Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 177/14
POSTANOWIENIE
Dnia 21 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Wojciech Katner (przewodniczący)
SSN Antoni Górski
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku R. B.-B.
przy uczestnictwie M. B., K. B.
i E. B.-Ś.
o podział majątku wspólnego i dział spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 21 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczek postępowania K. B.
i E. B.-Ś.
od postanowienia Sądu Okręgowego w G.
z dnia 17 czerwca 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie w części zmieniającej
postanowienie Sądu pierwszej instancji (pkt 1) oraz w części
oddalającej apelację uczestniczek postępowania (pkt 2)
i orzekającej o kosztach postępowania (pkt 3, 4 i 5) i w tym
zakresie przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w G. do
ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego; odrzuca
skargę kasacyjną w pozostałej części.
2
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy w G., po rozpoznaniu sprawy z wniosku R. B. – B. przy
uczestnictwie M. B., K. B. i E. B. – Ś. o podział majątku wspólnego i dział spadku,
postanowieniem z dnia 31 maja 2012 r. ustalił, że w skład majątku wspólnego B. B.
i B. B. wchodzi prawo użytkowania wieczystego działki nr 84 o obszarze 0,1250 ha
położonej w P. i prawo własności posadowionego na niej budynku o łącznej
wartości 423.607 zł oraz znajdujące się w nim ruchomości o wartości 6.500 zł, w
skład spadku po B. B. wchodzi udział wynoszący ½ w prawie użytkowania
wieczystego działki nr 84 o obszarze 0,1250 ha położonej w P. oraz w prawie
własności posadowionego na niej budynku i znajdujących się w nim ruchomości,
w skład spadku po B. B. wchodzi udział wynoszący 4/6 w prawie użytkowania
wieczystego działki nr 84 o obszarze 0,1250 ha położonej w P. oraz w prawie
własności posadowionego na niej budynku i znajdujących się w nim ruchomości, w
skład spadku po L. B. wchodzi udział wynoszący 4/12 w prawie użytkowania
wieczystego działki nr 84 o obszarze 0,1250 ha położonej w P. oraz w prawie
własności posadowionego na niej budynku i znajdujących się w nim ruchomości
oraz że uczestniczki M. B., K. B. i E. B. – Ś. poczyniły nakłady na budynek
położony na działce nr 84 w łącznej kwocie 44.016,47 zł i dokonał podziału majątku
wspólnego B. B. i B. B., działu spadku po B. B. i B. B. oraz częściowego działu
spadku po L. B. w ten sposób, że przyznał uczestniczkom M. B. w 1/9, K. B. w 4/9
oraz E. B. – Ś. w 4/9 prawo użytkowania wieczystego działki o obszarze 0,0561 ha
położonej w P., oznaczonej w projekcie podziału sporządzonym przez biegłego K.
C. numerem 84/1 i prawo własności posadowionego na tej działce budynku
mieszkalnego o łącznej wartości 302 242 zł oraz znajdujące się w nim ruchomości
o wartości 6 500 zł, przyznał R. B. – B. prawo użytkowania wieczystego dwóch
działek położonych w P.: działki o obszarze 0,0561 ha oznaczonej w projekcie
podziału sporządzonym przez biegłego K. C. numerem 84/2 i działki o obszarze
0,0128 ha oznaczonej w tym projekcie numerem 84/3 o łącznej wartości 156 872 zł,
zasądził od M. B., K. B. i E. B. – Ś. solidarnie na rzecz wnioskodawczyni kwotę
74 655,07 zł płatną w ratach bliżej oznaczonych w sentencji, uczynił integralną
3
częścią postanowienia projekt podziału sporządzony przez biegłego K. C.,
znajdujący się w aktach na karcie 742 i orzekł o kosztach postępowania.
Sąd Rejonowy ustalił, że B. i B. B. w dniu 29 stycznia 1960 r. nabyli prawo
użytkowania wieczystego działki nr 84 o obszarze 0,1250 ha położonej w P. oraz
prawo własności posadowionego na niej budynku, w którym zamieszkali razem z
córką R. i synem L. W 1973 r. R. B. wyszła za mąż, wyprowadziła się od rodziców i
zamieszkała w K. L. B. w 1976 r. ożenił się z uczestniczką M. B., która
wprowadziła się do domu teściów. W domu tym urodziły się dzieci L. i M. B., a
córka K. B. nadal w nim zamieszkuje. Za życia B. B., L. i M. B. poczynili nakłady na
budynek mieszkalny, których wartość według stanu z chwili śmierci B. B. a cen
z chwili działu wyraża się kwotą 17.092 zł. W dniu 23 października 1992 r. L. B.
zmarł, po jego śmierci M. B. razem z córkami poczyniła dalsze nakłady na budynek
mieszkalny. Wartość nakładów – według stanu z chwili śmierci B. B. a cen z chwili
działu – wyraża się kwotą 47 339 zł.
