Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 101/14
UCHWAŁA
Dnia 5 grudnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maria Szulc (przewodniczący)
SSN Iwona Koper
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa-Naczelnika Urzędu Celnego w K.
przy uczestnictwie D. sp. z o.o. w G.
o ustanowienie kuratora,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 5 grudnia 2014 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w K.
postanowieniem z dnia 30 września 2014 r.,
"Czy art. 138 § 3 Ordynacji podatkowej stanowi podstawę do
ustanowienia przez sąd rejestrowy kuratora upoważnionego do
reprezentowania osoby prawnej tylko w zakresie czynności wszczęcia
przez organ i przeprowadzenia kontroli podatkowej i postępowania
podatkowego czy też do ustanowienia kuratora materialnoprawnego
w oparciu o art. 42 k.c. i upoważnienia takiego kuratora do działania
za tę osobę również w innych postępowaniach (w tym podatkowych)?"
podjął uchwałę:
Artykuł 138 § 3 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja
podatkowa (Dz.U. 2012, poz. 749 ze zm.) jest podstawą złożenia
przez organ podatkowy wniosku o ustanowienie kuratora na
mocy art. 42 § 1 k.c.
2
UZASADNIENIE
Wnioskodawca Skarb Państwa - Naczelnik Urzędu Celnego wniósł
o ustanowienie przez Sąd na podstawie art. 138 Ordynacji podatkowej kuratora
procesowego dla Spółki z o. o. Wniosek uzasadnił brakiem możliwości
podejmowania czynności wobec tej Spółki wskutek braku organów powołanych do jej
reprezentowania w zakresie czynności wszczęcia i przeprowadzenia kontroli
podatkowej oraz postępowań podatkowych.
Sąd pierwszej instancji ustanowił dla Spółki kuratora materialnego na
podstawie art. 42 k.c., zobowiązał go do składania sprawozdań i rachunków
z podejmowanych czynności co 3 miesiące oraz oddalił wniosek w części
obejmującej żądanie ustanowienia kuratora procesowego. Uznał, że przepis art. 138
§ 3 Ordynacji podatkowej nie stanowi podstawy do ustanowienia kuratora
procesowego.
Sąd Okręgowy w K., rozpoznając apelację wnioskodawcy akcentującego
zarzut błędnej wykładni art. 138 § 3 Ordynacji podatkowej, powziął istotne
wątpliwości i na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. przedstawił Sądowi Najwyższemu do
rozstrzygnięcia zagadnienie prawne sformułowane w sentencji postanowienia z dnia
30 września 2014 r. Zaprezentował stanowiska piśmiennictwa i judykatury
opowiadające się zarówno za uznaniem art. 42 § 1 k.c. jako podstawy prawnej
ustanowienia przez sąd rejestrowy kuratora, jak również odmienne, tj. opowiadające
się za uznaniem za samodzielną podstawę prawną do działania sądu rejestrowego
artykułu 138 § 3 Ordynacji podatkowej. Sąd odwoławczy zdaje się skłaniać do
uznania ostatnio wymienionego przepisu za podstawę prawną ustanowienia przez
Sąd rejestrowy kuratora, ale upoważnionego tylko do reprezentowania osoby
prawnej w zakresie wszczęcia i przeprowadzenia kontroli podatkowej i postępowania
podatkowego.
Wnioskodawca na wstępie złożonego pisma przygotowawczego wniósł
o podjęcie uchwały, że kurator ustanowiony wskutek uwzględnienia wniosku
złożonego w trybie art. 138 § 3 Ordynacji podatkowej jest uprawniony do
reprezentowania osoby prawnej w zakresie czynności wszczęcia przez organ
3
i przeprowadzenia kontroli podatkowej oraz postępowania podatkowego. Natomiast
w końcowej części tego pisma Wnioskodawca oświadczył, że wspomniany art. 138 §
3 stanowi niezależną od art. 42 § 1 k.c. podstawę powołania kuratora procesowego
uprawnionego do reprezentowania osoby prawnej w zakresie wskazanych wyżej
czynności.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Udzielenie odpowiedzi na przedstawione zagadnienie prawne wymaga
uwzględnienia ustaleń poczynionych przez Sąd pierwszej instancji
i niezakwestionowanych przez Sąd odwoławczy. W niniejszej sprawie oznacza to,
że Wnioskodawca wniósł o ustanowienie przez sąd kuratora dla uczestnika
postępowania, będącego osobą prawną, z powodu braku organów powołanych do
jego reprezentowania, a nadto że uczestnik postępowania będący spółką kapitałową
nie posiada organów i z tej przyczyny nie może prowadzić swoich spraw.
Sąd pierwszej instancji wyraził stanowczy pogląd, że art. 138 § 3 Ordynacji
podatkowej nie stanowi podstawy prawnej do ustanowienia przez sąd rejestrowy
kuratora procesowego, a stanowi jedynie podstawę do złożenia przez organ
podatkowy wniosku do sądu rejestrowego o ustanowienie kuratora dla osoby prawnej.
