Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 165/14
POSTANOWIENIE
Dnia 19 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Antoni Górski
SSN Krzysztof Pietrzykowski
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z wniosku E. F.
przy uczestnictwie Gminy Miejskiej K., J. K., M. A.,
Ł.S., J. K. i M. K.
o zmianę postanowienia Sądu Rejonowego w K. z dnia 18 lutego 2009 r., po
rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 19 lutego 2015 r.,
skargi kasacyjnej uczestników J. K., M. A., Ł. S., J. K. i M. K.
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 26 czerwca 2013 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza od J. K., M. A., Ł. S., J. K. i M. K. na rzecz E. F.
kwotę 270 zł (dwieście siedemdziesiąt złotych) tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Sąd Rejonowy w K. postanowieniem z dnia 5 października 2011 r. oddalił
wniosek E. F. o zmianę postanowienia w przedmiocie nabycia spadku po J. D.
Sąd pierwszej instancji ustalił między innymi, że postanowieniem z dnia
18 lutego 2009r. Sąd Rejonowy w K. stwierdził, iż spadek po J. D. zmarłym w dniu
28 kwietnia 2008 r. nabył wprost w całości W. K. na podstawie testamentu ustnego
z dnia 25 lutego 2008 r. W postępowaniu tym, toczącym się na wniosek W. K. przy
uczestnictwie Gminy Miejskiej K., wnioskodawca złożył zapewnienie spadkowe
podając, że spadkodawca był bezdzietnym kawalerem, jego rodzice zmarli, nie miał
rodzeństwa. W postępowaniu nie brała udziału siostra spadkodawcy H. D.-F., z
którą spadkodawca od wielu lat nie kontaktował się i która zmarła w dniu 18 maja
2009 r., a spadek po niej na podstawie testamentu notarialnego nabyła w całości
córka E. F.
W toku obecnej sprawy o zmianę powyższego postanowienia o stwierdzeniu
praw do spadku po J. D. zmarł W. K., a spadek po nim nabyli uczestnicy J. K., M.
A., Ł. S., J. K. i M. K.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że J. D. był w ostatnich latach życia
kilkakrotnie hospitalizowany, w kartach pobytu pacjenta w szpitalu był wpisany jako
opiekun W. K., który był zaprzyjaźniony ze spadkodawcą i opiekował się nim.
W dniu 25 lutego 2008r., bezpośrednio przed kolejnym pobytem w szpitalu, J.
D. oświadczył u siebie w mieszkaniu w obecności trzech świadków: J. K., M. K. i P.
C., że idzie do szpitala i gdyby mu się coś stało, to wszystko co posiada zostawia
W. K. Spadkodawca nie wymienił żadnych składników majątkowych. Od dnia 1
marca 2008 r. przebywał w szpitalu, gdzie zmarł w dniu 28 kwietnia 2008 r.
Protokół z oświadczenia J. D. sporządził na prośbę W. K. jego kolega M. B.,
któremu W. K. przekazał informacje na temat testamentu. W protokole M. B.
zamieścił sformułowanie o przekazaniu całego majątku W. K. oraz wymienił
składniki majątkowe: opisane bliżej mieszanie i boks garażowy oraz pieniądze,
czego nie wymieniał spadkodawca, mówiąc jedynie ogólnie o przekazaniu całego
majątku W. K. Protokół oświadczenia woli J. D. podpisali kolejno świadkowie.
3
Sąd Rejonowy uznał, że zachodziły przewidziane w art. 952 k.c. podstawy
do sporządzenia testamentu ustnego, gdyż istniała obawa rychłej śmierci
spadkodawcy. Stwierdził też, że fakt, iż w protokole spisania treści testamentu
znalazły się, obok oświadczonej woli spadkodawcy, także inne sformułowania, nie
wypowiedziane przez spadkodawcę, dotyczące określenia co wchodziło w skład
majątku, nie ma znaczenia dla ważności protokołu, skoro przekazanie miało
dotyczyć całego majątku spadkodawcy. W konsekwencji uznał, że brak podstaw do
zmiany postanowienia z dnia 18 lutego 2009 r. o stwierdzeniu nabycia spadku po J.
D. w całości przez W. K. na podstawie wskazanego wyżej testamentu ustnego.
Zaskarżonym postanowieniem z dnia 26 czerwca 2013 r. Sąd Okręgowy
w K., uwzględniając apelację wnioskodawczyni, zmienił postanowienie Sądu
pierwszej instancji w ten sposób, że zmienił postanowienie Sądu Rejonowego w K.
z dnia 18 lutego 2009 r. i stwierdził, że spadek po J. D. nabyła wprost w całości na
podstawie ustawy siostra spadkodawcy M. D.-F.
