Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 77/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 grudnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSN Romualda Spyt (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku J. S. i T. S. wspólnicy W. s.c. przeciwko Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanej P. Sp. z o.o.
o przeniesienie odpowiedzialności z tytułu składek ,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 3 grudnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 12 grudnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Decyzją z dnia 22 czerwca 2009 r., Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
stwierdził, że Spółka Cywilna „W.” J. S. i T. S. z siedzibą w P. odpowiada solidarnie
z „P.” Spółką z o.o. z siedzibą w P. całym swoim majątkiem jako nabywca składnika
2
majątkowego związanego z prowadzoną działalnością za zaległości zbywcy -
płatnika „P.” Spółki z o.o. z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenie
społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych, powstałe do dnia nabycia, tj. 15 stycznia 2008 r., w
łącznej kwocie 142.246,57zł.
Wyrokiem z dnia 16 listopada 2012 r. Sąd Okręgowy w P., po ponownym
rozpoznaniu sprawy, zmienił zaskarżoną decyzję o tyle, że stwierdził, iż Spółka
Cywilna „W.” nie odpowiada solidarnie z „P.” Spółką z o.o., całym swoim majątkiem
- jako nabywca składnika majątkowego związanego z prowadzoną działalnością -
za zaległości zbywcy-płatnika „P.” Spółki z o.o. z tytułu nieopłaconych składek na
ubezpieczenie społeczne wraz z odsetkami ponad kwotę 55.689,50 zł, czyli ponad
łączną kwotę 86.557,07 zł, a w pozostałym zakresie odwołanie oddalił.
Sąd Okręgowy wskazał, że nie ma podstaw do pociągnięcia do
odpowiedzialności odwołujących się za zaległości z tytułu składek zbywcy - płatnika
„P.” Spółki z o.o. w części finansowanej przez ubezpieczonych, natomiast w
pozostałym zakresie podzielił stanowisko organu rentowego. Prawidłowe było
zatem - w ocenie Sądu pierwszej instancji - ustalenie odpowiedzialności co do
należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne w części finansowanej z
własnych środków przez zbywcę jako płatnika składek (pracodawcy), tj. do kwoty
wynoszącej łącznie z odsetkami 55.689,50 zł oraz za zaległości zbywcy z tytułu
nieopłaconych składek na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych.
W wyniku apelacji odwołujących się wspólników Spółki Cywilnej „W.” Sąd
Apelacyjny wyrokiem z dnia 12 grudnia 2013 r. zmienił zaskarżony wyrok oraz
poprzedzającą go decyzję i stwierdził, że Spółka Cywilna „W.” nie odpowiada
solidarnie ze „P.” Spółką z o.o. całym swoim majątkiem jako nabywca składnika
majątkowego związanego z prowadzoną działalnością za zaległości zbywcy -
płatnika „P.” Spółka z o.o. z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenie
społeczne, ubezpieczenie zdrowotne oraz Fundusz Pracy i Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych powstałych do dnia nabycia, tj. 15
stycznia 2008 r. w łącznej kwocie 142.246,57 zł.
3
Sąd drugiej instancji wskazał, że treść art. 112 § ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. - Ordynacja podatkowa (jednolity tekst: Dz.U. z 2012 r., poz. 749 ze zm.), w
dacie wydania zaskarżonej decyzji (która od dnia 1 stycznia 2009 r. uległa zmianie)
nie przewidywała już możliwości pociągnięcia nabywców składników majątku
związanego z prowadzoną działalnością do odpowiedzialności za zobowiązania
podatkowe, a w konsekwencji i składkowe. Wskazując na konstytutywny charakter
decyzji o odpowiedzialności osób trzecich, Sąd Apelacyjny stwierdził, że należy
stosować przepisy obowiązujące w dacie wydania decyzji, czyli w niniejszej sprawie
art. 112 § 1 Ordynacji podatkowej w brzmieniu wykluczającym taką
odpowiedzialność. Sąd przyjął, że skoro w przepisie odsyłającym – art. 31 ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst:
Dz.U. z 2013 r., poz. 1442 ze zm.), nakazującym odpowiednie stosowanie
określonych przepisów Ordynacji podatkowej, nie wymieniono art. 8 ustawy z dnia
7 listopada 2008 r. o zmianie ustawy – Ordynacja podatkowa oraz niektórych
innych ustaw (Dz.U. Nr 209, poz. 1318, zwanej dalej ustawą zmieniającą), to nie
może być on stosowany do zaległości składkowych.
