Pełny tekst orzeczenia

WYROK CZĘŚCIOWY

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 30 listopada 2015 roku

Sąd Okręgowy w Lublinie I Wydział Cywilny

w składzie następującym:

Przewodniczący: SSO Piotr Czerski

Protokolant: st. sekr. sąd. Monika Porębska

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 30 listopada 2015 r. w L.

sprawy z powództwa L. I.

przeciwko Ł. G. i T. I.

o uznanie Ł. G. i T. I. za niegodnych dziedziczenia po H. I.

____________________________________________________________

oddala powództwo L. I. o uznanie Ł. G. za niegodną dziedziczenia po H. I..

Sygn. akt I C 577/14

UZASADNIENIE

W pozwie z dnia 29 sierpnia 2006 r. powód L. I. domagał się uznania, że Ł. G. jest niegodna dziedziczenia po swojej matce H. I. zmarłej 18.06.2005 r. w Ł. oraz uznania, że T. I. syn E. jest niegodny dziedziczenia po swojej babce H. I. zmarłej 18.06.2005 r. w Ł., a także zasądzenia od pozwanych na rzecz powoda kosztów procesu.

W uzasadnieniu pozwu wyjaśniono między innymi, że spadkodawczyni H. I. zmarła 18.06.2005 r. w Ł. koło L.. Wniosek o stwierdzenie praw spadkowych został wniesiony do Sądu Rejonowego w Lubartowie i toczył się pod numerem I Ns 334/05. Spadkodawczyni była właścicielką mieszkania położonego w L. przy ul. (...) oraz garażu - o łącznej wartości ponad 200.000,00 zł. Aktem notarialnym z dnia 12.06.2001 r. spadkodawczyni zbyła nieodpłatnie na rzecz swojego T. I. swoje mieszkanie i garaż w sytuacji, gdy ze względu na stan zdrowia psychicznego nie była w stanie podejmować świadomych decyzji. Do czynności tej doprowadzili spadkodawczynię córka E. G. oraz wnuk T., wykorzystując nieporadność i niepoczytalność spadkodawczyni. H. I. bezpośrednio przed rzeczonym aktem notarialnym przebywała w szpitalu, gdzie stwierdzono otępienie starcze. Również bezpośrednio po akcie notarialnym (w 12 dni) przebywała na oddziale psychiatrycznym, gdzie stwierdzono otępienie miażdżycowe. Był to już trzeci pobyt spadkodawczyni na oddziale psychiatrycznym.

Po sporządzeniu aktu notarialnego Ł. I. G. złożyła wniosek do Sądu Okręgowego w Lublinie o ubezwłasnowolnienie matki i postanowieniem z dnia 28.12.2001 r. H. I. została ubezwłasnowolniona całkowicie z powodu zespołu otępiennego. Z dokumentacji lekarskiej wynika, że w czasie sporządzania aktu notarialnego H. I. nie była świadoma znaczenia czynności prawnej i nie była w stanie podjąć swobodnej decyzji.

Wobec wyżej wskazanych okoliczności, H. I. przystępując do aktu notarialnego darowizny na rzecz wnuka została wykorzystana przez własną córkę E. G. oraz jej syna T. I.. Zachowanie obojga pozwanych nosi cechy czynu przestępczego z art. 286 1 k.k., albowiem w celu osiągnięcia korzyści majątkowej doprowadzili H. I. do niekorzystnego rozporządzenia, to jest zbycia własności lokalu mieszkalnego i garażu darowizną na rzecz T. I. za pomocą wykorzystania niezdolności H. I. do należytego pojmowania przedsiębranego działania.

Powyższe okoliczności wskazują, że pozwani w celu osiągnięcia korzyści majątkowej dopuścili się wobec spadkodawczyni ciężkiego przestępstwa. (k. 3-3v)

W odpowiedzi na pozew pozwana domagał się oddalenia powództwa w całości. (k. 12)

Pozwany domagał się oddalenia powództwa i zwrotu kosztów. (k. 98)

W toku procesu zmarł pozwany T. I.. Postanowieniem z dnia 30 listopada 2015 r. umorzono postępowanie w części dotyczącej tego pozwanego – z uwagi na fakt, że roszczenie miało charakter majątkowy, ale ściśle związany z osobą, której dotyczyło. (k. 741)

Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:

H. I. ur. (...) zmarła w dniu 18 czerwca 2005 r. w Ł. jako rozwiedziona. (odpis asc – k. 543)

Spadek po H. I. na podstawie ustawy nabyły dzieci: Ł. G., L. I., K. I., A. I. po 1/4 części. (odpisy postanowień – k. 542, 544)