B. B. zmarł w dniu 14 lutego 1985 r., a spadek po nim nabyli żona B., córka
R. i syn L. po 1/3 części. Spadek po L. B. zmarłym dnia 23 października 1992 r.
nabyły żona M. oraz córki K. i E. po 1/3 części. B. B. zmarła dnia 14 września 1997
r., a spadek po niej nabyły córka R. w ½ oraz wnuczki K. i E. po ¼ części.
Po śmierci B. B. wnioskodawczyni w czasie urlopu przyjeżdżała z K.,
zatrzymywała się w budynku po rodzicach i korzystała z części pomieszczeń na
parterze. W sierpniu 2003 r. uczestniczki wymieniły zamki i uniemożliwiły jej
wejście na teren posesji. Wnioskodawczyni wystąpiła wówczas do sądu z
wnioskiem o dokonanie podziału quoad usum. W dniu 21 sierpnia 2008 r. strony
zawarły ugodę sądową, w której ustaliły sposób korzystania ze wspólnego budynku,
przeznaczając do wyłącznego użytku wnioskodawczyni część pomieszczeń na
parterze, jednak dopiero w dniu 20 kwietnia 2010 r. uczestniczki przekazały
wnioskodawczyni komplet kluczy.
Budynek mieszkalny został wybudowany w latach trzydziestych lub
czterdziestych ubiegłego wieku i znajduje się obecnie w średnim stanie
technicznym. Wartość rynkowa całej nieruchomości, według stanu z chwili śmierci
B. B. a cen z chwili działu, wyraża się kwotą 423 607 zł, a według stanu z chwili
4
śmierci B. B. i cen z chwili działu – kwotą 447 328 zł, natomiast wartość czynszu,
jaki można by uzyskać z tytułu najmu tej nieruchomości w okresie od września
2003 r. do 29 kwietnia 2011 r. – kwotą 105 580 zł.
Rozważając możliwość fizycznego podziału spadkowej nieruchomości Sąd
Rejonowy stwierdził, że w świetle opinii biegłego K. C. istnieje kilka wariantów
podziału, a jednym z nich jest podział działki nr 84 na trzy działki: zabudowaną
działkę nr 84/1 o obszarze 0,0561 ha wartości – według stanu z chwili śmierci B. B.
a cen z chwili działu – w kwocie 278 282 zł, a według stanu z chwili śmierci B. B. i
cen z chwili działu – w kwocie 302.242 zł, niezabudowaną działkę nr 84/2 o
obszarze 0,0561 ha wartości – według stanu z chwili śmierci zarówno B. B., jak i B.
B. i cen z chwili działu – w kwocie 129.093 zł i działkę nr 84/3 o obszarze 0,0128 ha
wartości – według stanu z chwili śmierci zarówno B. B., jak i B. B. i cen z chwili
działu – w kwocie 27 734 zł, przeznaczoną do wspólnego korzystania jako
wewnętrzny dojazd do działek nr 84/1 i nr 84/2. Według zmodyfikowanej wersji tego
wariantu, istnieje możliwość połączenia działek nr 84/2 i nr 84/3 w jedną działkę
o obszarze 0,0689 ha. Działka nr 84/1 miałaby wówczas obszar 0,0561 ha, co nie
powinno stanowić przeszkody do posadowienia na niej nowego budynku.
Sąd Rejonowy uznał, że wariant ten najpełniej realizuje przesłanki
przewidziane w art. 623 k.p.c., ponieważ zbliża wartość działek powstałych
w wyniku podziału do wielkości udziałów poszczególnych współwłaścicieli i jest
również zgodny z interesem społeczno- gospodarczym. Biorąc pod uwagę związek
emocjonalny uczestniczek z budynkiem oraz fakt dokonywania przez nie dużych
nakładów finansowych, przyznał im działkę nr 84/1 z budynkiem, garażem
i pomieszczeniem gospodarczym, natomiast wnioskodawczyni działki
niezabudowane.
