Ts 191/12
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:
Pełny tekst orzeczenia
863/II/B/2014
POSTANOWIENIE
z dnia 20 września 2013 r.
Sygn. akt Ts 191/12
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Andrzej Rzepliński,
po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej J.M.M. o zbadanie zgodności:
1) art. 1207 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z art. 2, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
2) art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z art. 2, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 1 Konstytucji,
p o s t a n a w i a:
odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.
UZASADNIENIE
W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 7 sierpnia 2012 r. J.M.M. (dalej: skarżący) wystąpił o stwierdzenie niezgodności art. 1207 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 2, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 1 Konstytucji w zakresie, w którym zaskarżony przepis zezwala w postępowaniu ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego na stosowanie art. 98 § 1 k.p.c. przez sąd apelacyjny, przy ponownym rozpoznaniu apelacji, w wyniku uchylenia wyroku tego sądu przez Sąd Najwyższy. Ponadto, skarżący zakwestionował zgodność art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821 k.p.c. z art. 2, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 1 Konstytucji w zakresie, w którym kwestionowane przepisy umożliwiają obciążenie strony postępowania cywilnego kosztami tego postępowania w instancjach, w których sądy dopuściły się uchybień procesowych bądź popełniły błędy przy stosowaniu prawa.
Skarga konstytucyjna została sformułowana w związku z następującym stanem faktycznym. Sąd polubowny w wyroku z 20 stycznia 2009 r. zasądził na rzecz skarżącego dochodzone przez niego kwoty tytułem wynagrodzenia z umowy o obsługę prawną. Złożoną przez pozwanego, klienta skarżącego, skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego Sąd Okręgowy w Poznaniu – Wydział XII Cywilny oddalił wyrokiem z 17 grudnia 2009 r. (sygn. akt XII C 880/09). Sąd Apelacyjny w Poznaniu – Wydział I Cywilny oddalił też apelację pozwanego od wyroku sądu okręgowego (wyrok z 11 marca 2010 r., sygn. akt I ACa 151/10). Jednakże w wyroku z 11 marca 2011 r. Sąd Najwyższy uchylił orzeczenie sądu apelacyjnego i przekazał mu sprawę do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (sygn. akt II CSK 385/10).
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny w Poznaniu – Wydział I Cywilny w wyroku z 24 sierpnia 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11) zmienił zaskarżony wyrok sądu okręgowego i w zasadniczej części uchylił wyrok sądu polubownego, a także rozstrzygnął o kosztach postępowania przed sądem okręgowym oraz o kosztach postępowania apelacyjnego i kasacyjnego. Od tych postanowień skarżący złożył do Sądu Najwyższego zażalenia. Pierwsze z zażaleń odrzucił Sąd Apelacyjny w Poznaniu w postanowieniu z 27 września 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11). Zażalenie na to postanowienie oddalił zaś Sąd Najwyższy w postanowieniu z 24 maja 2012 r. (sygn. akt II CZ 14/12). Drugie z zażaleń oddalił Sąd Najwyższy w postanowieniu z 24 maja 2012 r. (sygn. akt II CZ 15/12). Oba postanowienia zostały doręczone skarżącemu 7 sierpnia 2012 r.
Do wniesionej skargi konstytucyjnej skarżący dołączył wniosek o wydanie postanowienia tymczasowego o wstrzymaniu wykonania postanowienia Sądu Apelacyjnego w Poznaniu – Wydział I Cywilny z 24 sierpnia 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11) zasądzającego od skarżącego 48 723,00 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania przed sądem pierwszej instancji oraz 93 829,00 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego i kasacyjnego.
Skarżący uważa, że w świetle art. 45 ust. 1 Konstytucji „każdy ma prawo do takiego (odpowiedniego) ukształtowania procedury sądowej, aby nie być obciążonym kosztami, których nie zawinił”. Zdaniem skarżącego art. 1207 k.p.c. narusza to prawo. Co więcej, przepis ten narusza prawo skarżącego do „sprawiedliwego rozstrzygnięcia”, gdyż „koszty postępowania, w którym sądy państwowe nie dostrzegły naruszenia klauzuli porządku publicznego, nie mogą być przenoszone na stronę postępowania”. W ocenie skarżącego „obywatel ma prawo do takiego ukształtowania ustroju i pozycji organów rozpoznających sprawy, aby błędy czy niedopatrzenia tych organów nie obciążały obywatela, a koszty tych błędów ponosił Skarb Państwa”.
Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 29 sierpnia 2012 r. skarżący został wezwany do uzupełnienia braków wniesionej skargi przez: wskazanie daty doręczenia skarżącemu wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu – Wydział I Cywilny z 24 sierpnia 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11); doręczenie odpisu (i 4 kopii) postanowienia Sądu Apelacyjnego w Poznaniu – Wydział I Cywilny z 27 września 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11); określenie, z którym z przywołanych w skardze konstytucyjnej orzeczeń skarżący wiąże naruszenie swoich konstytucyjnych praw lub wolności; wskazanie, jakie konstytucyjne wolności lub prawa przysługujące skarżącemu, wynikające z art. 2 oraz art. 77 ust. 1 Konstytucji, zostały naruszone przez art. 1207 k.p.c., oraz dokładne określenie sposobu ich naruszenia; wskazanie, jakie konstytucyjne wolności lub prawa przysługujące skarżącemu, wynikające z art. 2 oraz art. 77 ust. 1 Konstytucji, zostały naruszone przez art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821 k.p.c., oraz dokładne określenie sposobu ich naruszenia; doręczenie 3 egzemplarzy skargi konstytucyjnej oraz 4 kompletów załączników.
W odpowiedzi na powyższe zarządzenie skarżący wniósł pismo, w którym wyjaśnia, że wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 24 sierpnia 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11) został mu doręczony 13 września 2011 r. Ponadto, skarżący podnosi, że wiąże naruszenie przysługujących mu praw i wolności z oboma postanowieniami Sądu Najwyższego z 24 maja 2012 r. (sygn. akt II CZ 14/12 i II CZ 15/12).
Skarżący twierdzi, że zgodnie z art. 77 ust. 1 i art. 2 Konstytucji obywatel ma prawo oczekiwać, że przepisy będą tak konstruowane, aby ich zastosowanie nie powodowało powstania szkody. Zdaniem skarżącego standardu tego nie spełnia art. 1207 k.p.c. Co więcej, standardu tego nie spełniają też art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821 k.p.c., gdyż umożliwiają obciążenie obywatela kosztami sądowymi za postępowania sądowe dotknięte błędami. Skarżący podkreśla przy tym, że dochodzenie zwrotu tych kosztów (w formie odszkodowania) bezpośrednio na podstawie art. 77 ust. 1 Konstytucji jest „niemożliwe wobec związania sądów orzeczeniem i wykładnią Sądu Najwyższego”.
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji skarga konstytucyjna jest szczególnym środkiem ochrony konstytucyjnych wolności lub praw, które zostały naruszone przez wydanie w sprawie skarżącego orzeczenia opartego na zaskarżonej normie. Powołany przepis Konstytucji wyznacza przesłanki dopuszczalności skargi konstytucyjnej, z kolei art. 46-48 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) wskazują jej warunki formalne, które muszą zostać zachowane, aby podlegała rozpoznaniu. Na etapie wstępnej kontroli skargi Trybunał Konstytucyjny bada nadto, czy postawione zarzuty nie są oczywiście bezzasadne (na podstawie art. 36 ust. 3 w zw. z art. 49 ustawy o TK).
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego złożona skarga nie spełnia powyższych wymogów, co uniemożliwia nadanie jej dalszego biegu.
2. Skarżący wiąże naruszenie przysługujących mu konstytucyjnych praw podmiotowych z postanowieniami Sądu Najwyższego z 24 maja 2012 r. (sygn. akt II CZ 14/12 i II CZ 15/12).