Wyrok ten został zaskarżony skargą kasacyjną przez organ rentowy, który
zarzucił naruszenie prawa materialnego przez błędną jego wykładnię - art. 31
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w związku z art. 112 § 1 Ordynacji
podatkowej w brzmieniu obowiązującym w dacie wydania zaskarżonej decyzji i
art. 8 ustawy z dnia 7 listopada 2008 r. o zmianie ustawy - Ordynacja podatkowa
oraz niektórych innych ustaw, przez przyjęcie, że art. 112 § 1 Ordynacji podatkowej
w brzmieniu obowiązującym w dacie wydania zaskarżonej decyzji nie przewiduje
już możliwości pociągnięcia nabywców składników majątku związanego z
prowadzoną działalnością do odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe, a w
konsekwencji składkowe, mimo że do odpowiedzialności podatkowej osób trzecich
za zaległości podatkowe powstałe przed dniem wejścia w życie ustawy
zmieniającej stosuje się, zgodnie z art. 8 tej ustawy, art. 112, 114a i art. 115 § 1
Ordynacji podatkowej w brzmieniu obowiązującym przed dniem wejścia w życie
ustawy zmieniającej.
Zdaniem organu rentowego, wymienienie art. 112 Ordynacji podatkowej w
art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych jest wystarczające do
4
przeniesienia odpowiedzialności za zaległości składkowe zbywcy majątku
(składników majątku) przedsiębiorstwa na jego nabywcę w brzmieniu nadanym
każdorazowo przez ustawodawcę przepisami zmieniającymi, przy równoczesnym
zastosowaniu jednak przepisów intertemporalnych (w tym wypadku art. 8 ustawy
zmieniającej), mimo ich niewymienienia wprost w przepisie odsyłającym.
Organ rentowy zarzucił także naruszenie prawa procesowego przez błędną
jego wykładnię, co ma istotny wpływ na wynik sprawy, polegające na tym, że Sąd
drugiej instancji w przedmiotowym wyroku orzekł co do przedmiotu, który został
prawomocnie rozstrzygnięty przez Sąd pierwszej instancji, gdyż nie był objęty
żądaniem apelacji.
W odpowiedzi na skargę odwołujący się wnieśli o nieprzyjęcie jej do
rozpoznania, ewentualnie o jej oddalenie i zasądzenie od organu rentowego na
swoją rzecz kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Odnosząc się do zarzutu naruszenia przepisów postępowania, to wynika z
niego, że Sąd drugiej instancji wyszedł poza granice zaskarżenia. Zgodnie z
art. 378 § 1 k.p.c., sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w granicach apelacji, w
granicach zaskarżenia bierze jednak pod uwagę nieważność postępowania. Z
treści tego przepisu wynika, że sąd drugiej instancji ma obowiązek rozpoznania
sprawy jedynie w takim zakresie, w jakim nastąpiło zaskarżenie apelacją wyroku
sądu pierwszej instancji, co jest zgodne z założeniem, iż o zakresie rozpoznania
sprawy przez sąd odwoławczy decyduje skarżący. W wypadku więc, gdy dochodzi
do częściowego zaskarżenia orzeczenia pod względem podmiotowym lub
przedmiotowym, sąd drugiej instancji kontroluje orzeczenie sądu pierwszej instancji
i postępowanie przed nim jedynie w takiej części, w jakiej doszło do zaskarżenia. W
pozostałym zakresie orzeczenie staje się prawomocne (art. 363 § 1 i 3 k.p.c.),
chyba że objęte zostało apelacją wniesioną przez inny podmiot (por. np.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 kwietnia 2001 r., I CZ 21/01, LEX nr
515441) albo zachodzą wyjątki przewidziane ustawą (art. 378 § 2 w związku z
art. 363 § 3 k.p.c.).
