Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 285/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 grudnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
w sprawie z powództwa A. S.
przeciwko Ministerstwu […]
o przywrócenie do pracy, odszkodowanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 3 grudnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 22 maja 2013 r.,
I. uchyla zaskarżony wyrok w pkt 1 i 3 i oddala apelację strony
pozwanej,
II. zasądza od strony pozwanej na rzecz powoda 210 (dwieście
dziesięć) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania.
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy wyrokiem z 22 maja 2013 r. w części uwzględnił apelację
pozwanego pracodawcy Ministerstwa […] i zmienił wyrok Sądu Rejonowego z 31
sierpnia 2012 r. w ten sposób, że w miejsce odszkodowania w kwocie 32.122,77 zł
2
za niezgodne z prawem rozwiązanie umowy o pracę zasądził na rzecz powoda A. S.
odszkodowanie w kwocie 12.817,08 zł. Zmniejszenie odszkodowania
spowodowane było inną wykładnią prawa w odniesieniu do dodatku zagranicznego
i przyjęciem, że nie składa się on na odszkodowanie za niezgodne z prawem
rozwiązanie umowy o pracę.
Pozwany zatrudniał powoda, ostatnio jako starszego inspektora na placówce
w […]. Powód otrzymywał wynagrodzenie miesięczne w kwocie 4.272,36 zł oraz
dodatek zagraniczny w kwocie 2.197 dolarów kanadyjskich. Pozwany wypowiedział
powodowi umowę o pracę z naruszeniem art. 39 k.p. i art. 41 k.p. Stanowiło to
podstawę do zasądzenia przez Sąd Rejonowy odszkodowania (art. 50 § 3 i § 4
k.p.). Sąd w wysokości odszkodowania uwzględnił dodatek zagraniczny, który
powód otrzymywał w trakcie zatrudnienia. Sąd uznał, że odszkodowanie ma
rekompensować utratę zarobku, który powód otrzymałby, gdyby nie został
zwolniony i nadal pracował. Dodatek zagraniczny nie kwalifikuje się do żadnego z
włączeń, o których mowa w § 6 rozporządzenia z 8 stycznia 1997 r. w sprawie
szczegółowych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypłacania
wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop (Dz.U. z
1997 r. Nr 2, poz. 14 ze zm.; dalej także jako rozporządzenie z 8 stycznia 1997 r.).
Dodatek zagraniczny powinien być wliczany do podstawy ekwiwalentu za urlop i do
odszkodowania za niezgodne z prawem wypowiedzenie umowy o pracę. Dodatek
zagraniczny przeliczono na złotówki według średniego kursu dolara kanadyjskiego
w NBP w dniu złożenia pozwu (18 lutego 2011 r. – 2,9291 zł).
Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu orzeczenia reformatoryjnego stwierdził, że
ustalenie wysokości odszkodowania było wadliwe. Brak było podstaw do wliczenia
do wysokości wynagrodzenia stanowiącego podstawę odszkodowania dodatku
zagranicznego. Dodatek zagraniczny reguluje art. 29 ust. 3 ustawy z 27 lipca 2001 r.
o służbie zagranicznej (Dz.U. z 2001 r. Nr 128, poz. 1403 ze zm.) i stanowi
szczególny rodzaj świadczenia, wypłacanego członkowi służby zagranicznej
wykonującemu obowiązki służbowe w placówce zagranicznej na pokrycie
zwiększonych kosztów związanych z wykonywaniem obowiązków w placówce
zagranicznej, uwzględniający poziom kosztów utrzymania w państwie
przyjmującym. Świadczenie to nie stanowi wynagrodzenia za pracę. Wniosek taki
3
wynika z art. 172 k.p. oraz § 6 rozporządzenia z 8 stycznia 1997 r. w sprawie
szczegółowych zasad ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu. W
katalogu wyłączeń przyjętym w § 6 brak jest wprawdzie wyłączenia expressis verbis
dodatku zagranicznego, jednakże z uwagi na szczególny charakter tego
świadczenia, nie można go uznać wprost za „wynagrodzenie lub inne świadczenia
ze stosunku pracy”. Z uwagi na funkcję dodatku zagranicznego, polegającą na
zapewnieniu rekompensaty poniesionych zwiększonych wydatków na wyżywienie,
mieszkanie lub inne usprawiedliwione potrzeby, które nie mogły być zrealizowane
bez oderwania od centrum życiowego pracownika w jego stałym miejscu
zamieszkania lub pobytu, świadczenie to ze swej istoty wykazuje podobieństwo do
diet wypłacanych za podróż służbową i z tych przyczyn nie posiada natury prawnej
wynagrodzenia za pracę wykonaną.