Sąd Rejonowy uwzględnił żądanie wnioskodawczyni o zapłatę
wynagrodzenia za korzystanie przez uczestniczki w okresie od września 2004 r. do
kwietnia 2011 r. ze wspólnej nieruchomości w zakresie przekraczającym ich udział
we współwłasności i biorąc za podstawę wysokość możliwego do uzyskania w tym
okresie czynszu najmu, określił wysokość tego wynagrodzenia na kwotę 40.754 zł.
Za uzasadnione uznał też żądanie rozliczenia kosztów ogrzewania budynku, które
5
w okresie od 1997 r. do kwietnia 2012 r. wyniosły kwotę 44 300,18 zł i powinny
obciążać obie strony po połowie.
Obliczając schedę spadkową wnioskodawczyni, Sąd Rejonowy przyjął,
że wartość udziału wynoszącego 1/6 spadku po B. B. wyraża się kwotą 70.601,16
zł (tj. 423.607 zł x 1/6), wartość udziału wynoszącego ½ spadku po B. B.,
obejmującego 4/6 wartości nieruchomości, pomniejszona o nakłady poczynione
przez uczestniczki wyraża się kwotą 139.027 zł {tj. 447.328 zł – nakłady (47.339 zł
– 17.092 zł = 30.247 zł) = 417.081 zł x 4/6 x 1/ 2}, wartość udziału wynoszącego ½
ruchomości wyraża się kwotą 3.250 zł (tj. 6.500 zł: 2), a cała scheda – kwotą
212.878,16 zł. Kwota ta podlega zmniejszeniu o wartość przyznanych
wnioskodawczyni działek nr 84/2 i nr 84/3 (tj. o kwotę 156 827 zł) oraz o ½ część
wydatków na ogrzewanie budynku (tj. o kwotę 22 150 zł), wobec czego należna
wnioskodawczyni dopłata wynosi kwotę 33.901,07 zł, a – po uwzględnieniu
wynagrodzenia za korzystanie z budynku w zakresie przewyższającym udział
uczestniczek postępowania – kwotę 74.655,07 zł.
Po rozpoznaniu sprawy na skutek apelacji obu stron, Sąd Okręgowy w G.
postanowieniem z dnia 17 czerwca 2013 r. zmienił zaskarżone postanowienie w ten
sposób, że ustalił, iż uczestniczki postępowania poniosły nakłady na budynek
posadowiony na działce nr 84 w kwocie 30 247 zł, zasądził od uczestniczek
solidarnie na rzecz wnioskodawczyni tytułem wyrównania udziałów w majątku
spadkowym kwotę 96.805,16 zł płatną w ratach określonych w sentencji, oddalił
wnioski stron i apelację wnioskodawczyni w pozostałej części, a apelację
uczestniczek w całości i orzekł o kosztach postępowania.
Zdaniem Sądu Okręgowego, Sąd pierwszej instancji błędnie ustalił wartość
nakładów poczynionych przez uczestniczki na budynek mieszkalny, zgodnie
bowiem z opinią biegłej E. M. nakłady te – według stanu z chwili śmierci B. B. i cen
z chwili działu – wyniosły kwotę 17.092 zł, a – według stanu z chwili śmierci B. B. i
cen z chwili działu – kwotę 47.339 zł, co oznacza, że ogółem wyniosły – 30.247 zł.
Za nieuzasadnione uznał też obciążenie wnioskodawczyni kwotą 22.150 zł z tytułu
udziału w kosztach ogrzewania budynku, stwierdzając, że uczestniczki nie
6
przedstawiły dowodów pozwalających na ustalenie kosztów związanych z
ogrzewaniem.
Wartość schedy spadkowej wnioskodawczyni ustalona na kwotę 212.878,16
zł podlega więc zmniejszeniu jedynie o wartość przyznanych działek, czyli o kwotę
156.827 zł, wobec czego z tytułu wyrównania wartości udziałów należało zasądzić
od uczestniczek kwotę 56.051,16 zł, a po uwzględnieniu należnego wynagrodzenia
za korzystanie z budynku – kwotę 96.805,16 zł.