5
W judykaturze dominuje zasługujący na aprobatę pogląd, że orzekanie przez
sąd drugiej instancji w zakresie, w którym wyrok sądu pierwszej instancji pod
względem przedmiotowym lub podmiotowym nie został zaskarżony i stał się
prawomocny, wywołuje taki skutek, jaki występuje przy orzekaniu w sprawie
prawomocnie osądzonej (art. 379 § 3 k.p.c.), tj. powoduje nieważność
postępowania apelacyjnego (por. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego
2003 r., I PK 67/02, OSNP 2004 nr 14, poz. 240 i z dnia 6 sierpnia 1936 r., C II
669/36, Zb. Orz. 1937, poz. 73 i z dnia 18 marca 1938 r., C II 2649/37, Zb. Orz
1939, poz. 119 oraz uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 23006 r.,
III CZP 85/06, OSNC 2007 nr 7-8, poz. 101). Skutek ten występuje wtedy, gdy sąd
drugiej instancji, przekraczając granice zaskarżenia, wydał zarówno wyrok
reformatoryjny, jak i kasatoryjny, co oczywiście wchodzi w rachubę tylko w wypadku
uwzględnienia apelacji.
W istocie zatem postawiony został zarzut nieważności postępowania przed
Sądem drugiej instancji, którą Sąd Najwyższy jest zobowiązany brać pod uwagę z
urzędu (art. 39813
§ 1 k.p.c.). Zarzut ten nie ma usprawiedliwionej podstawy,
bowiem mimo pewnej niezręczności redakcyjnej w sentencji wyroku Sądu drugiej
instancji wynika z niej, że w uwzględnieniu apelacji odwołujących się Sąd
Apelacyjny zwolnił ich z odpowiedzialności za zaległości składkowe zbywcy –
płatnika „P.” Spółki z o.o. w tej części, co do której Sąd pierwszej instancji oddalił
odwołanie i która objęta została apelacją J. S. i T. S. Inaczej rzecz ujmując, jeśli
Sąd pierwszej instancji uwolnił odwołujących się od odpowiedzialności za zaległości
składkowe jedynie w odniesieniu do części kwoty wynikającej z zaskarżonej
decyzji, a Sąd drugiej instancji – w całości, to nie oznacza to ingerencji w tę część
wyroku Sądu pierwszej instancji, która uprawomocniła się na skutek jej
niezaskarżenia. Tym samym nie doszło do wyjścia przez Sąd drugiej instancji poza
granice zaskarżenia.
Natomiast uzasadniony jest zarzut naruszenia art. 31 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych w związku z art. 112 § 1 Ordynacji podatkowej. Zmiana
art. 112 § 1 Ordynacji podatkowej, która weszła w życie z dniem 1 stycznia 2009 r.
(wprowadzona ustawą zmieniającą) ma kluczowe znaczenie dla rozstrzygnięcia
przedmiotowej sprawy. Mianowicie po zmianie tego przepisu nie jest możliwe
6
przeniesienie odpowiedzialności za zaległości podatkowe zbywcy na nabywcę
składników majątku związanego z prowadzoną działalnością gospodarczą (art. 112
§ 1 pkt 3 Ordynacji podatkowej w brzmieniu obowiązującym przed 1 stycznia
2009 r.), a z tego to właśnie tytułu organ rentowy obciążył odwołujących się
odpowiedzialnością za zaległości składkowe. Jeśli zatem odesłanie na podstawie
art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych należałoby odnosić do
aktualnego brzmienia art. 112 § 1 Ordynacji podatkowej, nie istniałaby podstawa
prawna odpowiedzialności odwołujących się.
Z argumentacji przedstawionej przez Sąd drugiej instancji wynika, że w
sprawie ma zastosowanie aktualna treść art. 112 § 1 Ordynacji podatkowej,
ponieważ art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie odsyła do
przepisu intertemporalnego – art. 8 ustawy zmieniającej, zgodnie z którym o
odpowiedzialności podatkowej osób trzecich za zaległości podatkowe powstałe
przed dniem wejścia w życie ustawy stosuje się art. 112, 114a i art. 115 § 1 ustawy
zmienianej w art. 1 w brzmieniu obowiązującym przed dniem wejścia w życie
niniejszej ustawy.
