S. czynów tych dopuścił
się w warunkach, o jakich mowa w art. 64 § 1 k.k., aczkolwiek uchybił
wymienionemu w art. 413 § 1 pkt 6 k.p.k. obowiązkowi wskazania zastosowanego
przepisu ustawy karnej. Świadczy o tym chociażby uprzedzenie przez Sąd meriti na
rozprawie w dniu 18 września 2013 r. stron o możliwości zmiany kwalifikacji
prawnej czynów zarzucanych oskarżonemu poprzez przyjęcie, że każdego z tych
czynów dopuścił się w warunkach powrotu do przestępstwa opisanych w art. 64 § 1
k.k. (k. 145), dokonana w sentencji wyroku zmiana opisu czynów przypisanych
oskarżonemu, a także wskazanie w pisemnych motywach wyroku, że jedynie na
skutek „omyłki redakcyjnej” nie powołano art. 64 § 1 k.k. w kalifikacji prawnej
każdego z przypisanych oskarżonemu czynów (s. 8-9 uzasadnienia). To zaś
powoduje, że dysponując apelacją prokuratora wniesioną – co wskazano powyżej –
w całości na niekorzyść oskarżonego, w której podniesiono zarzut obrazy przepisu
art. 413 § 1 pkt 6 k.p.k., Sąd odwoławczy miał możliwość konwalidowania
uchybienia Sądu I instancji bez naruszenia określonego w art. 434 § 1 k.p.k. zakazu
reformationis in peius.
Zauważyć jednocześnie w tym miejscu należy, że w kasacji wyrażono błędny
pogląd (podobnie, jak wcześniej w apelacji), iż w realiach niniejszej sprawy Sąd
winien był zastosować przepis art. 64 § 1 k.k. nie tylko w przyjętej kwalifikacji
prawnej czynów przypisanych oskarżonemu S. S., ale również przy wymiarze
orzeczonej wobec niego kary. Jeżeli bowiem sąd wymierza karę w granicach
przewidzianych przez ustawę w przepisie określającym dany typ przestępstwa,
którego znamiona sprawca swoim zachowaniem wypełnił i nie jest obowiązkowe
10
("sąd może wymierzyć") orzekanie ponad tymi granicami, to przywoływanie
przepisu art. 64 § 1 k.k. także w podstawie wymiaru kary jest zbędne. Inaczej
oczywiście sytuacja przedstawia się w przypadku sprawcy działającego w
warunkach powrotu do przestępstwa opisanych w art. 64 § 2 k.k. – wówczas
bowiem sąd ma obowiązek wymierzyć karę pozbawienia wolności ("sąd wymierza")
powyżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, a może ją wymierzyć do górnej
granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę. Wobec takiego sprawcy
sąd orzekający ma zatem obowiązek powołać przepis art. 64 § 2 k.k. nie tylko w
kwalifikacji prawnej czynu przypisanego sprawcy przestępstwa (a więc w podstawie
"skazania"), ale również w podstawie prawnej "wymiaru kary" (zob. wyrok SN z dnia
11 października 2011 r., V KK 234/11, Lex nr 1044075; wyrok SA w Katowicach z
dnia 10 lutego 2000 r., II AKa 5/00, Lex nr 45299; A. Marek, Komentarz do art. 64
Kodeksu karnego, Lex 2010, t. 15). Skoro zatem w omawianej sprawie Sąd
Rejonowy w S. wymierzył oskarżonemu S. S. karę roku pozbawienia wolności,
podczas gdy górna granica przypisanego mu przestępstwa z art. 279 § 1 k.k.
wynosi 10 lat pozbawienia wolności, to powoływanie art. 64 § 1 k.k. także w
podstawie wymiaru kary byłoby zbędne.
Pomimo tego wskazać należy, że nawet zakładając wadliwość
podniesionego w apelacji prokuratora zarzutu Sąd Okręgowy zobligowany był przez
przepis art. 455 k.p.k. do poprawienia błędnej kwalifikacji prawnej przyjętej w
wyroku Sądu I instancji. Zgodnie bowiem z przepisem art. 455 k.p.k., niezależnie od
granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów, na sądzie odwoławczym ciąży
powinność poprawienia błędnej kwalifikacji prawnej czynu, przy niezmienionych
ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę wyroku sądu pierwszej instancji.
Prawidłowość subsumcji czynu pod właściwy przepis prawa materialnego pozostaje
zatem zawsze w zakresie kontroli odwoławczej. W piśmiennictwie podnosi się przy
tym, że „upoważnienie do orzekania niezależnie od granic zaskarżenia i
podniesionych zarzutów oznacza, że sąd odwoławczy może poprawić wadliwą
kwalifikację prawną nawet wówczas, gdy kwestia rozstrzygnięcia co do winy (a więc
również co do kwalifikacji prawnej) znalazła się poza zakresem zaskarżenia, a
także wówczas, gdy kwestia ta znalazła się wprawdzie w zakresie zaskarżenia, ale
w środku odwoławczym nie sformułowano zarzutu, którego uwzględnienie powinno
11
prowadzić do zmiany kwalifikacji prawnej czynu przyjętej przez sąd pierwszej
instancji” (por. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks..., 2007, t. II, s. 780; J.
