Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 4/15
UCHWAŁA
Dnia 13 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Karol Weitz
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z wniosku P. K.
przy uczestnictwie C. sp. z o.o. z siedzibą w W.
o wynagrodzenie kuratora,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 13 marca 2015 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w W.
postanowieniem z dnia 17 grudnia 2014 r.
"Czy wynagrodzenie dla kuratora osoby prawnej ustanowionego
z urzędu na podstawie art. 42 k.c., w sytuacji braku majątku lub
dochodów tej osoby, jest pokrywane ze środków publicznych na
podstawie art. 597 § 1 k.p.c. w zw. z art. 605 k.p.c., a jeśli tak, to kto
wówczas jest płatnikiem tego wynagrodzenia?"
podjął uchwałę:
Wynagrodzenie dla kuratora ustanowionego z urzędu na
podstawie art. 42 k.c. w braku majątku lub dochodów osoby
prawnej jest pokrywane przez Skarb Państwa - sąd rejestrowy.
2
UZASADNIENIE
W sprawie gospodarczej z powództwa Kancelarii Prawnej […] przeciwko C.
sp. z o.o. o zapłatę postanowieniem z dnia 4 marca 2014 r. Sąd Rejonowy Sąd
Gospodarczy XVI Wydział Gospodarczy zawiesił postępowanie (art. 174 § 1 pkt 2
k.p.c.) oraz zwrócił się na podstawie art. 42 § 1 k.c. do Sądu Rejonowego XIII
Wydziału Gospodarczego Krajowego Rejestru Sądowego Sądu Rejonowego o
wszczęcie postępowania z urzędu w przedmiocie ustanowienia kuratora dla
pozwanej, celem doprowadzenia do powołania organu tej osoby prawnej, a w razie
potrzeby jej likwidacji. W uzasadnieniu podniósł, że C. sp. z o.o. nie ma organu,
gdyż dotychczasowy jej prezes zarządu został wykreślony z rejestru z uwagi na
skazanie prawomocnym wyrokiem karnym.
Postanowieniem z dnia 4 kwietnia 2014 r. Sąd Rejestrowy ustanowił dla tej
spółki kuratora w osobie P. K. i określił zakres jego uprawnień, tj. postaranie się o
niezwłoczne powołanie zarządu, a w razie potrzeby o jej likwidację oraz zobowiązał
go do składania sprawozdań z czynności co 6 miesięcy, począwszy od
uprawomocnienia się tego orzeczenia.
P. K. w dniu 29 maja 2014 r. wystąpił z wnioskiem o przyznanie mu
wynagrodzenia za wykonane czynności, w którym podniósł, że spółka C. nie
prowadzi działalności gospodarczej, a on nie jest zobowiązany do poszukiwania
majątku osoby objętej kuratelą; nie jest też możliwe prowadzenie czynności
egzekucyjnych z powodu braku zarządu spółki, a podmiot żądający ustanowienia
kuratora powinien pokryć jego wynagrodzenie.
Postanowieniem z dnia 4 czerwca 2014 r. Sąd Rejonowy XIII Wydział
Gospodarczy Krajowego Rejestru Sądowego po rozpoznaniu sprawy na
posiedzeniu niejawnym przyznał P. K. kwotę 500 zł tytułem wynagrodzenia za
sprawowanie kurateli i zasądził ją na rzecz wnioskodawcy od C. sp. z o.o. Podniósł,
że nie udało się jeszcze powołać zarządu, gdyż na zgromadzenie nie stawił się
jedyny wspólnik spółki. Dokonując kontroli prawidłowości wykonania kurateli i
nakładu pracy za dotychczasowe działania kuratora uznał, że wynagrodzenie w
kwocie 500 zł nie jest wygórowane. Wskazał, że obciążył nim C. sp. z o.o. na
podstawie art. 179 k.r.o. i podniósł, że wniosek o zasądzenie wynagrodzenia od
Skarbu Państwa jest nieuzasadniony, gdyż kurator nie podał, jaki jest stan
3
majątkowy spółki dla której został ustanowiony, a zatem nie wykazał, że spółka nie
jest w stanie pokryć kosztów kurateli.
Kurator zaskarżając postanowienie w części dotyczącej zasądzenia
wynagrodzenia od C. sp. z. o.o. zarzucił, że wykazał, iż spółka objęta kuratelą nie
jest w stanie wypłacić zasądzonego wynagrodzenia. Nie posiada organów do
reprezentowania jej na zewnątrz, w tym także do dokonywania operacji
finansowych. Z tego względu uznał, że brak jest możliwości wyegzekwowania
wynagrodzenia na drodze postępowania egzekucyjnego. Podniósł, że spółka nie
prowadzi działalności gospodarczej. Wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia
przez zasądzenie wynagrodzenia kuratora od Skarbu Państwa - Prezesa Sądu
Rejonowego […].