Sąd drugiej instancji uzupełnił postępowanie dowodowe przez dopuszczenie
dowodu z opinii sądowo-lekarskiej, na podstawie której ustalił, że w dniu 25 lutego
2008 r., tj. w dniu sporządzenia przez spadkodawcę testamentu ustnego, istniała
obawa jego rychłej śmierci.
Podzielił wobec tego ocenę Sądu pierwszej instancji, że zachodziły
przesłanki przewidziane w art. 952 par.1 k.c. do sporządzenia testamentu ustnego.
Uznał jednak, że nie zostały zachowane wymagania art. 952 par.2 k.c.
dotyczące stwierdzenia treści testamentu ustnego, gdyż nie można przyjąć, iż treść
testamentu została spisana przez osobę trzecią, w rozumieniu tego przepisu, którą
powinna być osoba niezainteresowana treścią testamentu i nie może nią być
spadkobierca testamentowy. Treść protokołu testamentu ustnego J. D. została
wprawdzie spisana ręką M. B., jednak pod dyktando spadkobiercy testamentowego
W. K. Sąd wskazał, że M. B. nie był obecny przy sporządzaniu testamentu ustnego
przez spadkodawcę, wyrażona przez niego wola nie została też przekazana mu
przez żadnego ze świadków testamentu. Jedynym źródłem informacji o woli
testatora był sam spadkobierca testamentowy. W ocenie Sądu, wyłączenie
4
spadkobiercy od stwierdzenia treści testamentu ustnego oznacza, że nie tylko nie
może on osobiście spisać treści ustnego oświadczenia woli spadkodawcy, ale nie
może także uczynić tego poprzez inną osobę dyktując jej treść tego oświadczenia,
gdyż w takiej sytuacji osoba trzecia staje się jedynie narzędziem do przelania na
papier dyktowanych mu przez spadkobiercę słów. Stwarza to niebezpieczeństwo
zniekształcenia woli testatora, do czego doszło w rozpoznawanej sprawie poprzez
samowolne dodanie w protokole przez dyktującego poszczególnych składników
majątkowych, które nie zostały objęte oświadczeniem woli spadkodawcy.
W konsekwencji Sąd Okręgowy uznał, że nie zostały zachowane
przewidziane w art. 952 § 2 k.c. wymagania stwierdzenia treści testamentu ustnego
zarówno co do osoby spisującej oświadczenie woli testatora, jak i w zakresie
istniejącej rozbieżności pomiędzy oświadczoną ustnie wolą spadkodawcy, a treścią
protokołu jej spisania. W wyniku tego zmienił pierwotne postanowienie
stwierdzające nabycie spadku na podstawie testamentu ustnego i stwierdził,
że spadek po J. D. nabyła jego siostra jako spadkobierczyni ustawowa.
W skardze kasacyjnej wniesionej przez uczestników postępowania: J. K., M.
A., Ł. S., J. K. i M. K., opartej na obu podstawach, skarżący w ramach pierwszej
podstawy zarzucili naruszenie art. 952 § 2 k.c. przez błędną wykładnię w wyniku
przyjęcia, że nie jest spełniony wymóg sporządzenia protokołu testamentu ustnego
przez osobę trzecią w sytuacji, gdy osoba ta, nieobecna przy wyrażaniu ostatniej
woli przez spadkodawcę, spisała treść testamentu pod dyktando spadkobiercy
testamentowego oraz że nie dochodzi do stwierdzenia treści testamentu ustnego
jeżeli istnieje rozbieżność między wyrażoną wolą spadkodawcy a treścią protokołu,
polegająca na dodatkowym wymienieniu składników majątku spadkodawcy,
w sytuacji gdy do całego spadku powołana została jedna osoba. Zarzucili także
naruszenie art. 952 § 2 k.c. w zw. z art. 64 ust.1 i 2 Konstytucji RP przez błędną
wykładnię w wyniku przyjęcia, że osoba trzecia spisująca treść testamentu ustnego
informację na temat woli spadkodawcy powinna uzyskać od świadków testamentu
i przyjęcie tym samym wymogów formalnych dotyczących spisania treści
testamentu ustnego, nie zawartych w art. 952 § 2 k.c. i ograniczających
konstytucyjne prawo dziedziczenia. W ocenie skarżących doszło także do
5
naruszenia art. 952 § 2 k.c. oraz art. 958 k.c. przez błędną wykładnię polegającą na
przyjęciu, że niezachowanie wymagań dotyczących stwierdzenia treści testamentu
ustnego określonych w art. 952 § 2 k.c., powoduje nieważność testamentu ustnego,
choć taki testament jest ważny i jedynie nie wywołuje skutków prawnych.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej skarżący zarzucili naruszenie art.