Grajewski, Komentarz do art. 455 k.p.k., Lex 2013; zob. także wyrok SN z dnia 10
stycznia 2014 r., II KK 18/13, Lex nr 1415117). Wskazuje się jednocześnie, że
poprawienie na niekorzyść oskarżonego kwalifikacji prawnej czynu przypisanego
jest warunkowane kierunkiem apelacji, a to wniesieniem jej na niekorzyść
oskarżonego (art. 455 k.p.k.), a nie jest warunkowane zgłoszeniem zarzutu obrazy
prawa materialnego, czy też błędu w ustaleniach faktycznych (zob. wyrok SN z dnia
18 grudnia 2002 r., III KKN 423/00, Lex nr 75463; wyrok SA w Katowicach z dnia 29
grudnia 2005 r., II AKa 453/05, Lex nr 183943). Jeśli nawet podmiot fachowy
nieprawidłowo opisze zarzucane w środku odwoławczym uchybienie, o możliwości
orzeczenia na niekorzyść oskarżonego decydować będzie to, czy podniesione
uchybienie istotnie wystąpiło, nie zaś to, czy zostało ono prawidłowo "nazwane"
(wyrok SN z dnia 14 listopada 2001 r., III KKN 250/01, Lex nr 51944). Błędnie przy
tym Sąd Okręgowy przyjął – a co już wskazano wyżej – że takie poprawienie
błędnej kwalifikacji prawnej czynów przypisanych oskarżonemu o przepis art. 64 §
1 k.k. wymagałoby „zmiany ustaleń faktycznych”, czemu sprzeciwia się treść art.
455 § 1 k.k. a prokurator w swojej apelacji nie podniósł zarzutu błędu w ustaleniach
faktycznych.
Bezspornym jest, że nieprzyjęcie działania oskarżonego w warunkach
recydywy szczególnej podstawowej w istotnie odmienny sposób kształtuje sytuację
prawną osoby skazanej, w tym chociażby w kwestii możliwości stosowania
instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia (art. 78 § 1 i 2 k.k.), a także
w przyszłości co do ewentualnego ponownego działania w warunkach powrotu do
przestępstwa.
Wskazać również należy, że nawet gdyby – teoretycznie rzecz ujmując –
stanowisko Sądu Okręgowego było zasadne, to w omawianym zakresie
obowiązkiem tego Sądu było również rozważenie możliwości, jakie stwarza przepis
art. 440 k.p.k. To, że we wniesionej apelacji prokurator nie podniósł zarzutu błędu w
ustaleniach faktycznych nie oznacza, że Sąd drugiej instancji nie mógł dokonać
niczego innego poza utrzymaniem wyroku w mocy. Wskazane wyżej naruszenie
prawa przez sąd a quo – dostrzeżone przecież tak przez Sądy obu instancji jak i
12
wnoszącego apelację prokuratora – powinno skutkować wydaniem w tym zakresie
odpowiedniego orzeczenia. Utrzymanie natomiast w mocy orzeczenia dotkniętego
obrazą prawa skutkowało rażącym naruszeniem art. 440 k.p.k., albowiem takim
rażąco niesprawiedliwym jest orzeczenie, w którym bezpodstawnie lub błędnie
odstąpiono od przypisania oskarżonemu działania w warunkach art. 64 § 1 k.k.
(por. wyrok SN z dnia 4 września 2014 r., V KK 222/14, Lex nr 1504601).
Z brzmienia art. 440 k.p.k. wynika bowiem, że przewidziany w nim zakres
rozpoznania sprawy, niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów,
może prowadzić, właśnie poprzez uchylenie zaskarżonego orzeczenia, także do
rozstrzygnięcia w dalszym postępowaniu niekorzystnego w porównaniu z treścią
orzeczenia zaskarżonego, czemu nie stoi na przeszkodzie pośredni zakaz
reformationis in peius określony w art. 443 k.p.k., który dopuszcza wydanie
orzeczenia surowszego niż uchylone, gdy było ono zaskarżone na niekorzyść (zob.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 2011 r., V KK 366/10, Lex nr 736405).
Wypada przy tym jedynie przypomnieć, że jeśli chodzi o zakaz reformationis
in peius, to przepis art. 434 § 1 zd. 2 k.p.k. stanowi, iż jeżeli środek odwoławczy
pochodzi od oskarżyciela publicznego lub pełnomocnika, sąd odwoławczy może
orzec na niekorzyść oskarżonego tylko wtedy, gdy wniesiono na jego niekorzyść
środek odwoławczy, a także tylko w razie stwierdzenia uchybień podniesionych w
środku odwoławczym lub – co istotne – "podlegających uwzględnieniu z urzędu".
Taką zaś możliwość orzekania – niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych
zarzutów – na niekorzyść oskarżonego, po uprzednim uchyleniu skarżonego
orzeczenia i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania sprawy w
postępowaniu pierwszoinstancyjnym, przewiduje właśnie art. 440 k.p.k.