Powód w skardze kasacyjnej zarzucił naruszenie: 1) art. 29 ust. 3 ustawy o
służbie zagranicznej, przez przyjęcie, że dodatek zagraniczny, wprowadzony przez
ten przepis nie stanowi wynagrodzenia ze stosunku pracy; 2) § 6 rozporządzenia z
8 stycznia 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu
wypoczynkowego w związku z art. 172 k.p. i § 1, § 2 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia z
29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie
niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania
odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych
należności przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U. z 1996 r. Nr 62, poz. 289 ze
zm.) przez przyjęcie, że w oparciu o te przepisy uznać można, iż dodatek
zagraniczny nie posiada natury wynagrodzenia za pracę wykonaną a przez swój
charakter wykazuje podobieństwo do diet wypłacanych za podróż służbową; 3) § 2,
3 i 4 rozporządzenia z 23 grudnia 2002 r. w sprawie dodatku zagranicznego i
świadczeń przysługujących członkom służby zagranicznej wykonującym obowiązki
służbowe w placówce zagranicznej przez niezastosowanie, mimo, że przepisy te
przewidują sposób wypłaty dodatku zagranicznego, wskazujący na to, że jest on
świadczeniem stałym i obowiązkowym dla pracodawcy, wypłacanym od pierwszego
dnia zatrudnienia. Uchybienia te doprowadziły do błędnego przyjęcia przez Sąd
Okręgowy, że dodatek zagraniczny wypłacany pracownikowi służby zagranicznej
nie jest uwzględniany przy obliczaniu odszkodowania przysługującego
4
pracownikowi w związku z rozwiązaniem umowy o pracę z naruszeniem przepisów
prawa pracy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej uzasadniają uchylenie zaskarżonej części wyroku
Sądu Okręgowego i orzeczenie w tym zakresie co do istoty przez oddalenie
apelacji pozwanego pracodawcy.
Spór ostatecznie dotyczył tylko wysokości odszkodowania za niezgodne z
prawem rozwiązanie umowy o pracę. W tym ujęciu sprawa nie jest skomplikowana,
gdyż regulacje dotyczące obliczania takiego odszkodowania wynikają z prawa
powszechnego. O wysokości odszkodowania decyduje wartość wyliczona tak jak
wynagrodzenie za czas urlopu wypoczynkowego (art. 297 pkt 1 lit. b k.p., art. 471
k.p., art. 50 § 4 k.p., § 2 ust. 1 pkt 2 i § 13 rozporządzenia z 29 maja 1996 r. w
sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz
wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw,
dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności
przewidzianych w Kodeksie pracy; dalej także jako rozporządzenie z 29 maja
1996 r.). Wynagrodzenie urlopowe ustala się z uwzględnieniem wynagrodzenia i
innych świadczeń ze stosunku pracy, z wyłączeniem wskazanych w przepisie
świadczeń, w którym nie wymienia się dodatku zagranicznego przysługującego na
podstawie ustawy z 27 lipca 2001 r. o służbie zagranicznej (art. 173 k.p. i § 6
rozporządzenia z 8 stycznia 1997 r.).
Sądy miały na uwadze te regulacje, jednak różnica w rozstrzyganiu wynikła z
odmiennej wykładni prawa. Negatywne rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego
niezasadnie odwołuje się do podobieństwa dodatku zagranicznego do należności
(diet) z tytułu podróży służbowej, z tej zasadniczej przyczyny, że powód nie był w
podróży służbowej. Wykonywanie stałej pracy za granicą nie stanowi podróży
służbowej (art. 775
§ 1 k.p.). Podróż służbowa to zdarzenie incydentalne w
zatrudnieniu pracowniczym. Co najmniej pośrednio potwierdza to ustawa z 26 lipca
1991 r. podatku dochodowym od osób fizycznych, gdyż dodatek zagraniczny nie
jest wolny od podatku dochodowego tak jak diety z tytułu podróży służbowej (art. 21
5
ust. 1 pkt 16) ani nie zachodzi tu odpowiednie uwolnienie od opodatkowania przez
zmniejszenie przychodu o określoną wartość diet dla przebywających czasowo za
granicą i uzyskujących przychody ze stosunku pracy (art. 21 ust. 1 pkt 20).