245 w zw. z art. 233 § 1 k.p.c. oraz art. 382 k.p.c. w zw. z art. 952 § 2 k.c. przez
przyjęcie, że doszło do zniekształcenia testamentu ustnego oraz że istnieje
rozbieżność między treścią protokołu testamentu a wolą spadkodawcy wyrażoną
w testamencie ustnym w sytuacji, gdy Sąd drugiej instancji przyjął za własne
ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji, z których wynika, że w protokole
została prawidłowo, w całości odzwierciedlona treść testamentu ustnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W rozpoznawanej sprawie na obecnym etapie postępowania sporne
i odmiennie rozstrzygnięte przez Sądy obu instancji, było przede wszystkim to, czy
treść testamentu ustnego, sporządzonego przez spadkodawcę w dniu 25 lutego
2008 r., została stwierdzona w sposób prawidłowy, odpowiadający wymaganiom
przewidzianym w art. 952 § 2 k.c. Bezsporne jest, że treść tego testamentu
stwierdziła na piśmie osoba trzecia, nieobecna przy składaniu oświadczenia woli
przez spadkodawcę, której treść testamentu podyktował spadkobierca
testamentowy, obecny przy sporządzaniu testamentu ustnego. Rozstrzygnięcia
zatem wymagało w szczególności, czy osoba trzecia, nieobecna przy składaniu
oświadczenia ostatniej woli przez spadkodawcę, może spisać treść tego
oświadczenia wyłącznie w oparciu o informacje w tym przedmiocie przekazane jej
przez obecnego przy sporządzaniu testamentu ustnego spadkobiercę, powołanego
do spadku tym testamentem.
Zgodnie z art. 952 § 2 k.c. treść testamentu ustnego może być stwierdzona
w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie
spadkodawcy w określonym terminie i z podaniem wskazanych w przepisie
okoliczności, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy
świadkowie.
6
Usuwając rozbieżności jakie powstały w orzecznictwie na tle wykładni
pojęcia „osoby trzeciej” zawartego w art. 952 § 2 k.c., w szczególności co do tego
czy taką osobą jest spadkobierca powołany do spadku w testamencie ustnym,
a więc, czy może on stwierdzić treść testamentu ustnego, Sąd Najwyższy
w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 23 XI 2001 r. III CZP 54/01 (OSNC
2002/7-8/84) udzielił odpowiedzi przeczącej.
Odwołał się w pierwszej kolejności do wykładni językowej pojęcia „osoba
trzecia”, oznaczającego osobę postronną, nie zainteresowaną daną sprawą, nie
związaną ze zdarzeniem lub sprawą, o którą chodzi, co prowadzi do wniosku,
że taką osoba nie jest spadkobierca testamentowy, który na podstawie testamentu
ustnego uzyskał przysporzenie. Odwołał się również do wykładni funkcjonalnej
i systemowej wskazując na podkreśloną między innymi w postanowieniu Sądu
Najwyższego z dnia 13 maja 1999 III CKN 231/98 (OSP 1999/12/221) istotną rolę,
jaką pełni osoba sporządzająca pismo stwierdzające treść testamentu ustnego,
porównywalną z rolą świadka testamentu. Tylko osoba niezainteresowana treścią
testamentu daje gwarancję bezstronnego, obiektywnego wykonania czynności
udokumentowania pismem testamentu ustnego. Jak wskazał Sąd Najwyższy osoba
spisująca treść rozporządzeń spadkodawcy zawartych w testamencie ustnym
spełnia w pewnym sensie funkcję publiczną, podobną do sądu, gdyż sporządzony
przez nią dokument stanowi stwierdzenie treści testamentu, o takiej samej wadze
urzędowej, jak stwierdzenie tej treści przez sąd na podstawie art. 952 § 3 k.c.