Rozpoznając zażalenie Sąd Okręgowy powziął poważne wątpliwości co do
regulacji dotyczącej wynagrodzenia dla kuratora osoby prawnej ustanowionego
z urzędu, a także możliwości wypłaty tego wynagrodzenia ze środków publicznych
w sytuacji, gdy osoba prawna, dla której ustanowiono kuratora, nie ma majątku ani
dochodów i dał temu wyraz w przedstawionym zagadnieniu prawnym (art. 390 § 1
k.p.c.).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W art. 178 § 1 k.r.o. ustawodawca ogólnie unormował, że kuratora
ustanawia się w wypadkach w ustawie przewidzianych, gdyż kuratela jest instytucją
niejednorodną, zróżnicowaną i służy realizacji różnych celów i funkcji (por. art. 70
§ 2, art. 82 § 3, art. 84 § 2, art. 99, art. 102, art. 109 § 3, art. 125 § 2, art. 157, art.
182, art. 183 § 1 i art. 184 § 1 k.r.o. art. 16 § 2 i art. 42 § 1 k.c., art. 69, art. 143,
art. 447 § 1 i 2, art. 454 § 1 i § 11, art. 454 § 2 i 3, art. 556 § 1, art. 666 § 1, art. 802,
art. 818 § 1, art. 819 § 2, art. 908 § 1, art. 928 k.p.c.). W wielu przypadkach kurator
powoływany jest na wniosek osoby, która go potrzebuje lub osoby trzeciej,
a także ustanawiany jest z urzędu. Regulacja kurateli (art. 179 - 184 k.r.o.)
nie ma charakteru wyczerpującego, gdyż zgodnie z art. 179 § 2 k.r.o., w zakresie
nieunormowanym w tych artykułach, stosować należy odpowiednio przepisy
kodeksu rodzinnego i opiekuńczego o opiece. Oznacza to, że kuratela
konstrukcyjnie nie różni się od opieki, gdyż obie instytucje stanowią formę
pieczy prawnej.
4
Kuratora dla osoby prawnej, po kolejnej nowelizacji kodeksu postępowania
cywilnego, począwszy od dnia 19 kwietnia 2010 r. ustanawia na wniosek lub
z urzędu sąd rejestrowy, w którego okręgu osoba ta ma lub miała
ostatnią siedzibę (art. 603 § 1 i 2 k.p.c.). W kwestiach nieunormowanych w art.
599 - 605 k.p.c. do spraw z zakresu kurateli stosuje się odpowiednio przepisy
kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu w sprawach z zakresu
opieki (art. 605 k.p.c.). Odesłanie to należy rozumieć ściśle. Oznacza, że do
postępowania w sprawie ustanowienia kuratora na podstawie art. 42 k.c.
odpowiednie zastosowanie mają wyłącznie przepisy z zakresu opieki art. 590-59821
k.p.c. oraz wprost przepisy ogólne w sprawach opiekuńczych (art. 569-5781
k.p.c.),
a w następnej kolejności - jeśli wymienione przepisy nie stanowią inaczej - przepisy
ogólne o postępowaniu nieprocesowym (art. 506-525 k.p.c.) i w końcu -
na podstawie art. 13 § 2 k.p.c. odpowiednio właściwe przepisy dotyczące procesu.
Z treści art. 597 § 2 w związku z art. 605 k.p.c. wynika, że postanowienie
w przedmiocie przyznania wynagrodzenia kuratorowi jest zaskarżalne.
W judykaturze odstąpiono od poglądu wyrażanego w dawniejszym orzecznictwie,
że jest to orzeczenie formalne, od którego służy zażalenie (por np. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 8 maja 1975 r., III CZP 26/75, OSNC 1976, nr 2, poz. 31,
postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 3 lutego 1970 r., II CZ 32/69, OSNC 1970,
nr 9, poz. 165 i z dnia 5 października 2005 r, II CZ 84/05, nie publ.).