Na podstawie skierowania z dnia 23 lutego 2001 r. (z rozpoznaniem otępienia znacznego i brakiem komunikacji), w dniach od 28 lutego 2001 r. do 23 marca 2001 r. H. I. była hospitalizowana w Klinice (...) w L. z powodu występujących zaburzeń pamięci, zaburzeń orientacji, częstych bólów głowy i zawrotów z uczuciem szumu w uszach, bez utraty przytomności. U H. I. okresowo występowało pobudzenie, odmawianie przyjmowania pokarmów. W badaniu neurologicznym nie stwierdzono zmian ubytkowych. W czasie pobytu wykonano szereg badań dodatkowych. Rozpoznano objawy m.in. demencji. Zalecono leczenie ambulatoryjne. Następnie H. I. była dwukrotnie hospitalizowana psychiatrycznie: okresach od 24 czerwca do 6 sierpnia 2001 r. z rozpoznaniem otępienia w chorobie Alzheimera i od 14 lutego do 29 marca 2002 r. z rozpoznaniem otępienia miażdżycowego. (dokumentacja medyczna – k. 164 i n.)

W dniu 12 czerwca 2001 r. przed notariuszem R. M. w L. w Kancelarii Notarialnej przy Alejach (...) sporządzony został akt notarialny zarejestrowany w Rep. A pod nr (...). Zgodnie z jego treścią H. I. darowała swojemu wnukowi T. I. nieruchomość objętą księgą wieczystą KW nr (...), stanowiącą lokal mieszkalny oznaczony nr (...) wraz z prawami z nią związanymi, a także nieruchomość objętą księgą wieczystą nr (...), stanowiącą garaż oznaczony nr (...) wraz z prawami z nią związanymi – a obdarowany darowiznę przyjął. W tym samym akcie, zgodnie z poleceniem H. I., T. I. ustanowił nieodpłatnie na jej rzecz na nabytej tym aktem nieruchomości stanowiącej lokal dożywotnią osobistą służebność polegającą na prawie zamieszkiwania w całym lokalu mieszkalnym według potrzeb uprawnionej. (AN – k. 160-161)

Postanowieniem z dnia 28 grudnia 2001 r. Sąd Okręgowy w Lublinie ubezwłasnowolnił całkowicie H. I. z powodu zespołu otępiennego. Natomiast Sąd Rejonowy w Lublinie postanowieniem z dnia 21 lutego 2002 r. ustanowił dla H. I. opiekuna. (odpis postanowienia – k. 548v).

Postanowieniem z dnia 21 lutego 2002 r. Sąd Rejonowy w Lublinie ustanowił dla całkowicie ubezwłasnowolnionej H. I. opiekuna w osobie jej córki Ł. G.. (odpis postanowienia – k. 549)

Już w pod koniec lat 90-ych XX wieku u H. I. pojawiły się pierwsze objawy chorobowe w postaci zaburzeń pamięci i orientacji oraz ogólnego otępienia. Stan ten nasilił się w roku 2000. Natomiast załamanie jej stanu zdrowia nastąpiło w dniu 24 czerwca 2001 r. (zeznania pozwanej – k. 52v, 738, zeznania świadków: K. I. – k. 91, J. C. – k. 133, G. O. – k. 133v, A. I. – k. 290-291, 590a, protokół obejmujący zeznania świadka B. R. złożone w sprawie IV K 1/10 – k. 640v-641).

Przed sporządzeniem aktu darowizny H. I. kilkakrotnie w sposób odmienny informowała członków rodziny o swoich zamierzeniach związanych z rozporządzeniem prawem do lokalu mieszkalnego. W szczególności informowała o zamierzeniach dokonania rozporządzenia na rzecz pozwanego, jak również w innych sytuacjach na rzecz innych podmiotów. Po dokonaniu darowizny chciała „wycofać się” z tej czynności, negatywnie oceniając zachowanie wnuka. (zeznania świadków: Z. I. – k. 90v-91, I. C. – k. 127v, H. G. – k. 127v, R. K. – k. 128, P. G. – 132v, A. I. – k. 590a, protokoły obejmujące zeznania świadka M. Ż. złożone w sprawie IV K 1/10 – 639v-640, 643v-644v)