W piśmiennictwie dotyczącym problematyki przepisów odsyłających
(S. Wronkowska, M. Zieliński, Zasady techniki prawodawczej. Komentarz,
Warszawa 1997, s. 177 oraz M. Hauser, Przepisy odsyłające. Zagadnienia ogólne,
Przegląd Legislacyjny 2003 nr 4, s. 81-82) wskazuje się, że odesłanie może mieć
charakter statyczny lub dynamiczny. W ujęciu dynamicznym odesłanie uwzględnia
wszelkie zmiany, jakich dokonano w przepisie odesłanym, ujęcie statyczne
obejmuje jedynie jego pierwotne znaczenie. Rozważania te, podnoszone na kanwie
zasad techniki prawodawczej (§ 156 i nast. załącznika do rozporządzenia Prezesa
Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie zasad techniki prawodawczej;
Dz.U. Nr 100, poz. 908), powołują się na domniemanie dynamicznego charakteru
odesłania. Zgodnie z § 159 rozporządzenia z 20 czerwca 2002 r. odesłanie ma
charakter dynamiczny. Odesłanie statyczne (§ 160) wymaga doprecyzowania przez
wskazanie, że określone regulacje stosuje się w brzmieniu z określonej daty,
ustalonym określonym aktem normatywnym. Skoro w art. 31 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych takiego zastrzeżenia nie ma, to przyjąć należy, że
odesłanie ma charakter dynamiczny, uwzględniający wszelkie następujące po sobie
7
zmiany, których integralną część – z punktu widzenia norm odsyłających - stanowią
przepisy intertemporalne. Rozstrzygają one bowiem kwestię, która norma (stara czy
nowa) znajdzie zastosowanie do stosunków prawnych powstałych przed
uchyleniem wcześniejszej normy, a trwających nadal pod rządem nowej. Przyjęcie
zaś zasady, że do tych stosunków stosuje się dotychczas obowiązujące przepisy,
oznacza, że w omawianym zakresie stara norma nadal obowiązuje (nie została
uchylona), a więc mieści się w zakresie odesłania (por. także wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 28 marca 2001 r., II UKN 287/00, OSNAPiUS 2002 nr 22,
poz. 557; z dnia 27 września 2002 r., II UK 81/02, OSNAPiUS 2005 nr 5, poz. 88; z
dnia 16 czerwca 2005 r., I UK 277/04, Prawo Pracy 2006 nr 1, s. 28).
Przedstawione stanowisko jest zgodne z istotą instytucji odesłania i wynikającym z
niej domniemaniem, że ustawodawca, odsyłając do innej grupy przepisów, pragnie
regulować określoną grupę stosunków prawnych tak samo, jak to następuje w
przepisach, do których decyduje się odsyłać.
Przedstawionemu wyżej stanowisku nie przeczy konstytutywny charakter
decyzji przenoszącej odpowiedzialność za zaległości składkowe na osoby trzecie
przede wszystkim dlatego, że w omawianym przypadku nie mamy do czynienia z
milczeniem ustawodawcy co do kwestii intertemporalnych. O ile powstanie
zobowiązania osoby trzeciej utożsamiane jest z wydaniem decyzji, to istnienie tego
zobowiązania zależy od zdarzeń prawnych powstałych przed jej wydaniem. Z
punktu widzenia zasad międzyczasowych możliwe jest stosowanie innego reżimu
prawnego niż obowiązujący w dniu wydania decyzji. Może więc wchodzić w grę
porządek prawny z chwili np. zajścia zdarzenia, które stało się „przesłanką”
prowadzenia postępowania o przeniesienie odpowiedzialności za zaległości
składkowe. Tak też przyjął ustawodawca w art. 8 ustawy zmieniającej. Taki model
nie narusza wartości konstytucyjnych, bowiem w tym wariancie skutki pewnego
zdarzenia prawnego wiążą się z prawem obowiązującym w chwili jego zajścia.
Zatem skutki tego zdarzenia w momencie podejmowania przez obywateli prawnie
doniosłych czynności są znane w zakresie niezbędnym dla bezpiecznego
prowadzenia spraw osobistych majątkowych i gospodarczych.