Przeciwnie, z regulacji tej ustawy wynika, że dodatek zagraniczny stanowi tu
wyjątek (od wyjątku), gdyż wolne od podatku dochodowego są „wartość świadczeń
przysługujących członkowi służby zagranicznej wykonującemu obowiązki służbowe
w placówce zagranicznej oraz wartość świadczeń przysługujących pracownikom
polskich jednostek budżetowych mających siedzibę poza granicami
Rzeczypospolitej Polskiej, wynikających z przepisów odrębnych ustaw lub
przepisów wykonawczych wydanych na ich podstawie, z wyjątkiem wynagrodzeń
za pracę, ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy, dodatku
zagranicznego (należności zagranicznej) oraz zasiłków chorobowych i
macierzyńskich”.
Wyodrębnienie w ostatniej regulacji wynagrodzenia za pracę i dodatku
zagranicznego nie stanowi argumentu na rzecz rozstrzygnięcia takiego jak w
zaskarżonym wyroku. Wynagrodzenie urlopowe ustala się z uwzględnieniem
wynagrodzenia i innych świadczeń ze stosunku pracy (§ 6 rozporządzenia z 8
stycznia 1997 r.). Na podstawie art. 27 i art. 29 ust. 3 ustawy z 27 lipca 2001 r. o
służbie zagranicznej uprawnione jest stwierdzenie, że dodatek zagraniczny jest
koniecznym elementem stosunku pracy w służbie zagranicznej. Dodatek ten ujęty
jest w konstrukcji wynagrodzenia, skoro art. 27 ust. 1 tej ustawy stanowi, że
wynagrodzenie członków służby zagranicznej składa się z wynagrodzenia
określonego dla członków korpusu służby cywilnej, z tym że członkom personelu
dyplomatyczno-konsularnego przysługuje dodatek służby zagranicznej z tytułu
posiadanego stopnia dyplomatycznego. Dodatek zagraniczny stanowi istotną
wartość w relacji do wynagrodzenie zasadniczego. Wypłacany jest periodycznie tak
jak wynagrodzenie za pracę. Nie przysługuje tylko wybranym pracownikom służby
zagranicznej, gdyż z rozporządzenia z 23 grudnia 2002 r. w sprawie dodatku
zagranicznego i świadczeń przysługujących członkom służby zagranicznej
wykonującym obowiązki służbowe w placówce zagranicznej (Dz.U. Nr 239, poz.
2048 ze zm.) wynika, że dodatek zagraniczny może otrzymać także personel
pomocniczy i obsługi zatrudniony w placówce zagranicznej (załącznik nr 1 do tego
6
rozporządzenia). Skoro krąg uprawnionych do dodatki zagranicznego jest tak
szeroki, to pierwotne i podstawowe uzasadnienie jego wypłaty wynika z tego, że
praca wykonywana jest za granica w placówce zagranicznej (przewidziany jest
wszak dla ambasadora i dla woźnego, palacza, ogrodnika). Wypłacany jest z góry i
w przypadku odwołania członka służby zagranicznej ze stanowiska w placówce
zagranicznej nie podlega zwrotowi (§ 3 i 4 rozporządzenia).
Brak jest podstaw do stwierdzenia, że dodatek zagraniczny ma charakter
świadczenia socjalnego, co miałoby wynikać z zapisu, że przysługuje na pokrycie
zwiększonych kosztów związanych z wykonywaniem obowiązków służbowych w
placówce zagranicznej. Świadczenia o charakterze socjalnym i pobytowym w
placówce zagranicznie pracodawca zapewnia odrębnie od dodatku zagranicznego i
ustawa to wyraźnie odróżnia (art. 29 ust. 3 i 4 ustawy o służbie zagranicznej). Na
podstawie tego samego zapisu mogą rodzić się wątpliwości, czy dodatek
zagraniczny nie stanowi swoistego ryczałtu na koszty. Odpowiedź powinna być
negatywna. Nie można kategorycznie wykluczyć, że dodatek zagraniczny w żadnej
mierze nie pokrywa kosztów związanych z wykonywaniem obowiązków służbowych,
bo taka jego funkcja zapisana jest w ustawie (verba legis). Naturalnym jest, że
każdy pracownik część wynagrodzenia przeznacza na koszty związane z pracą,
choćby utrzymania. Koszty pracy w stosunku pracy jednak nie obciążają
pracownika. Pracownik nie wykazuje też kosztów jako warunku wypłaty dodatku
zagranicznego i nie zachodzi tu ich rozliczanie na zasadzie kompensaty
poniesionych kosztów czy wydatków. Nie jest to właściwy kierunek poszukiwań,
gdyż koszty pracy zawsze obciążają pracodawca, a w tym przypadku nie chodzi o
kompensatę kosztów w znaczeniu przedmiotowym, lecz o świadczenie dodatku
zagranicznego, którego wypłatę warunkuje „wykonywanie obowiązków służbowych”.