Zgodnie z opinią sądową biegłego psychiatry M. B. z dnia 26 czerwca 2001 r., złożoną dla Sądu Rejonowego w Lublinie V Wydział Rodzinny i Nieletnich, H. I. ze względu na zaburzenia pamięci, orientacji, urojenia ksobne przejawiała tendencje samobójcze. Swoim zachowaniem stwarzała zagrożenie dla swojego życia. Wymagała leczenia psychiatrycznego. (odpis opinii – k. 270)

Zgodnie z opinią sądową biegłego psychiatry A. C. z dnia 9 grudnia 2001 r., złożoną w sprawie o sygn. akt I Ns 198/1 Sądu Okręgowego w Lublinie, H. I. z powodu zespołu otępiennego nie posiadała zdolności pokierowania swoim postępowaniem. (odpis opinii – k. 250-258)

Zgodnie z opinią sądową biegłego psychiatry C. R. z dnia 5 czerwca 2007 r., złożoną w sprawie o sygn. akt IC 661/06 Sądu Okręgowego w Lublinie, nic nie wskazuje na to, by 12 czerwca 2001 r. u H. I. występowały zaburzenia psychiczne, które uniemożliwiałyby jej swobodne powzięcie i wyrażenie woli w zakresie rozporządzenia majątkiem, ujętym w tym dniu akcie darowizny. (odpis opinii – k. 217-219)

Zgodnie z opinią biegłego psychiatry Z. R. z dnia 9 lipca 2007 r., złożoną w sprawie o sygn. akt 1 Ds. 3710/06/s Prokuratury Rejonowej L. (...) w L., H. I. w dniu 12 czerwca 2001 r. w czasie sporządzenia aktu notarialnego darowizny z powodu otępienia intelektualnego pozbawiona była zdolności do świadomego i swobodnego podjęcia decyzji i wyrażenia swej woli. (odpis opinii – k. 263-269)

Zgodnie z opinią biegłego psychiatry M. M. z dnia 26 sierpnia 2007 r., złożoną w sprawie o sygn. akt 1 Ds. 3710/06/s Prokuratury Rejonowej L. (...) w L., ze względu na występowanie otępienia naczyniopochodnego 12 czerwca 2001 r. H. I. miała zniesioną zdolność należytego podejmowania działania ze względu na jej stan psychiczny (świadomego podejmowania decyzji i wyrażenia woli) – odpis opinii – k. 234-249

Zgodnie z opinią biegłego psychiatry Z. R. z dnia 26 lipca 2011 r., złożoną w sprawie o sygn. akt IV K 1/10, H. I. w dniu 12 czerwca 2001 r. i w ciągu 6 miesięcy przed tą datą, ze względu na otępienie naczyniopochodne, pozbawiona była zdolności należytego pojmowania przedsiębranego działania. (opinia – k. 1181-1187 akt sprawy IV K 1/10)

Zgodnie z opinią biegłego psychiatry C. R. z dnia 22 listopada 2011 r., złożoną w sprawie o sygn. akt IV K 1/10, dnia 12 czerwca 2001 r. H. I. była niezdolna do świadomego i swobodnego powzięcia i wyrażenia woli w zakresie rozporządzenia swoim majątkiem ujętym w sporządzonym w tym dniu akcie darowizny. (opinia – k. 1245-1250 akt sprawy IV K 1/10)

Zgodnie z opinią biegłego psychiatry M. M. z dnia 20 grudnia 2011 r., złożoną w sprawie o sygn. akt IV K 1/10, ze względu na występowanie otępienia naczyniopochodnego 12 czerwca 2001 r. H. I. miała zniesioną zdolność należytego podejmowania działania ze względu na jej stan psychiczny - świadomego podejmowania decyzji i wyrażenia woli. (opinia – k. 1253-1277 akt sprawy IV K 1/10)

W uzupełniających opiniach ustnych złożonych w sprawie IV K 1/10 biegli M. M., C. R. i Z. R. potwierdzili wnioski płynące ze swych ostatecznych opinii. (protokół rozprawy – k. 1313-1317 akt sprawy IV K 1/10, a także w aktach niniejszej sprawy – k. 682v i n.)