Nie jest też trafne odwoływanie się do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23
października 2006 r., I UK 126/06, OSNP 2007 nr 21-22, poz. 33), w którym
8
działanie ustawy nowej uzasadnione zostało konstytutywnym charakterem decyzji o
przeniesieniu na nabywcę składnika majątkowego (środka trwałego)
odpowiedzialności za zaległości składkowe zbywcy-płatnika. Należy bowiem mieć
na uwadze, że dotyczył on zmiany przepisów ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, a nie art. 112 Ordynacji podatkowej. Mianowicie, art. 31 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych odsyłał do art. 112 § 1- 4 Ordynacji podatkowej,
a wtedy wyłączenie odpowiedzialności nabywcy za należności wymienione w
art. 107 § 2 pkt 1 Ordynacji podatkowej znajdowało się w § 5 pkt 1 art. 112, nie
miało więc zastosowania do zaległości składkowych. Od 1 stycznia 2003 r. - na
podstawie ustawy z dnia 12 września 2002 r. o zmianie ustawy - Ordynacja
podatkowa oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2002 r. Nr 169,
poz. 1387 ze zm.) - dokonano nowelizacji art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, rozszerzając odesłanie, które objęło cały art. 112 Ordynacji
podatkowej, natomiast w art. 112 Ordynacji podatkowej - w interesującym zakresie
- dokonano zmiany nie merytorycznej, ale wyłącznie redakcyjnej, przenosząc
uregulowanie z § 5 pkt 1 do § 4 pkt 1. Ograniczenie odpowiedzialności nabywcy za
zaległości składkowe wynikało zatem ze zmian ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych (rozszerzenia odesłania), a nie Ordynacji podatkowej. Przepis zaś
intertemporalny ustawy zmieniającej z dnia 12 września 2002 r. (art. 21) odnosił się
wyłącznie do przepisów ustawy „zmienianej w art. 1”, czyli Ordynacji podatkowej, a
nie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. W istocie zatem kwestie
intertemporalne dotyczące włączenia do zaległości składkowych od 1 stycznia
2003 r. treści normatywnej wynikającej z dawnego § 5 pkt 1 art. 112 Ordynacji
podatkowej nie zostały przez ustawodawcę uregulowane. To w takim stanie
prawnym Sąd Najwyższy w omawianym wyroku stwierdził, że „odesłanie z art. 31
ustawy systemowej do przepisów Ordynacji podatkowej, ze względu na
konstytutywny charakter decyzji o odpowiedzialności osób trzecich, przesądza o
konieczności stosowania powołanych przepisów według stanu prawnego z chwili
orzekania (wydania i doręczenia decyzji)”. Takie stanowisko jest zgodne z
obowiązującymi w polskim porządku prawnym regułami intertemporalnymi.
Przyjmuje się, że jeżeli w ustawie brak jest przepisów przejściowych, ustawę tę
stosuje się od dnia jej wejścia w życie wprost i bezpośrednio do wszystkich stanów
9
prawnych objętych jej zakresem podmiotowym i przedmiotowym. Innymi słowy,
uniemożliwia to stosowanie innych przepisów niż przepisy nowe (przepisy w
brzmieniu nadanym nowelizacją). Dlatego też nie ma potrzeby „potwierdzania”, że
od dnia wejścia w życie stosuje się nowe przepisy. Tak więc milczenie
ustawodawcy co do reguły intertemporalnej należy uznać za przejaw jego woli
bezpośredniego działania nowego prawa, chyba że przeciw jego zastosowaniu
przemawiają ważne racje systemowe lub aksjologiczne (zob. wyrok Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 8 listopada 2006 r., K 30/06, OTK-A 2006 nr 10, poz. 149),
np. stosowaniu nowych przepisów sprzeciwia się zasada ochrony praw nabytych.
Podsumowując, o zastosowaniu określonych reguł intertemporalnych
rozstrzyga ustawodawca. Jeśli zaś czyni w to sposób formalny, wprowadzając
przepis międzyczasowy, w myśl którego do zdarzeń prawnych zaistniałych pod
rządem dawnych przepisów mają zastosowanie przepisy sprzed nowelizacji, nie ma
podstaw, aby z jego pominięciem dokonywać wyboru ustawy względniejszej
(lex mitrior agit).
Przenosząc to na grunt niniejszej sprawy, uznać należy, że skoro zaległości
składkowe oraz nabycie składnika majątku są zdarzeniami powstałymi przed
nowelizacją art. 112 Ordynacji podatkowej, to do oceny skutków tych zdarzeń
należy stosować - wedle wyraźnej woli ustawodawcy - prawo sprzed nowelizacji.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na mocy art. 39815
§ 1 k.p.c.
orzekł jak w sentencji. O kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygnięto po
myśli art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.