Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CZ 9/12
POSTANOWIENIE
Dnia 3 lutego 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
w sprawie z powództwa J. F.
przeciwko K. F.
o uznanie za niegodną dziedziczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 3 lutego 2012 r.,
zażalenia powoda na postanowienie Sądu Okręgowego
z dnia 2 marca 2011 r.,
oddala zażalenie.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 2 marca 2011 r. Sąd Okręgowy odrzucił skargę
kasacyjną powoda od wyroku tego Sądu z dnia 1 października 2010 r.,
oddalającego apelację powoda od wyroku Sądu Rejonowego z dnia 25 marca 2010
r., którym oddalone zostało powództwo o uznanie pozwanej za niegodną
dziedziczenia.
Sąd Okręgowy stwierdził, że, zgodnie z art. 3982
§ 1 zdanie pierwsze k.p.c.,
skarga kasacyjna jest niedopuszczalna w sprawach o prawa majątkowe, w których
wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż pięćdziesiąt tysięcy złotych,
w sprawach gospodarczych - niższa niż siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych,
a w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych - niższa niż
dziesięć tysięcy złotych. Sprawa o uznanie spadkobiercy za niegodnego jest
sprawą o prawa majątkowe, skutkiem niegodności bowiem jest pozbawienie
spadkobiercy prawa do spadku, które z istoty swej jest zawsze prawem
majątkowym, niezależnie od tego, czy i jaką przedstawia wartość materialną.
Ze względu na to, że powód oznaczył wartość przedmiotu zaskarżenia kwotą 500
zł, wniesiona skarga kasacyjna ulegała odrzuceniu jako niedopuszczalna
(art. 3986
§ 2 k.p.c.).
W zażaleniu na to postanowienie powód zarzucił Sądowi Okręgowemu
naruszenie art. 3986
§ 2 w związku z art. 3982
§ 1 k.p.c. przez przyjęcie, że sprawa
o uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia jest sprawą o prawa
majątkowe. Podniósł, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego problem ten jest
rozstrzygany rozbieżnie, o czym świadczą: powołane przez Sąd Okręgowy
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 października 1966 r., I CZ 105/66
(OSNCP 1967, nr 7-8, poz. 128) oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia
8 czerwca 1966 r., I PR 101/65 (OSPiKA 1967, nr 7-8, poz. 181) i z dnia 11 marca
2003 r., V CKN 1871/00 (OSNC 2004, nr 5, poz. 85). W konkluzji żalący wniósł
o uchylenie zaskarżonego postanowienia i zasądzenie od pozwanej kosztów
postępowania zażaleniowego.
3
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W powołanym zarówno przez Sąd Okręgowy, jak i przez żalącego
postanowieniu z dnia 7 października 1966 r., I CZ 105/66, Sąd Najwyższy przyjął,
że żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego ma charakter roszczenia
majątkowego. Uzasadniając swoje stanowisko podkreślił, że, zgodnie z art. 928 § 2
k.c., spadkobierca uznany za niegodnego zostaje wyłączony od dziedziczenia,
skutkiem niegodności zatem jest pozbawienie spadkobiercy prawa do spadku, które
z istoty swej jest zawsze prawem majątkowym, niezależnie od tego, czy i jaką
przedstawia wartość materialną. O tym, czy roszczenie ma charakter majątkowy,
decyduje nie okoliczność, że stanowi ono korzyść majątkową, lecz to, że stanowi
ono pewną pozycję – obojętne, dodatnią czy ujemną – w sferze praw majątkowych
podmiotu. Taką zaś cechę ma niewątpliwie prawo do spadku, wobec czego również
żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego ma charakter roszczenia
majątkowego.
Z kolei w powołanym przez żalącego wyroku z dnia 8 czerwca 1966 r., I PR
101/65, Sąd Najwyższy – rozważając na tle art. 38 § 3 ustawy z dnia 17 lutego
1961 r. o spółdzielniach i ich związkach (Dz.U. Nr 12, poz. 61) kwestię
dopuszczalności stosowania przepisów o przedawnieniu do terminów zawitych –
przyjął, że przewidziany w tym przepisie 6 – tygodniowy termin do zaskarżenia
uchwały walnego zgromadzenia nie jest terminem ustanowionym dla dochodzenia
roszczenia w rozumieniu art. 117 i 118 k.c. Pod pojęciem roszczenia
materialnoprawnego bowiem uważa się uprawnienie do żądania od konkretnej
osoby konkretnego zachowania się, które w razie odmowy spełnienia świadczenia
może być wymuszone. Tymczasem członkowi wykluczonemu w przypadku
zaskarżenia przez niego uchwały o wykluczeniu tak rozumiane roszczenie, czyli
uprawnienie do żądania aby spółdzielnia pozbawiła ważności uchwałę walnego
zgromadzenia i uznawała skarżącego nadal za członka, nie przysługuje.