Odmienne zapatrywanie, prowadzące do wniosku, że od postanowienia
w przedmiocie wynagrodzenia dla kuratora służy apelacja, wyrażone zostało
w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 2011 r., III CZP 140/10 (OSNC
2011, nr 11, poz. 123). Wynikło ono ze zmiany art. 162 § 2 k.r.o., aksjologii
motywów podejścia do kwestii wynagrodzenia za wykonaną pracę oraz poglądów
na istotę i znaczenie środków odwoławczych. W każdym razie, gdy sprawa
dotyczy kuratora prawa materialnego orzeczenie w przedmiocie jego
wynagrodzenia stanowi postanowienie co do istoty sprawy w rozumieniu art. 518
k.p.c., zawierające merytoryczne rozstrzygnięcie żądania objętego wnioskiem
(por. np. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2014 r., III CZP 6/14,
OSNC 2015, nr 1, poz. 5 i tam powołane dalsze orzeczenia).
5
Interes prawny w postępowaniu nieprocesowym ma inne znaczenie
niż w procesie; wynika nie z naruszenia lub zagrożenia sfery prawnej, lecz
z pewnych zdarzeń prawnych, które wywołują konieczność uregulowania
wiążących się z nimi stosunków prawnych i stwarzają obiektywną potrzebę
wszczęcia postępowania lub wzięcia w nim udziału (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 19 lutego 1981 r., III CZP 2/81, OSNCP 1981, nr 8, poz. 144).
W orzecznictwie i literaturze wyrażony został pogląd, że zainteresowanie
uczestnictwem w tym postępowaniu wyznaczone być może również wynikiem
postępowania, w którym na osobę trzecią nałożono określony obowiązek.
Powszechnie przyjmowane jest w praktyce, że interes prawny uczestnika powinien
być badany w toku całego postępowania (por. postanowienia Sądu Najwyższego:
z dnia 1 października 1999 r., II CKN 606/99, OSNC 2000, nr 4, poz. 68 i z dnia
20 października 2004 r., IV CK 91/04, OSNC 2005, nr 10, poz. 177). Sąd może
odmówić dalszego udziału w postępowaniu osobie, która nie jest zainteresowana
wynikiem postępowania, jeżeli dojdzie do takiego przekonania w jego toku.
W sprawie o przyznanie wynagrodzenia kuratorowi, prowadzonej na jego wniosek,
w której działa on we własnym imieniu i na swoją rzecz, jego zainteresowanie
wynikiem postępowania nie budzi wątpliwości. W postanowieniu sąd powinien
przyznać wynagrodzenie, określić jego wysokość, oraz zobowiązanego do jego
uiszczenia.
Kurator ustanowiony na podstawie art. 42 § 1 k.c. jest kuratorem prawa
materialnego i jest powoływany przez sąd, jeżeli osoba prawna nie może
prowadzić swoich spraw z braku powołanych do tego organów. Jest on
zobligowany (art. 42 § 2 k.c.) do niezwłocznego podejmowania czynności,
mających doprowadzić do powołania organów osoby prawnej, a w razie potrzeby jej
likwidacji. Taki kurator osoby prawnej, jeżeli został do tego umocowany, może
wystąpić do sądu w imieniu reprezentowanej spółki z wnioskiem o jej rozwiązanie
(por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 2012 r., III CZP 95/11,
OSNC 2012, nr 11, poz. 125). W toku tego postępowania o rozwiązanie spółki pełni
równocześnie więc rolę kuratora procesowego.
Bezpośrednio wynagrodzenia kuratora ustanowionego na podstawie art. 42
k.c. dotyczy art. 179 § 1 i 2 k.r.o. Zgodnie z tym unormowaniem sąd, który
6
ustanowił kuratora, na jego żądanie przyzna mu, stosowne wynagrodzenie.
W zdaniu pierwszym art. 179 § 1 k.r.o. wprowadzona więc została zasada
odpłatności kurateli. Wyjątkowo wynagrodzenia nie przyznaje się, jeżeli nakład
pracy kuratora jest nieznaczny, a sprawowanie kurateli czyni zadość zasadom
współżycia społecznego (art. 179 § 2 k.c.). Można przyjąć, że w sprawie ten
wyjątek nie występuje, skoro były trudności z powołaniem przez jedynego
wspólnika C. sp. z o.o. zarządu, a J. G. został powołany na prezesa tego organu
dopiero na walnym zgromadzeniu spółki w dniu 25 kwietnia 2014 r. Kurator także
występował z wnioskiem o rozwiązanie spółki C.