Innymi słowy, sąd drugiej instancji działać ma wprawdzie w granicach
wniesionego środka odwoławczego, ale może i powinien wyjść poza te granice,
jeżeli odrębny, szczególny przepis tak stanowi (art. 433 § 1 in fine k.p.k.). Do
przepisów tych, poza art. 435, 439 i 455 k.p.k., należy także art. 440 k.p.k. Przepis
ten dopuszcza możliwość orzekania przez Sąd odwoławczy niezależnie od granic
zaskarżenia i podniesionych zarzutów, jeżeli utrzymanie w mocy orzeczenia byłoby
rażąco niesprawiedliwe. Przez utrzymanie orzeczenia w mocy należy przy tym
rozumieć zarówno utrzymanie w mocy całego takiego orzeczenia, jak i tylko
13
poszczególnych rozstrzygnięć w nim zawartych. Wymagana zaś tutaj rażąca
niesprawiedliwość wyroku oznacza istnienie, poza wskazanymi wyżej granicami
kontroli odwoławczej, uchybień z art. 438 k.p.k., tyle że będących jaskrawo
niesprawiedliwymi.
Jeżeli zatem Sąd Okręgowy dopatrzył się wadliwości w apelacji prokuratora,
to jednocześnie powinien był dostrzec rażącą niesprawiedliwość wyroku sądu
pierwszej instancji i działając na podstawie art. 440 k.p.k. uchylić zaskarżony wyrok
i przekazać sprawę w tym zakresie do ponownego rozpoznania. Trzeba tu dodać,
że nierozpoznanie przez sąd drugiej instancji apelacji prokuratora w zakresie
szerszym, niż wskazywały na to zarzuty, do czego obligował go art. 440 k.p.k.,
stanowiło też oczywistą obrazę art. 433 § 1 k.p.k.
W omawianej materii należy przychylić się do wyrażanych dość jednolicie w
orzecznictwie poglądów, że ograniczenia wynikające z zakazu reformationis in
peius, zarówno bezpośredniego (art. 434 § 1 k.p.k.), jak i pośredniego (art. 443
k.p.k.), nie obowiązują, jeżeli uchylenie orzeczenia następuje z mocy samej ustawy,
niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów, w tym m.in. w sytuacji
określonej w art. 440 k.p.k., wskazując jedynie, że nie jest tylko w takiej sytuacji
dopuszczalne reformatoryjne orzekanie przez sam sąd odwoławczy (zob. np.
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 2003 r., I KZP 14/03, R-OSNKW 2003,
poz. 61; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 sierpnia 2007 r., IV KK 210/07, Lex nr
307765).
Wskazać również wypada, że wymóg rażącej niesprawiedliwości orzeczenia
nie oznacza, aby miało ono być niesprawiedliwe jedynie dla oskarżonego.
Wskazuje na to zresztą sama stylizacja omawianego przepisu, skoro nie różnicuje
on środków odwoławczych w aspekcie ich kierunku, co oznacza, że dotyczy
zarówno tych, które wnoszone są na korzyść oskarżonego, jak i wywiedzionych na
jego niekorzyść, a przy tym w obu wypadkach, gdy owa niesprawiedliwość jest
dostrzegana poza granicami wynikającymi z zakresu zaskarżenia lub z
podniesionych zarzutów. Różnica sprowadza się jedynie do tego, że na podstawie
art. 440 k.p.k. sąd odwoławczy może samodzielnie zmienić wyrok tylko wtedy, jeżeli
czyni to na korzyść oskarżonego, gdyby zaś miało to skutkować na jego niekorzyść,
może jedynie wyrok ten uchylić. Uchylenie to następuje wówczas na niekorzyść
14
oskarżonego na podstawie apelacji wniesionej w tym właśnie kierunku, tyle że poza
jej granicami i zarzutami. Tym samym w postępowaniu ponownym nie działa tzw.
pośredni zakaz reformationis in peius, o jakim mowa w art. 443 k.p.k. (zob. wyrok
SN z dnia 3 grudnia 2013 r., IV KK 302/13, Lex nr 1494017).
Brak przypisania oskarżonemu S. S. działania w warunkach art. 64 § 1 k.k.,
przy jednoczesnym uwzględnieniu, że poprawienie kwalifikacji przez Sąd
odwoławczy nie wiązałoby się z naruszeniem zakazu zmiany ustaleń faktycznych
powoduje, że za zasadny należy uznać zarzut obrazy art. 433 § 1 k.p.k. w zw. z art.
455 k.p.k. Implikacją tego stanowiska była konieczność uchylenia zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w S. do ponownego
rozpoznania w postępowaniu odwoławczym. W jego toku, rzecz jasna, Sąd
odwoławczy zobowiązany będzie do ponownego rozpoznania apelacji wniesionej
przez prokuratora, z uniknięciem uchybień, które stały się przyczyną uwzględnienia
kasacji.
Mając zatem powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy orzekł jak w wyroku.