Nie trzeba uzasadniać, że służba zagraniczna nie jest zwykłym zatrudnieniem i
dlatego można przyjąć, że pracownik otrzymuje dodatek zagraniczny w kategorii
szerzej rozumianego wynagrodzenia. Dodatek zagraniczny zależy od stanowiska,
grupy zaszeregowania i mnożnika (tabela – załącznik nr 1 do rozporządzenia z 23
grudnia 2002 r.). Sednem i zarazem klauzą zapłaty tego dodatku jest więc
wykonywanie obowiązków służbowych w placówce zagranicznej. W tym wyraża się
7
łącznik z wynagrodzeniem za pracę, czyli ze świadczeniem pracodawcy za pracę
zatrudnianego pracownika (art. 22 ust. 1 k.p.).
Z ustawy nie wynika wyłączenie (zawieszenie) prawa do dodatku
zagranicznego na czas urlopu wypoczynkowego. Taka regulacja stanowiłaby
wyjątek od wskazanej zasady, że na wynagrodzenie urlopowe składa się nie tylko
wynagrodzenie zasadnicze (podstawowe) ale także inne świadczenia. Za czas
urlopu pracownikowi przysługuje wynagrodzenie, jakie by otrzymał, gdyby w tym
czasie pracował. W przypadku pracownika służby zagranicznej trudno uznać, iżby
ekwiwalent za urlop mógł zostać umniejszony o dodatek zagraniczny.
Konsekwentnie skoro dodatek zagraniczny nie jest wymieniony w włączeniach z §
6 rozporządzenia z 8 stycznia 1997 r., to składa się na wynagrodzenie urlopowe i z
uwzględnieniem tego dodatku określa się odszkodowanie dla zatrudnionego w
służbie zagranicznej w związku z rozwiązaniem umowy o pracę z naruszeniem
przepisów prawa pracy. Zasadnie rozstrzygnął Sąd pierwszej instancji, że
wysokość odszkodowania powinna być adekwatna do świadczeń wypłacanych za
wykonywaną pracę. Kurs średni dolara kanadyjskiego w NBP w dniu 3 grudnia
2014 r. jest wyższy niż w dniu wniesienia pozwu (odpowiednio 2,9642 i 2,9291 zł).
Sąd pierwszej instancji mógł przyjąć kurs z dnia pozwu, jako że sprawy ze stosunku
pracy powinny być rozpoznawane w krótkim terminie, co w przypadku przedmiotu
sporu zależnego od kursu waluty obcej chroni też pracownika przed wahaniami
kursu waluty. Można przyjąć, że ustalone w ten sposób odszkodowanie temporalnie
jest adekwatne do chwili rozwiązania stosunku pracy (art. 363 § 2 k.c. w związku z
art. 300 k.p. i art. 471
k.p. i art. 50 § 4 k.p.). Pracownik może żądać zapłaty
świadczenia w walucie polskiej (art. 358 k.c.).
Ogólnie można zauważyć, że kwestia zaliczenia dodatku zagranicznego do
wynagrodzenia była rozpytywana na tle sprawy o wynagrodzenie za godziny
nadliczbowe i Sąd Najwyższy w wyroku z 22 czerwca 2011 r., II PK 3/11 (OSNP
2012 nr 15-16, poz. 191; z glosą P. Prusinowskiego OSP 2013 z. 3) stwierdził m.in.,
że dodatek zagraniczny, przysługujący pracownikom wojska na podstawie
przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 grudnia 1999 r. w sprawie
należności pieniężnych i świadczeń otrzymywanych przez żołnierzy wyznaczonych
do pełnienia służby poza granicami państwa i pracowników wojska zatrudnionych w
8
jednostkach wojskowych wykonujących zadania poza granicami państwa (Dz.U. Nr
110, poz. 1257 ze zm.), stanowi normalne wynagrodzenie za pracę w rozumieniu
art. 1511
§ 1 in principio k.p.
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji, stosownie do art. 39816
k.p.c.
O kosztach orzeczono na podstawie art. 98 i 39821
k.p.c. Powodowi
przysługuje zwrot opłaty od skargi kasacyjnej – 30 zł oraz zwrot kosztów
zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym i kasacyjnym, odpowiednio
60 zł i 120 zł (łącznie 210 zł), stosownie do § 12 ust. 1 pkt 1, § 13 ust. 1 pkt 1 i
ust. 4 pkt 2 rozporządzenia z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności
adwokacie (także uchwały Sądu Najwyższego z 24 lutego 2011 r., I PZP 6/10).