Natomiast Sąd odwoławczy skłania się do aprobaty odmiennego stanowiska,
że wymieniony ostatnio przepis stanowi podstawę do ustanowienia przez sąd
rejestrowy kuratora, ale upoważnionego tylko do aktywności w określonym
przedmiotowo zakresie czynności procesowych.
Zważyć należy, że przepis art. 138 § 3 Ordynacji podatkowej znajduje
zastosowanie m.in. do osób prawnych, nie mogących prowadzić swoich spraw
wskutek braku powołanych do tego organów, a więc hipoteza zawartej w nim normy
odpowiada stanowi faktycznemu niniejszej sprawy. Nie jest jednak okolicznością
pozbawioną znaczenia to, że w następstwie nowelizacji pierwotnej wersji tego
przepisu uległo zmianie brzmienie dyspozycji zawartej w nim normy prawnej.
W pierwotnym tekście ustawy Ordynacja podatkowa art. 138 § 3 in fine przewidywał,
że Sąd, na wniosek organu podatkowego, może ustanowić kuratora. Poczynając
jednak od dnia 1 stycznia 2003 r. do chwili obecnej przepis art. 138 § 3 in fine
Ordynacji podatkowej stanowi już, że organ podatkowy składa do sądu wniosek
4
o ustanowienie kuratora. Zmianę brzmienia dyspozycji analizowanej normy prawnej
ze skutkiem od dnia 1 stycznia 2003 r. ocenić należy jako mającą merytoryczny
charakter. Przepis art. 138 § 3 w jego pierwotnym brzmieniu był bowiem podstawą
prawną do wydania przez sąd określonego w nim orzeczenia, a mianowicie
ustanawiającego kuratora dla osoby prawnej nie mogącej prowadzić swoich spraw
wskutek braku powołanych do tego organów. Natomiast obecny kształt normy art.
138 § 3 in fine Ordynacji podatkowej dowodzi, że jest ona jedynie źródłem obowiązku
określonego zachowania się organu podatkowego w razie wystąpienia przesłanek
wskazanych w tym przepisie, a mianowicie obowiązku złożenia przez ten organ do
sądu wniosku o ustanowienie kuratora. Przepis ten nie jest już więc podstawą
prawną dla sądu do ustanowienia kuratora w wyniku uwzględnienia takiego wniosku
o ustanowienie kuratora, złożonego przez organ podatkowy w wykonaniu obowiązku
wynikającego z tego przepisu.
W piśmiennictwie również wyrażono pogląd, że przepis art. 138 § 3 Ordynacji
podatkowej jest jedynie podstawą prawną do wniesienia przez organ podatkowy
wniosku o ustanowienie kuratora dla osoby prawnej, którego uwzględnienie przez
sąd polega na ustanowieniu kuratora na podstawie art. 42 § 1 k.c., którego zakres
kompetencji określa jednak art. 42 § 2 k.c. Do czasu ustanowienia kuratora na tej
podstawie prawnej postępowanie podatkowe będzie zawieszone na zasadzie art.
201 § 1 pkt 2 i 4 Ordynacji podatkowej.
Również w judykaturze akceptowane jest stanowisko, że przepis art. 138 § 3
Ordynacji podatkowej zawiera normę imperatywną, ale obligującą jedynie organ
podatkowy do złożenia do sądu wniosku o ustanowienie kuratora w każdym
przypadku wystąpienia przesłanek określonych tym przepisem.
Natomiast ustanowienie kuratora przez sąd w wyniku uwzględnienia
wspomnianego wniosku złożonego przez organ podatkowy, następuje na podstawie
art. 42 § 1 k.c. Ustanowiony na tej podstawie kurator nie jest jednak uznany
w judykaturze za uprawnionego do zastępowania organów osoby prawnej, m.in.
w postępowaniu podatkowym (wyrok WSA w Gliwicach z dnia 22 września 2009 r.,
I SA/GI 350/09, niepubl.; wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 9 stycznia 2008 r.,
I SA/Wr 1198/07, niepubl.).
5
Brak jest jakichkolwiek merytorycznych argumentów przemawiających za
przyjęciem, aby art. 138 § 3 Ordynacji podatkowej miał stanowić podstawę prawną
dla sądu rejestrowego do ustanowienia kuratora upoważnionego do reprezentowania
osoby prawnej i to nawet wówczas, gdyby zakres tej reprezentacji miał się
ograniczać jedynie do podejmowania czynności w postępowaniu podatkowym, czy w
przedmiocie wszczynania i przeprowadzania kontroli podatkowej.