Wyrokiem z dnia 19 lipca 2012 r. wydanym w sprawie IV K 1/10 Sąd Okręgowy w Lublinie T. I. oskarżonego o to, że w dniu 12 czerwca 2001 r. działając w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, wykorzystując wynikającą ze znacznego otępienia intelektualnego H. I. niezdolność do należytego pojmowania przedsiębranego działania, doprowadził ją do niekorzystnego rozporządzenia mieniem w kwocie 59.000,00 zł przez zawarcie umowy darowizny lokalu mieszkalnego nr (...) w budynku nr (...) przy ul. (...) w L. oraz garażu oznaczonego nr (...) w budynku nr (...) przy ul. (...) w L., tj. o czyn z art. 286 § 1 k.k. uniewinnił od zarzucanego mu czynu. Wyrok ten uprawomocnił się z dniem 6 grudnia 2012 r. (wyrok z uzasadnieniem – k. 1354-1354v, 1408-1421v akt sprawy IV K 1/10, a także k. 686 i n. akt sprawy niniejszej)

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie powołanych dokumentów, nie budzących wątpliwości Sądu co do autentyczności oraz zgodności treści z rzeczywistym stanem rzeczy. W powołanym wyżej zakresie Sąd oparł się także na zeznaniach stron oraz świadków. Zgromadzony materiał dowodowy nie dał jednak podstaw do potwierdzenia przywoływanych przez powoda okoliczności, w jakich miało dojść do przygotowania i sporządzenia aktu darowizny przez H. I..

W szczególności Sąd nie dał bowiem wiary zeznaniom powoda oraz świadków A. I. i K. I. w części, w jakiej dotyczą okoliczności sporządzenia aktu notarialnego, a mającej świadczyć o tym, iż złożenie oświadczenia woli przez H. I. nastąpiło w warunkach wskazujących, iż T. I. oraz pozwana świadomie wykorzystali stan zdrowia H. I. w celu uzyskania efektu w postaci niekorzystnego rozporządzenia przez nią składnikami majątkowymi, a przy tym wbrew jej rzeczywistej woli postępowali w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. W tej mierze Sąd dał wiarę pozwanym oraz świadkom R. M.. Zeznania R. M. są wewnętrznie spójne i kategoryczne, również w zakresie zeznań złożonych w ramach konfrontacji z innym ze świadków. W tej mierze należało też zauważyć, że nawet świadek K. I. składający zeznania w części sprzeczne z treścią zeznań świadka R. M., w sposób kategoryczny potwierdził, że akt przed podpisaniem został odczytany i zaakceptowany przez strony ( k. 92).

Jednocześnie trzeba podkreślić, iż zeznania powoda oraz A. I. i K. I. są nacechowane zdecydowaną aprioryczną niechęcią w stosunku do pozwanej i T. I., ale także notariusza sporządzającego akt notarialny. Jednocześnie zeznania te nie zostały potwierdzone przez jakiegokolwiek bezstronnego świadka, który potwierdziłby chociażby fakty, iż dochodziło do przeredagowania treści projektu aktu notarialnego, braku świadomości H. I., iż chodzi o darowiznę, a nie sprzedaż nieruchomość, powoływania się przed notariuszem na wątpliwości dotyczące stanu zdrowia H. I.. Tymczasem za okoliczności udowodnione Sąd może uznać tylko tego rodzaju fakty, których zaistnienie jest pewne i wykazane, w ramach swobodnej oceny, na gruncie zgromadzonego materiału dowodowego. Fakty powoływane przez powoda, o których mowa, cechy tej są jednak pozbawione.

W dalszej kolejności należy odnieść się do dokumentów w postaci odpisów opinii biegłych wydanych w innych postępowaniach, gdyż powoływał się na nie powód. Przy czym powód ostatecznie cofnął wniosek o przeprowadzenie opinii w sprawie niniejszej, nie kwestionując ostatecznych wniosków sformułowanych w powyższych dokumentach (k. 608).

Analiza tych dokumentów w świetle twierdzeń powoda prowadzić musi do wniosku, iż bezspornie trafna jest ocena powoda, iż w chwili sporządzenia omawianego aktu notarialnego H. I. znajdowała się w stanie przez niego opisywanym. Niemniej jednak, tego rodzaju spostrzeżenie nie oznacza jeszcze, że pozwani oraz notariusz mieli w chwili sporządzenia aktu darowizny świadomość, iż H. I. znajduje się w stanie, który winien wykluczyć sporządzenie tego aktu. Otóż Sąd uznał za wiarygodne zeznania pozwanej oraz świadków naocznych sporządzenia aktu, iż nie miały miejsca zdarzenia, które w dniu sporządzania aktu mogły wzbudzić wątpliwości co do zdolności H. I. w zakresie składanego oświadczenia woli. Przemawiają za tym zwłaszcza stanowcze zeznania świadka R. M., która z uwagi na posiadane doświadczenie zawodowe, pełnioną funkcję i brak osobistego zaangażowania w sprawę, w zasadzie powinien, co wydaje się logiczne, posiadać wystarczające rozeznanie co do możliwości lub braku możliwości (dopuszczalności) sfinalizowania czynności, dla której ustawodawca wymaga zachowania formy aktu notarialnego. Nie zmienia to jednak faktu, że ostatecznie dopiero wiedza medyczna, którą zarówno notariusz, jak i pozwana oraz T. I. nie dysponowali, pozwoliłaby na trafną ocenę rzeczywistego stanu zdrowia H. I. w dniu 12 czerwca 2001 r.