Sąd Najwyższy w omawianej uchwale zwrócił też uwagę na wyjątkowość
formy testamentu ustnego i łatwą możliwość tworzenia fikcyjnych testamentów
ustnych, co zmusza do ścisłej i rygorystycznej wykładni wymagań takiego
testamentu oraz pisma go stwierdzającego. Rola osoby trzeciej, spisującej
testament nie ogranicza się do czysto technicznej czynności spisania woli testatora,
bowiem utrwalając usłyszane słowa na papierze tworzy ona nową jakość, w jakimś
stopniu zawsze zależną od subiektywnego nastawienia. Dość powszechny zwyczaj
podpisywania pism bez czytania ich treści, czyni często iluzoryczną kontrolę
świadków podpisujących takie pismo, w szczególności kontrolę, czy treść pisma
jest zgodna z treścią oświadczenia spadkodawcy, co jest szczególnie istotne, gdyż
7
przy tej formie testamentów występuje wyjątkowo duże niebezpieczeństwo
zniekształcenia woli zmarłego w sposób zamierzony lub niezamierzony czy nawet
tworzenia fikcji dokonania rozrządzeń przez spadkodawcę. Osoba spisująca treść
testamentu ustnego powinna zatem spełniać wymagania dotyczące świadków
testamentu i podlega takim samym wyłączeniom.
Akceptując w pełni tak określoną rolę i wymagania odnoszące się do osoby
trzeciej stwierdzającej treść testamentu ustnego należy uznać, że w sytuacji, gdy
nie była ona obecna przy sporządzaniu testamentu ustnego, informacje o treści
oświadczenia woli spadkodawcy musi uzyskać od świadka testamentu albo od innej
osoby obcej obecnej przy sporządzaniu testamentu, nie zaś jedynie od
spadkobiercy testamentowego. Podkreślić należy, że jeżeli treść testamentu
ustnego nie została stwierdzona w sposób określony w art. 952 § 2 k.c., to
stwierdza ją sąd w trybie przewidzianym w art. 952 § 3 k.c. i może to uczynić
wyłącznie w oparciu o zgodne zeznania świadków testamentu, nie może oprzeć się,
nawet jedynie posiłkowo, na zeznaniach spadkobiercy obecnego przy oświadczaniu
ostatniej woli spadkodawcy. Osoba trzecia stwierdzająca treść testamentu ustnego
pełni rolę obiektywnego, wiernego odtwórcy oświadczenia woli spadkodawcy,
wobec czego swoje wiadomości na temat treści tego oświadczenia musi czerpać
z własnych spostrzeżeń, wynikających z obecności przy testowaniu albo od innych
osób postronnych obecnych przy składaniu oświadczenia woli przez spadkodawcę
i niezainteresowanych rozrządzeniem, a więc takich, które były lub mogłyby być
świadkami testamentu ustnego.
Określona wyżej rola osoby trzeciej stwierdzającej treść testamentu ustnego
nie pozwala na dopuszczenie możliwości, by osoba ta czerpała swoje wiadomości
o treści testamentu ustnego wyłącznie z przekazu spadkobiercy testamentowego
i spisała treść testamentu jedynie na podstawie tego, co podyktował jej obecny
przy testowaniu spadkobierca powołany do spadku tym testamentem.
Sprowadzałoby to bowiem rolę osoby spisującej testament do roli narzędzia
spadkobiercy, jak słusznie zauważył Sąd Okręgowy i byłoby naruszeniem gwarancji
obiektywizmu koniecznego i wymaganego przez ustawodawcę przy spisywaniu
testamentu ustnego. Prowadziłoby w istocie do obejścia zakazu stwierdzania treści
8
testamentu ustnego przez spadkobiercę testamentowego, przyjętego przez Sąd
Najwyższy w powołanej na wstępie uchwale składu siedmiu sędziów z dnia
23 listopada 2001 r.
W konsekwencji należy uznać, że nie spełnia wymagań art. 952 § 2 k.c.
stwierdzenie treści testamentu ustnego przez osobę trzecią nieobecną przy
składaniu oświadczenia woli przez spadkodawcę, która spisała treść tego
oświadczenia wyłącznie w oparciu o informacje przekazane jej przez spadkobiercę
powołanego do spadku tym testamentem.
Z tych względów nieuzasadnione są zarzuty skargi kasacyjnej naruszenia art.
952 § 2 k.c. przez przyjęcie takiej jego wykładni oraz wynikający z nich zarzut
naruszenia art. 64 § 1 i 2 Konstytucji RP.