Sąd Okręgowy uznał natomiast za pozbawione racji zarzuty uczestniczek
dotyczące sposobu podziału działki nr 84, stwierdzając, że przyjęty przez Sąd
pierwszej instancji wariant podziału odpowiada wskazaniom zawartym w art. 623
k.p.c. Nie może być przy tym uznany za niezgodny ze społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem nieruchomości tylko z tej przyczyny, że działka nr 84/1 nie
odpowiada założeniom planu miejscowego, fakt ten nie uniemożliwia bowiem
uczestniczkom ani sprzedaży nieruchomości, ani zabudowania jej nowym
budynkiem mieszkalnym, tym bardziej że art. 95 pkt 3 ustawy z dnia 21 sierpnia
1997 r. o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz. U. z 2010 r. Nr 102, poz.
651 ze zm.; obecnie: Dz. U. z 2014 r., poz. 518 ze zm. – dalej: „u.g.n.”) pozwala na
odstąpienie od ustaleń planu miejscowego w sytuacji, w której chodzi o wydzielenie
części nieruchomości nabytej z mocy prawa. W niniejszej sprawie uczestnicy nabyli
tytuł prawny do nieruchomości na skutek dziedziczenia, a więc ex lege. Za
nieuzasadniony Sąd Okręgowy uznał również zarzut nieuwzględnienia wniosku
o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego na okoliczność stanu technicznego
budynku mieszkalnego i wartości nakładów, stwierdzając, że wartość majątku
spadkowego podlega ustaleniu według stanu z chwili otwarcia spadku, a cen
z chwili działu oraz że według takich reguł wartość ta została wyliczona przez
biegłego, wobec czego zbędne było zasięganie kolejnej opinii.
W skardze kasacyjnej uczestniczki K. B. i E. B. – Ś., powołując się na obie
podstawy z art. 3983
§ 1 k.p.c., wniosły o uchylenie postanowienia Sądu
Okręgowego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Zarzuciły
naruszenie art. 96 ust. 2 u.g.n. w związku z art. 382 i 391 § 1 k.p.c. przez
nieuwzględnienie, że Sąd pierwszej instancji zaniechał zasięgnięcia opinii
7
właściwego urzędu gminy co do zgodności podziału działki z miejscowym planem
zagospodarowania przestrzennego, art. 227 w związku z art. 13 § 2, art. 278 i art.
382 k.p.c. przez niedopuszczenie dowodu z opinii biegłego na okoliczność stanu
technicznego budynku, co doprowadziło do przyjęcia jego zawyżonej wartości, a w
konsekwencji zawyżonej dopłaty na rzecz wnioskodawczyni, i art. 233 w związku z
art. 382 k.p.c. przez przyjęcie, że skarżące nie wykazały nakładów na ogrzewanie
budynku. W ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. wskazały na
naruszenie art. 211 k.c. przez wydzielenie działki, która nie odpowiada ustaleniom
planu miejscowego przewidzianym dla działek budowlanych, co sprawia, że
dokonany podział jest sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem
nieruchomości, i art. 95 pkt 3 w związku z art. 4 pkt 3a u.g.n. przez przyjęcie, że
dokonany podział fizyczny jest dopuszczalny niezależnie od ustaleń planu
miejscowego, podczas gdy działka nr 84/1 nie ma odpowiedniej wielkości,
umożliwiającej wybudowanie na niej domu jednorodzinnego, co uniemożliwia
skarżącym racjonalne z niej korzystanie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 233 w związku z art.
382 k.p.c. przez przyjęcie, że skarżące nie wykazały wysokości nakładów
poniesionych na ogrzewanie budynku, podczas gdy staranna analiza materiału
dowodowego prowadzi do przeciwnego wniosku, nie może odnieść zamierzonego
skutku, ponieważ zmierza do podważenia ustaleń faktycznych stanowiących
podstawę zaskarżonego postanowienia. Zgodnie natomiast z art. 3983
§ 3 k.p.c.,
podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub
oceny dowodów.
Pozbawiony racji jest również zarzut obrazy art. 227 i art. 278 w związku
z art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 382 k.p.c. przez przyjęcie, że Sąd pierwszej instancji
zasadnie pominął dowód z opinii biegłego na okoliczność aktualnego stanu
technicznego budynku, co doprowadziło do ustalenia jego zawyżonej wartości,
a tym samym do zasądzenia na rzecz wnioskodawczyni zawyżonej dopłaty.