Jednocześnie należy zauważyć, że nawet K. I., oceniający w swych zeznaniach w sposób krytyczny zachowanie pozwanych oraz notariusza przyznał, że poszczególne fragmenty projektu aktu notarialnego były odczytywane i akceptowane przez H. I.. Jednocześnie oświadczała ona, że rozumie treść aktu. Jednocześnie H. I. i pozwany w sposób swobodny oświadczyli, że akt podpiszą . (k. 92, 126)

Pozostały materiał dowodowy, w tym złożone w niniejszym procesie zeznania świadków P. K., A. K. i J. M., nie wniósł niczego istotnego do sprawy.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Powództwo obejmujące żądanie powoda uznania pozwanej za niegodną dziedziczenia po H. I. jest niezasadne.

Zgodnie z treścią art. 928 k.c.: (§ 1) spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:

1)dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;

2)podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;

3)umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

(§ 2) Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.

Tymczasem, jak już wyżej szczegółowo wyjaśniono, nie miała miejsca jakakolwiek okoliczność, która pozwalałaby Sądowi na uznanie, że miały miejsce fakty mieszczące się w hipotezie powyższego przepisu. W szczególności brak jest podstaw do uznania, że pozwana dopuściła się ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy. Nie są też prawdziwe twierdzenia powoda, iż w chwili sporządzenia czynności darowizny z dnia 12 czerwca 2001 r. miało miejsce wykorzystanie nieporadności i niepoczytalności spadkodawczyni, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej poprzez niekorzystne rozporządzenie jej mieniem.

W konsekwencji powództwo w omawianej części podlegało oddaleniu. Dlatego Sąd wydał w tym zakresie wyrok częściowy na podstawie art. 317 § 1 k.p.c.

W uzupełnieniu należy wyjaśnić, że jak wynika z kopii aktu stanu cywilnego złożonego wraz z pismem procesowym pełnomocnika pozwanej, pozwany T. I. zmarł w toku niniejszego procesu, tj. dnia 13 września 2015 r. W tej sytuacji należało rozważyć, czy w stosownej części postępowanie podlega zawieszeniu czy też umorzeniu. Zgodnie bowiem z treścią art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c., sąd zawiesza postępowania z urzędu w razie śmierci strony lub jej przedstawiciela ustawowego, utraty przez nich zdolności procesowej, utraty przez stronę zdolności sądowej lub utraty przez przedstawiciela ustawowego charakteru takiego przedstawiciela.

Niemniej jednak, według art. 922 § 2 k.c., nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.

W ocenie Sądu Okręgowego, sprawa o uznanie osoby fizycznej za niegodną dziedziczenia ma charakter majątkowy1, lecz jej przedmiot pozostaje w ścisłym związku z osobą, której dotyczy. Dlatego w sytuacji śmierci osoby fizycznej, do której odnosi się żądanie uznania za niegodną dziedziczenia, postępowanie nie może być kontynuowane z udziałem jej następców prawnych (por. art. 180 § 1 pkt 1 k.p.c.). Jest tak tym bardziej dlatego, że rozstrzygnięcie sądu w tego rodzaju sprawie nie ma charakteru deklaratywnego, lecz konstytutywny2. W konsekwencji w omawianej części postępowanie zostało umorzone jako bezprzedmiotowe na podstawie art. 355 k.p.c.

Mając powyższe na względzie, Sąd orzekł jak w sentencji.

1 Zob. szerzej postanowienie SN z dnia 3 lutego 2012 r., I CZ 9/12, LEX nr 1144815.

2 Por. szerzej Komentarz do art. 929 k.c. , pod red. K. Osajdy, Legalis/el. oraz powołany tam wyrok SN z dnia 11 marca 2003 r., V CKN 1871/00, OSN 2004, Nr 5, poz. 85.