Służy mu powództwo, którego przedmiotem nie jest dochodzenie roszczenia, lecz
żądanie uchylenia zaskarżonej uchwały, czyli pozbawienia jej mocy prawnej drogą
orzeczenia sądowego, i to ze skutkiem względem wszystkich członków spółdzielni.
W ten sposób uprawniony zmierza do ukształtowania z mocy wyroku sądowego
nowego stanu prawnego, abstrahując od woli i zachowania się pozwanej spółdzielni
4
bądź jej członków uczestniczących w walnym zgromadzeniu, tak jak np. wtedy, gdy
żąda uznania czynności prawnej dokonanej z jego pokrzywdzeniem
za bezskuteczną (art. 527 i 534 k.c.), albo domaga się uznania spadkobiercy
za niegodnego dziedziczenia (art. 929 k.c.).
W ostatnim z orzeczeń powołanych przez żalącego, tj. w wyroku z dnia
11 marca 2003 r., V CKN 1871/00, Sąd Najwyższy, rozważając kwestię legitymacji
czynnej w sprawie o uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, stanął na
stanowisku, że z powództwem o uznanie spadkobiercy za niegodnego (art. 929
k.c.) może wystąpić osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych, nawet
jeżeli nie dziedziczyłaby. Podzielając pogląd wyrażony w uzasadnieniu wyroku
z dnia 8 czerwca 1966 r., I PR 101/65, Sąd Najwyższy podkreślił, że żądanie
uznania spadkobiercy za niegodnego nie jest dochodzeniem roszczenia, natomiast
art. 929 k.c. daje każdej osobie mającej w tym interes uprawnienie domagania się
od sądu wydania orzeczenia o charakterze konstytutywnym, uznającego
spadkobiercę za niegodnego dziedziczenia. Nie sposób w takiej sytuacji mówić
o realizacji roszczenia i to wyłącznie o charakterze majątkowym. Mając na
względzie cel, dla osiągnięcia którego instytucja niegodności dziedziczenia została
wprowadzona, nie można ograniczać kręgu podmiotów legitymowanych wyłącznie
do osób mających interes majątkowy w wyeliminowaniu określonego podmiotu
z kręgu spadkobierców. Osoby najbliższe zmarłego mogą bowiem domagać się
uznania określonego spadkobiercy za niegodnego, kierując się wyłącznie interesem
niemajątkowym. Trudne do uzasadnienia byłoby stanowisko, że nie jest możliwe
domaganie się uznania spadkobiercy za niegodnego przez osobę bliską
spadkodawcy, która – nie mając interesu majątkowego, chciałaby jednak
ze względu na kult pamięci zmarłego, aby ostatnia jego wola została uszanowana
i aby porządek dziedziczenia nie był ustalany np. na podstawie sfałszowanego
testamentu. Dlatego też interesu uzasadniającego wystąpienie z żądaniem uznania
spadkobiercy za niegodnego nie można ograniczać jedynie do interesu
majątkowego.
Jak wynika z przedstawionych orzeczeń, w pierwszym z nich Sąd Najwyższy
oceniał charakter żądania uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia na
tle art. 17 pkt 1 k.p.c. w pierwotnym brzmieniu, w drugim zakwalifikował to żądanie
5
do kategorii powództw o ukształtowanie prawa, natomiast w trzecim dokonał
wykładni pojęcia interesu prawnego w rozumieniu art. 929 k.c. Tylko w pierwszym
i trzecim nawiązał do kwalifikacji spraw o uznanie spadkobiercy za niegodnego
z punktu widzenia tradycyjnego na gruncie przepisów kodeksu postępowania
cywilnego podziału spraw na sprawy o prawa majątkowe i o prawa niemajątkowe.
Podział ten znajduje odzwierciedlenie w przepisach art. 17 pkt 1 i 4 k.p.c., które
rozróżniają sprawy „o prawa niemajątkowe” i „o prawa majątkowe” w celu
rozgraniczenia właściwości rzeczowej sądów rejonowych i okręgowych. Na tle tych
przepisów wyłaniają się trudności w wytyczeniu linii granicznych między
poszczególnymi rodzajami spraw w sposób pozwalający na ich dychotomiczny
podział na sprawy o prawa majątkowe i niemajątkowe.
W doktrynie dominuje pogląd, że podstawą wyróżnienia kategorii praw
majątkowych i niemajątkowych jest typowy interes, jaki prawa te realizują.