Okoliczność, że budynek nie przedstawia obecnie dużej wartości ze względu na
wiek i stopień zużycia, nie przesądza o wartości majątku spadkowego, zgodnie
8
bowiem z utrwalonym orzecznictwem w sprawach o dział spadku sąd ustala skład
i stan spadku według chwili jego otwarcia, natomiast wartość – według cen z chwili
dokonywania działu (zob. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego
z dnia 15 grudnia 1969 r., III CZP 12/69, OSNCP 1970, nr 3, poz. 39, uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 27 września 1974 r., III CZP 58/74, OSNCP 1975, nr 6, poz. 90
i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 kwietnia 1997 r., I CKU 30/97, OSNC
1997, nr 10, poz. 149). Stan techniczny budynku istniejący w chwili dokonywania
działu nie jest więc miarodajny dla ustalenia wartości majątku spadkowego.
Zgodnie z art. 211 k.c., który na podstawie art. 1035 k.c. stosuje się
odpowiednio do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku, każdy ze
współwłaścicieli może żądać, aby zniesienie współwłasności nastąpiło przez
podział rzeczy wspólnej, chyba że podział byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub
ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo że pociągałby za sobą
istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości. Przykładem
ustawowych ograniczeń podziału nieruchomości jest art. 93 ust. 1 u.g.n., zgodnie
z którym podziału nieruchomości można dokonać, jeżeli jest on zgodny
z ustaleniami planu miejscowego. Zgodność, o której mowa, dotyczy przy tym
zarówno przeznaczenia terenu, jak i możliwości zagospodarowania wydzielonych
działek gruntu. Wyrażona w tym przepisie zasada harmonizuje z regulacją zawartą
w art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu
przestrzennym (jedn. tekst: Dz. U. z 2012 r., poz. 647 ze zm.), według której
ustalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego kształtują wraz
z innymi przepisami sposób wykonywania prawa własności nieruchomości.
Wyjątki od zasady wyrażonej w art. 93 ust. 1 u.g.n. zostały przewidziane m.in.
w art. 95 u.g.n., według którego niezależnie od ustaleń planu miejscowego,
a w przypadku braku planu niezależnie od decyzji o warunkach zabudowy
i zagospodarowania terenu, podział nieruchomości może nastąpić dla realizacji
celów szczegółowo określonych w punktach 1 – 8. Sformułowanie „…niezależnie
od ustaleń planu miejscowego…” – jak wyjaśniono w orzecznictwie Naczelnego
Sądu Administracyjnego – należy rozumieć dwojako: „…mimo braku takiego
planu…” lub „…mimo zawartych w nim postanowień, a nawet wbrew tym
postanowieniom…” (zob. wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia
9
19 czerwca 2007 r., I OSK 1007/06, nie publ. i z dnia 7 stycznia 2009 r., I OSK
1872/07, nie publ.). Wyjątki, o których mowa, zostały wprowadzone ze względu na
cele określone w art. 95 pkt 1 – 8 u.g.n., wynikające z innych priorytetów niż
zgodność z planem miejscowym i możliwość zagospodarowania zgodnie z nim
nowych nieruchomości utworzonych w wyniku podziału. Ustalenia planu
miejscowego mogłyby bowiem uniemożliwiać realizację tych celów.
Sąd Okręgowy wyszedł z założenia, że na podstawie art. 95 pkt 3 u.g.n.
podział działki nr 84 o obszarze 0,1250 ha mógł nastąpić niezależnie od ustaleń
planu miejscowego z tej przyczyny, że uczestnicy postępowania nabyli prawo
użytkowania wieczystego tej działki w drodze dziedziczenia, a więc ex lege.