Z zestawienia § 2 z § 1 art. 179 k.r.o. wynika, że sąd bada w takim
postępowaniu w pierwszym rzędzie, czy nakład pracy kuratora uzasadnia
przyznanie mu wynagrodzenia, i w jakiej wysokości. Gdy jest zrealizowana hipoteza
normy zawartej w art. 179 § 2 k.r.o., wniosek podlega oddaleniu. Z kolei w zdaniu
drugim art. 179 § 1 k.r.o. ustawodawca unormował, że wynagrodzenie powinno być
pokryte z dochodów lub majątku osoby, dla której kurator został ustanowiony,
a jeżeli ta osoba nie ma odpowiednich dochodów lub majątku, wynagrodzenie
pokrywa ten, kto żądał ustanowienia kuratora. Z takiej konstrukcji tego artykułu
wynika, że ustawodawca założył, iż taka osoba prawna ma dochody lub majątek,
z którego mają być pokryte koszty kurateli (domniemanie). W takiej sprawie
więc sąd zasądza wynagrodzenie od osoby prawnej, dla której został
ustanowiony kurator, chyba że zainteresowani ci wykażą brak aktywów osoby
prawnej na to wynagrodzenie. Wbrew stanowisku Sądu Okręgowego, przyznanie
wynagrodzenia od spółki jest orzeczeniem, na które kurator ma wpływ. Skoro działa
w tym charakterze, to powinien znać sytuację ekonomiczną spółki.
W wypadku braku aktywów osoby prawnej, wynagrodzenie pokrywa ten, kto
żądał ustanowienia kurateli. W sprawie ustanowienie kuratora nastąpiło z urzędu,
co jednak nie oznacza, że sąd jest wtedy wnioskodawcą, a więc, iż na podstawie
unormowania zawartego w art. 179 § 1 zd. ostatnie ma obowiązek pokryć
koszty kurateli. W literaturze i judykaturze zwracano uwagę, że w takim wypadku
brak podstaw normatywnych do obciążenia Skarbu Państwa tymi kosztami
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2005 r., II CZ 84/05).
Stanowisko to straciło aktualność od dnia 13 czerwca 2009 r., tj. od wejścia w życie
7
ustawy z dnia od 6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny
i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 220, poz. 1431).
Uzasadnienie projektu tej ustawy wskazuje na zamiar ustawodawcy zrównania
sytuacji opiekuna i kuratora w odniesieniu do pokrywania wynagrodzenia, także
w razie braku dochodów lub majątku osoby, dla której ustanowiony został podmiot
poddany pieczy. Nie ma racjonalnych podstaw do przyjęcia, że wynagrodzenie
ze środków publicznych nie należy się wtedy także kuratorowi, skoro uprawnienie
takie ma opiekun (druk Sejmu VI kadencji nr 888).
Należy przypomnieć, że na podstawie art. 178 § 2 k.r.o. do wynagrodzenia
kuratora w części nieuregulowanej w art. 179 k.r.o. ma zastosowanie unormowanie
dotyczące wynagrodzenia opiekuna, tj. art. 162 § 3 k.r.o. Zakres tej nowej regulacji
jest z jednej strony węższy, gdyż nie jest tu zobowiązanym podmiot, który wnosił
o ustanowienie opiekuna, a z drugiej strony szerszy, gdyż jeżeli osoba dla której
została ustanowiona opieka nie ma odpowiednich dochodów lub majątku,
wynagrodzenie ma być pokrywane ze środków publicznych na podstawie
przepisów o pomocy społecznej.
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 28 marca 2014 r. III CZP 6/14 wyjaśnił,
że wykładnia art. 178 § 2 k.r.o. nakazuje stosować do kurateli odpowiednio przepisy
o opiece, ponieważ przepisy o kurateli nie regulują problematyki wynagrodzenia
kuratora ustanowionego z urzędu, istnieje podobieństwo obu tych instytucji,
a zamiarem ustawodawcy było objęcie nowo wprowadzoną regulacją, zawartą w art.
162 § 3 k.r.o., także przypadku kurateli, w sytuacji braku podstaw do wypłacenia
wynagrodzenia z majątku osoby objętej kuratelą lub wnioskującej o jej ustanowienie.
Ponadto wskazał, że w razie braku podstaw do pokrycia wynagrodzenia kuratora
osoby częściowo ubezwłasnowolnionej na podstawie art. 179 § 1 k.r.o.,
wynagrodzenie to jest pokrywane ze środków publicznych na podstawie przepisów
o pomocy społecznej (art. 162 § 3 w zw. z art. 178 § 2 k.r.o. i art. 53a ustawy z dnia
12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 182
ze zm., dalej: „u.p.s.”).