Prawa majątkowe są przy tym uwarunkowane obiektywnym interesem
ekonomicznym uprawnionego. Na podstawie tego kryterium do praw majątkowych
zalicza się w szczególności prawa rzeczowe, wierzytelności opiewające na
świadczenia majątkowe, prawa majątkowe małżeńskie oraz istotną część praw
kwalifikowanych jako tzw. własność intelektualna. Z kolei do praw niemajątkowych
zalicza się prawa osobiste i prawa rodzinne niemajątkowe, stanowiące element
stosunków między małżonkami, krewnymi, przysposobionymi i powinowatymi.
Ostatnio w prawie cywilnym występuje tendencja do uwzględniania wartości
osobistych w obrębie praw majątkowych, co dodatkowo utrudnia rozróżnienie obu
rodzajów praw (zob. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2005 r., III CZP
111/05, OSNC 2006, nr 11, poz. 183 i z dnia 6 czerwca 2007 r., III CZP 56/07,
OSNC 2008, nr 7-8, poz. 79 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia
2008 r., II CSK 267/08, nie publ.).
Niegodność dziedziczenia nie następuje ipso iure, uznanie za niegodnego
wymaga orzeczenia sądowego stwierdzającego, że określony spadkobierca został
uznany za niegodnego (art. 928 § 1 k.c.). Orzeczenie takie ma charakter
konstytutywny, stwierdzenie niegodności następuje w chwili uprawomocnienia się
orzeczenia, z tym że działa ono ex tunc, gdyż spadkobierca niegodny zostaje
wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 928 § 2 k.c.).
6
W konsekwencji, należny mu spadek lub udział w spadku przypada innym osobom
zgodnie z regułami dziedziczenia ustawowego lub w drodze przyrostu.
Spadkobierca niegodny nie ma również prawa do zachowku.
Żalący ma rację podnosząc, że żądanie uznania spadkobiercy
za niegodnego nie jest dochodzeniem roszczenia materialnoprawnego,
czyli uprawnienia polegającego na tym, że oznaczona osoba ma obowiązek
wykonać świadczenie na rzecz uprawnionego, a uprawniony może żądać, aby
zachowała się ona w ściśle określony sposób. Osobie mającej w tym interes
prawny służy powództwo, którego przedmiotem nie jest dochodzenie
tak pojmowanego roszczenia, lecz żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego,
a w konsekwencji ukształtowania z mocy wyroku nowego porządku dziedziczenia
po danym spadkodawcy. Konstatacja ta nie przesądza jednak kwestii zaliczenia
spraw o uznanie spadkobiercy za niegodnego do kategorii spraw o prawa
majątkowe lub niemajątkowe. Dla kwalifikacji tej istotne bowiem jest to, czy żądanie
uznania spadkobiercy za niegodnego służy realizacji interesów majątkowych
uprawnionego.
Nie ulega wątpliwości, że żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego, bez
względu na motywy, jakimi kieruje się powód, zmierza do wyeliminowania
określonej osoby z kręgu spadkobierców, a tym samym do ukształtowania nowego
porządku dziedziczenia po danym spadkodawcy. Zgodnie z art. 922 § 1 k.c.,
w skład spadku wchodzą prawa i obowiązki majątkowe zmarłego, dlatego prawo do
spadku z istoty swej ma charakter majątkowy. W konsekwencji żądanie uznania
spadkobiercy za niegodnego wywiera wpływ na stosunki majątkowe stron.
Nawet w wyjątkowej sytuacji przedstawionej w wyroku Sądu Najwyższego z dnia
11 marca 2003 r., V CKN 1871/00, gdy z żądaniem uznania spadkobiercy
za niegodnego występuje osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych
danego spadkodawcy, która w konkretnych okolicznościach nie doszłaby do
dziedziczenia, stopień nasilenia cech przypisywanych prawom majątkowym jest tak
znaczący, że uzasadnia zakwalifikowanie sprawy do kategorii spraw o prawa
majątkowe. Można tu wprawdzie dopatrywać się pewnych elementów praw
osobistych, ale pozostają one zdecydowanie na drugim planie. Żądanie uznania
spadkobiercy za niegodnego zmierza przede wszystkim do realizacji interesów
7
majątkowych uprawnionego przez wyeliminowanie określonej osoby z kręgu
spadkobierców, a przez to do nowego ukształtowania kręgu osób, na które
przechodzą prawa i obowiązki majątkowe zmarłego. Dlatego też skład orzekający
Sądu Najwyższego podziela wyrażone wcześniej stanowisko, że sprawy o uznanie
spadkobiercy za niegodnego należy zaliczyć do kategorii spraw o prawa
majątkowe.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
w związku z art.
3941
§ 3 k.p.c. oddalił zażalenie jako pozbawione uzasadnionych podstaw.