Argumentacja ta jest wynikiem błędnej wykładni art. 95 pkt 3 u.g.n., zgodnie
z którym podział nieruchomości niezależnie od ustaleń planu miejscowego,
a w przypadku braku planu niezależnie od decyzji o warunkach zabudowy
i zagospodarowania terenu, może nastąpić w celu wydzielenia części
nieruchomości, której własność lub użytkowanie wieczyste zostały nabyte z mocy
prawa. W przepisie tym nie chodzi o nabycie z mocy prawa własności lub
użytkowania wieczystego nieruchomości podlegającej podziałowi, lecz o nabycie
w taki sposób prawa własności lub użytkowania wieczystego części tej
nieruchomości. Innymi słowy, chodzi o wydzielenie takich działek gruntu, do których
prawo własności lub prawo użytkowania wieczystego zostało nabyte z mocy
samego prawa. Również w doktrynie przyjmuje się, że art. 95 pkt 3 u.g.n. dotyczy
sytuacji, w których ustawodawca dokonał prawnego wyodrębnienia nowej
nieruchomości przez przyznanie określonemu podmiotowi prawa własności lub
prawa użytkowania wieczystego części dotychczasowej nieruchomości, ale istnieje
potrzeba wyodrębnienia tej nowej nieruchomości przez określenie granic, w jakich
nastąpiło nabycie wymienionych praw. Jako przykład wskazuje się art. 73 ust. 1
ustawy z dnia 13 października 1998 r. – Przepisy wprowadzające ustawy
reformujące administrację publiczną (Dz. U. Nr 133, poz. 872 ze zm.), zgodnie
z którym nieruchomości pozostające w dniu 31 grudnia 1998 r. we władaniu
Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego, niestanowiące ich
własności, a zajęte pod drogi publiczne, z dniem 1 stycznia 1999 r. stają się z mocy
prawa własnością Skarbu Państwa lub właściwych jednostek samorządu
10
terytorialnego za odszkodowaniem. Kryteriami wydzielenia działki gruntu, nazwanej
w przytoczonym przepisie nieruchomością, są w tym wypadku granice
wykonywania władztwa nad częścią cudzej nieruchomości zajętej pod drogę
publiczną, a zatwierdzenia takiego podziału dokonuje się w decyzji właściwego
wojewody.
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 95 pkt 3 u.g.n. trzeba stwierdzić,
że Sąd Okręgowy wprawdzie błędnie wskazał na przewidziany w tym przepisie
wyjątek, jednak trafnie przyjął, że również w sprawie o zniesienie współwłasności
nieruchomości innej niż określona w art. 95 pkt 1 u.g.n. podział nieruchomości
może nastąpić niezależnie od ustaleń planu miejscowego, a w przypadku braku
planu niezależnie od decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu.
Upoważnia do tego art. 95 pkt 4 u.g.n., w którym jest mowa o podziale
nieruchomości w celu realizacji roszczeń do części nieruchomości, wynikających
z przepisów niniejszej ustawy lub z odrębnych ustaw. Nie ulega wątpliwości,
że żądanie zniesienia współwłasności jest realizacją roszczenia współwłaściciela
o przyznanie mu – zgodnie z art. 211 k.c. – prawa do części nieruchomości, które
przysługuje mu dotąd do całej nieruchomości, ale tylko w określonym udziale (zob.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2012 r., IV CSK 10/12, nie
publ.).
Skarżące nie mają racji przyjmując, że przewidziane w art. 95 pkt 1 – 8 u.g.n.
wyjątki od zasady wyrażonej w art. 93 ust. 1 u.g.n. mogą znaleźć zastosowanie
dopiero wtedy, gdy nie ma możliwości dokonania podziału konkretnej
nieruchomości zgodnie z ustaleniami planu miejscowego, brak bowiem takiego
zastrzeżenia w przepisach art. 92 – 100 u.g.n., a wszelkie ograniczenia podziału
nieruchomości muszą wynikać z przepisów ustawy.
Nieuzasadniony jest również zarzut naruszenia art. 96 ust. 2 u.g.n. przez
zaniechanie zasięgnięcia opinii wójta (burmistrza, prezydenta miasta), gdyż przepis
ten ma zastosowanie w sytuacji, w której podział nieruchomości jest uzależniony od
ustaleń planu miejscowego, a w razie braku planu – od warunków określonych
w art. 94 ust. 1 i 2 u.g.n., co nie ma miejsca w niniejszej sprawie.
11
Trzeba natomiast zgodzić się z wywodami skarżących, że dopuszczalność
podziału nieruchomości niezależnie od ustaleń planu miejscowego, a w braku
takiego planu niezależnie od decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania
terenu, nie zwalnia od rozważenia czy projektowany podział odpowiada
przesłankom określonym w art. 211 k.c. Z przepisu tego wynika, że podział fizyczny
nie może nastąpić, jeżeli byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem rzeczy albo pociągałby za sobą istotna zmianę rzeczy albo
znaczne zmniejszenie jej wartości.