Zgodnie z ogólnie przyjętymi w prawie zasadami „odpowiedniego”
stosowania przepisów, niektóre z nich znajdą zastosowanie wprost, bez
żadnych modyfikacji i zabiegów adaptacyjnych, inne tylko pośrednio, a więc
8
z uwzględnieniem konstrukcji, istoty i odrębności postępowania, w którym znajdą
zastosowanie a jeszcze inne nie będą mogły być wykorzystane w żadnym zakresie
(por. np. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
31 marca 2004 r, III CZP 110/03, OSNC 2004, nr 9, poz. 133 i postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 9 grudnia 1975 r., I CO 9/75, OSNCP 1976, nr 10, poz. 219).
Według art. 36 pkt 1 lit. h u.p.s. świadczeniem z pomocy społecznej jest
wynagrodzenie należne opiekunowi z tytułu sprawowania opieki przyznane przez
sąd. Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej, mającą na celu
umożliwienie osobom fizycznym i ich rodzinom przezwyciężenie trudnych sytuacji
życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia,
zasoby i możliwości (art. 2 ust. 1 u.p.s.).
Ustanowienie kuratora dla spółki handlowej nie mieści się w zakresie
przedmiotowym pomocy społecznej. Inna jest funkcja ustanowienia opieki dla osób
i rodzin znajdujących się w trudnych sytuacjach życiowych, a inny cel ma
ustanowienie kuratora dla osoby prawnej. Z tych przyczyn odpowiednie stosowanie
w sprawie art. 53a u.p.s. budziłoby zasadnicze wątpliwości. Ze względu na
odmienne funkcje pomocy społecznej zobowiązanym do zapłaty wynagrodzenia dla
kuratora osoby prawnej nie może być gmina. Skoro w sprawie chodzi o kuratora
ustanowionego dla spółki handlowej, a nie osoby ubezwłasnowolnionej,
to odesłanie do przepisów ustawy o pomocy społecznej traci swoje ratio legis.
W tym stanie rzeczy odpowiednie stosowanie art. 162 § 3 k.r.o. do
wynagrodzenia kuratora ustanowionego z urzędu dla osoby prawnej na podstawie
art. 42 k.c. może polegać tylko na tym, że w wypadku braku jej dochodów lub
majątku, świadczenie to powinno być pokryte ze środków publicznych, niemniej nie
z funduszy gminy przeznaczonych na pomoc społeczną. Należy więc odpowiedzieć,
czy w takim wypadku zobowiązanym do zapłaty tego wynagrodzenia w obecnym
stanie prawnym może być Skarb Państwa. W literaturze wyrażone są poglądy
udzielające odpowiedzi pozytywnej na to pytanie. Skoro w takim wyjątkowym
wypadku wynagrodzenie jest pokrywane ze środków publicznych i nie mogą to być
środki gminy świadczone na podstawie ustawy o pomocy społecznej (art. 162 § 3
k.r.o.), a na podstawie art. 179 § 1 k.r.o. sąd rejestrowy ma obowiązek przyznania
stosownego wynagrodzenia i brak w ustawie wprost wskazania, kto ma go uiścić,
9
to należy dojść do wniosku, że ustawodawca założył, że spełnić ma to świadczenie
podmiot, który je przyznał. „Pokrycie,” czyli wyrównanie jakieś straty, czy należnego
wynagrodzenia, to nic innego jak w powszechnym rozumieniu tego słowa
„zapewnienie finansowania”.
W końcu trzeba zauważyć, że przesłanki ustanowienia i kompetencje
kuratora ustanowionego na podstawie art. 42 k.c. i kuratora „rejestrowego”
powoływanego na gruncie ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym
Rejestrze Sądowym (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1203) są odmienne.
Z tego względu brak przekonywujących argumentów, aby do wynagrodzenia dla
kuratora ustanowionego na podstawie kodeksu cywilnego przez analogię stosować
zasady z ustawy rejestrowej (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 maja
2008 r., III CZP 40/08, nie publ.).
Za przyjętym stanowiskiem przemawiają także racje wynikające
z publicznoprawnego charakteru kurateli. Chociaż kurator działa bezpośrednio
w interesie osoby prawnej, dla której został ustanowiony, to z jego powołaniem
ustawodawca wiąże trwałe ustabilizowanie jej sytuacji prawnej, a zatem instytucja
ta ma znaczenie dla bezpieczeństwa obrotu prawnego, tj. realizuje ten cel
społeczny.
Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął zagadnienie prawne, jak
w uchwale.