Na wypadek zaistnienia trudności z doręczeniem w postępowaniu
podatkowym pism skierowanych do osób prawnych, które nie mają organów,
ustawodawca nałożył w art. 154 § 1 Ordynacji podatkowej obowiązek doręczenia ich
kuratorowi wyznaczonemu przez sąd. Nie oznacza to jednak, aby przepis ten,
podobnie jak i art. 138 § 3 Ordynacji podatkowej, kwalifikować jako podstawę prawną
wyznaczenia przez sąd rejestrowy kuratora, i to bez względu na zakres mających mu
przysługiwać uprawnień. I choć oba te przepisy Ordynacji podatkowej korespondują
ze sobą, to w piśmiennictwie przyjmuje się, że wykonanie obowiązku z art. 154 § 1
Ordynacji podatkowej wymaga uprzedniego wystąpienia przez organ podatkowy na
podstawie art. 138 § 3 Ordynacji podatkowej do sądu rejestrowego z wnioskiem o
ustanowienie kuratora. Żaden jednak z obu wymienionych przepisów nie uzasadnia
uznawania go za podstawę prawną ustanowienia kuratora przez sąd rejestrowy.
Tezę tę potwierdza m.in. odmienna koncepcja legislacyjna przyjęta w ustawie
z dnia 30 sierpnia 2002 r. - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi
(Dz. U. 2012, poz. 270 ze zm.), dalej „p.p.s.a.” Brzmienie przepisu art. 30 tej ustawy
jednoznacznie kwalifikuje go jako podstawę prawną ustanowienia przez sąd
rejestrowy kuratora dla strony niemającej organu powołanego do jej
reprezentowania. Wymogi, które spełniać musi wniosek strony przeciwnej
wszczynający postępowanie sądowe o ustanowienie kuratora, określają już odrębnie
przepisy art. 46 i 47 p.p.s.a., ale podstawą prawną ustanowienia przez sąd kuratora
jest wyłącznie art. 30 p.p.s.a.
Ustawodawca chcąc uczynić określony przepis prawa podstawą prawną
ustanowienia przez sąd kuratora czyni to w sposób wyraźny. Jednym z wielu
przykładów istnienia takiej podstawy prawnej do wyznaczenia przez właściwy sąd
kuratora spółki jest art. 253 § 2 k.s.h., który znajduje zastosowanie w postępowaniu
6
zmierzającym do rozstrzygnięcia powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały
wspólników, w którym zarząd spółki z o.o. nie może działać za spółkę, a brak jest
uchwały wspólników o ustanowieniu pełnomocnika. Kolejnym przykładem może być
również art. 184 § 1 k.r.o., pomijając odmienną jedynie przesłankę ustanowienia na
jego podstawie kuratora w stosunku do przesłanek wyartykułowanych w innych
przepisach prawa.
Innymi przykładami istnienia podstawy prawnej do ustanowienia przez sąd
kuratora, ale uprawnionego do podejmowania jedynie czynności procesowych nie
cierpiących zwłoki, jest art. 69 k.p.c., jak również art. 510 § 2 zd. 3 k.p.c., będący
podstawą wyznaczenia kuratora przez sąd działający z urzędu, do zastępowania
nieznanego z miejsca pobytu zainteresowanego, w toku postępowania
nieprocesowego.
W sytuacji, w której przepis art. 138 § 3 Ordynacji podatkowej jest więc
wyłącznie źródłem obowiązku organu podatkowego złożenia do sądu wniosku
o ustanowienie kuratora, a nie podstawą prawną uwzględnienia tego wniosku przez
sąd w oparciu o określone w nim przesłanki, to uwzględnienie przez sąd wniosku
poprzez ustanowienie kuratora dla osoby prawnej, nie mogącej prowadzić swoich
spraw, także w postępowaniu podatkowym, wskutek braku powołanych do tego
organów, następuje na mocy art. 42 § 1 k.c., wobec braku w Ordynacji podatkowej
szczególnej podstawy prawnej do uwzględnienia przez sąd wniosku w omawianym
przedmiotowo zakresie.
Chociaż zakres kompetencji kuratora ustanowionego na podstawie art. 42 § 1
k.c. jest ograniczony do czynności wymienionych w § 2 tego przepisu (wyrok SN
z dnia 20 listopada 2009 r., III CSK 57/09 niepubl.), to jednak judykatura wyraźnie
skłania się do interpretacji przedmiotowego zakresu tych uprawnień kuratora
z uwzględnieniem także czynności niezbędnych z punktu widzenia
urzeczywistnienia celów, do osiągnięcia których mają zmierzać jego
działania określone w art. 42 § 2 k.c. (postanowienie SN z dnia 30 maja
2008 r., III CZP 40/08, niepubl.; uchwała SN z dnia 8 marca 2012 r., III CZP 95/11,
7
OSNC 2012/11/125; postanowienie SN z dnia 23 listopada 2012 r., IV CSK 150/12,
niepubl.).
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.