Jak wyjaśniał już Sąd Najwyższy, istnienie ewentualnej sprzeczności ze
społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy należy oceniać przy
uwzględnieniu okoliczności konkretnego przypadku. Sprzeczność taka może na
przykład wystąpić w razie podziału nieruchomości gruntowej na działki zbyt małe,
aby można je racjonalnie wykorzystać (zob. postanowienia Sądu Najwyższego
z dnia 4 grudnia 1973 r., III CRN 290/73, OSPiKA 1974, nr 12, poz. 259, z dnia
24 maja 1974 r., III CRN 373/73, PUG 1975, nr 1, s. 24, z dnia 7 sierpnia 1975 r.,
III CRN 182/75, nie publ., z dnia 20 czerwca 1997 r., III CKN 45/96, nie publ., z dnia
15 lipca 1999 r., I CKN 88/98, nie publ., z dnia 17 listopada 2000 r., V CKN 543/00,
nie publ., z dnia 20 czerwca 2001 r., I CKN 361/00, nie publ. i z dnia 26 listopada
2009 r., III CSK 52/09, nie publ.).
Zdaniem skarżących przyjęty w zaskarżonym postanowieniu wariant
podziału działki nr 84 jest sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem
nieruchomości, ponieważ przyznana im działka nr 84/1 o obszarze 0,0561 ha jest
mniejsza od ustalonej w planie miejscowym minimalnej powierzchni działki
przeznaczonej pod zabudowę jednorodzinną, co może uniemożliwić im uzyskanie
pozwolenia budowlanego, a tym samym realizację zamierzeń budowlanych,
koniecznych ze względu na zły stan budynku mieszkalnego.
Pod tym kątem sprawa nie została przez Sąd Okręgowy dostatecznie
rozważona. Zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 28 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. –
Prawo budowlane (jedn. tekst: Dz. U. z 2013 r., poz. 1409 ze zm.), roboty
budowlane można rozpocząć jedynie na podstawie ostatecznej decyzji
o pozwoleniu na budowę. Skarżące w toku postępowania zarówno przed Sądem
12
pierwszej, jak i drugiej instancji powoływały się na konieczność podjęcia pilnych
robót budowalnych, a w przyszłości budowy nowego domu mieszkalnego
i podnosiły, że ze względu na projektowaną przez biegłego powierzchnię
przyznanej im działki nr 84/1 nie będą mogły zrealizować swoich zamierzeń,
w związku z czym podział taki jest sprzeczny ze społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem nieruchomości. Sąd Okręgowy ograniczył się do stwierdzenia,
że podział fizyczny dokonany przez Sąd pierwszej instancji nie jest niezgodny ze
społeczno-gospodarczym przeznaczeniem nieruchomości, ponieważ fakt,
że działka nr 84/1 nie odpowiada założeniom planu miejscowego nie uniemożliwia
uczestniczkom sprzedaży tej działki, ani zabudowania jej nowym budynkiem
mieszkalnym. Oceny takiej dokonał także Sąd pierwszej instancji z powołaniem się
na opinię biegłego K. C., który nie wypowiedział się jednak w tej kwestii w sposób
stanowczy (k. 818 „…przypuszczam, że…”). W tym stanie rzeczy stanowisko zajęte
przez Sąd Okręgowy, bez uprzedniego zbadania, czy powierzchnia przyznanej
skarżącym działki nr 84/1, mniejsza od ustalonej pod zabudowę w planie
miejscowym, mogłaby stać na przeszkodzie realizacji ich zamierzeń budowalnych,
trzeba uznać za wypowiedź arbitralną.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. uchylił
zaskarżone postanowienie w części zmieniającej postanowienie Sądu pierwszej
instancji (pkt 1), w części oddalającej apelację uczestniczek postępowania (pkt 2)
i orzekającej o kosztach postępowania (pkt 3, 4 i 5) i w tym zakresie przekazał
sprawę Sądowi Okręgowemu w G. do ponownego rozpoznania, postanawiając o
kosztach postepowania kasacyjnego zgodnie z art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c. Skarga kasacyjna w części, dotyczącej oddalenia apelacji wnioskodawczyni
podlegała natomiast odrzuceniu jako niedopuszczalna z braku interesu prawnego
w zaskarżeniu orzeczenia (art. 3986
§ 2 k.p.c.; zob. uchwała składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego, zasada prawna z dnia 15 maja 2014 r., III CZP 88/13,
OSNC 2014, nr 11, poz. 108).