W tej sytuacji nie mają już wpływu na rozstrzygnięcie sprawy kolejne
kasacyjne zarzuty naruszenia art. 952 § 2 k.c. przez przyjęcie, że umieszczenie
w piśmie stwierdzającym treść testamentu ustnego dodatkowych oświadczeń, nie
wyrażonych przez spadkodawcę, narusza wymagania określone w tym przepisie
i nie pozwala na uznanie, iż treść testamentu ustnego została stwierdzona
prawidłowo oraz przez przyjęcie, że niezachowanie wymagań przewidzianych w art.
952 § 2 k.c. powoduje nieważność testamentu ustnego.
Można więc jedynie stwierdzić w pierwszej kwestii, że zamieszczenie przez
osobę spisującą treść testamentu ustnego dodatkowego oświadczenia, nie
wyrażonego przez spadkodawcę, wskazującego niektóre składniki jego majątku,
doprowadziło do tego, iż protokół nie odzwierciedlał treści oświadczenia woli
spadkodawcy, choć być może ogólnie odzwierciedlał jego ostatnią wolę. Doszło
jednak w protokole do oczywistego zniekształcenia treści testamentu ustnego, co
w okolicznościach sprawy pozwala na uznanie, że nie jest to dokument
potwierdzający treść testamentu ustnego w sposób przewidziany w art. 952 § 2 k.c.
W orzecznictwie przyjmuje się bowiem, że przez prawidłowe sporządzenie
protokołu testamentu ustnego należy rozumieć jego prawidłowość zarówno od
strony formalnej, tj. zachowanie terminu rocznego, podanie miejsca i daty
oświadczenia oraz miejsca i daty spisania, podpisanie przez świadków, jak i od
9
strony materialnej tj. jasność treści i zgodność treści pisma z oświadczeniem woli
testatora. Nie można bowiem wykluczyć, że podczas sporządzania pisma
stwierdzającego treść testamentu ustnego doszło do świadomego lub
niezamierzonego zniekształcenia lub wypaczenia woli spadkodawcy (porównaj
między innymi postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 17 września 2003 r. II CK
20/02 i z dnia 9 września 2011 r. I CSK 248/11, niepubl.).
Odnosząc się zaś do drugiej kwestii trzeba przede wszystkim stwierdzić,
że wbrew zarzutom skarżących, Sąd Okręgowy nie zajął stanowiska, iż
niezachowanie wymagań przewidzianych w art. 952 § 2 k.c. powoduje nieważność
testamentu ustnego. Nie można również wywieść takiego stanowiska z dokonanej
przez Sąd wykładni powyższego przepisu, z której jednoznacznie wynika, że Sąd
prawidłowo odróżnił samo sporządzenie testamentu ustnego i przesłanki jego
ważności od sporządzenia pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego
i nieskuteczności testamentu ustnego, jeżeli pismo to nie odpowiada wymaganiom
przewidzianym w art. 952 § 2 k.c. Niezależnie od tego należy też podkreślić,
że nawet błędne przyjęcie, iż uchybienie wymaganiom art. 952 § 2 k.c. powoduje
nieważność testamentu ustnego nie miałoby wpływu na treść orzeczenia, gdyż
zarówno nieważność testamentu ustnego jak i jego nieskuteczność wywołana
wadliwością pisma stwierdzającego jego treść powodują ten sam skutek w postaci
uruchomienia systemu dziedziczenia ustawowego, do czego doszło w sprawie, albo
dziedziczenia na podstawie innego testamentu jeżeli był sporządzony, co
w rozpoznawanej sprawie nie miało miejsca.
Bezprzedmiotowe są także zarzuty oparte na drugiej podstawie kasacyjnej,
gdyż ich uzasadnienie wskazuje, że w istocie nie chodzi o naruszenie powołanych
przepisów postępowania lecz o naruszenie art. 952 § 2 k.c. przez bezpodstawne -
zdaniem skarżących - przyjęcie, iż w piśmie stwierdzającym testament ustny doszło
do zniekształcenia oświadczenia woli testatora. Jak zaś wskazano wyżej istniały
podstawy do takiej oceny Sądu Okręgowego.
Biorąc wszystko to pod uwagę Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
oddalił skargę kasacyjną, a na podstawie art. 520 § 3 w zw. z art. 108 § 1, art. 391
§ 1 i art. 39821
k.p.c. orzekł o kosztach postępowania kasacyjnego.
10