2.1. Trybunał stwierdza jednak, że oba postanowienia Sądu Najwyższego dotyczą różnych kwestii. Postanowienie o sygn. akt II CZ 14/12 dotyczy zażalenia na postanowienie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu – Wydział I Cywilny z 27 września 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11) odrzucające zażalenie na postanowienie tego Sądu z 24 sierpnia 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11) rozstrzygające o kosztach postępowania przed sądem pierwszej instancji. Zgodnie z art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c. (obowiązującym do 3 maja 2012 r.) zażalenie do Sądu Najwyższego przysługiwało na postanowienie sądu drugiej instancji co do kosztów procesu, które – przeciwnie niż w sprawie skarżącego – nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji. Tym samym Trybunał podkreśla, że sąd apelacyjny ostatecznie rozstrzygnął o kosztach postępowania przed sądem pierwszej instancji w postanowieniu z 24 sierpnia 2011 r., a więc to z tym orzeczeniem skarżący mógłby wiązać naruszenie swoich konstytucyjnych praw.
2.2. Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu – Wydział I Cywilny z 24 sierpnia 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11) zostało doręczone skarżącemu 13 września 2011 r. Od tego dnia rozpoczął się bieg trzymiesięcznego terminu materialnoprawnego do złożenia skargi konstytucyjnej w zakresie, w którym skarżący wiąże naruszenie swoich praw lub wolności określonych w Konstytucji z rozstrzygnięciem sądu drugiej instancji o kosztach postępowania przed sądem pierwszej instancji. Termin ten upłynął 13 grudnia 2011 r. Skarga konstytucyjna została złożona 7 sierpnia 2012 r., a zatem niewątpliwie po upływie terminu do jej wniesienia zgodnie z art. 46 ust. 1 ustawy o TK. Okoliczność ta uniemożliwia – w przedstawionym zakresie – nadanie skardze konstytucyjnej dalszego biegu (art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK).
2.3. Trybunał zwraca uwagę na to, że innej niż powyżej przedstawiona kwestii dotyczyło drugie z postanowień Sądu Najwyższego z 24 maja 2012 r. o sygn. akt II CZ 15/12, w którym Sąd Najwyższy rozpatrywał zażalenie skarżącego na postanowienie sądu drugiej instancji odnoszące się do kosztów postępowania, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji. Trybunał podkreśla przy tym, że dopiero z uzyskaniem orzeczenia Sądu Najwyższego można mówić o wyczerpaniu drogi prawnej w rozumieniu art. 46 ust. 1 ustawy o TK w zakresie, w którym skarżący wiąże naruszenie przysługujących mu praw konstytucyjnych z rozstrzygnięciem o kosztach postępowania apelacyjnego oraz kasacyjnego. Postanowienie Sądu Najwyższego zostało doręczone skarżącemu 7 sierpnia 2012 r., tj. w dniu złożenia skargi konstytucyjnej, a zatem z zachowaniem ustawowego terminu (art. 46 ust. 1 ustawy o TK).
3. Skarżący żąda konstytucyjnej kontroli art. 1207 oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821 k.p.c.
W myśl art. 1207 k.p.c., do skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego przepisy art. 187 k.p.c. stosuje się odpowiednio (§ 1), a postępowanie ze skargi odbywa się według przepisów księgi pierwszej części pierwszej k.p.c., jeśli przepisy tytułu siódmego części piątej k.p.c. nie stanowią inaczej (§ 2).
Z kolei z zaskarżonych art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i 39821 k.p.c. wynika, że Sąd Najwyższy, uchylając zaskarżone orzeczenie i przekazując sprawę sądowi pierwszej lub drugiej instancji do rozpoznania, pozostawia temu sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
3.1. Trybunał przypomina, że zgodnie z art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK rozpoznanie zarzutów zawartych w skardze konstytucyjnej jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy skarżący przedstawi ostateczne orzeczenie sądu, z którym – ze względu na zastosowanie w sprawie zaskarżonego przepisu – wiąże naruszenie swoich konstytucyjnych wolności lub praw.
O ile niewątpliwie postanowienie Sądu Najwyższego z 24 maja 2012 r. (sygn. akt II CZ 15/12) oraz postanowienie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 24 sierpnia 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11) zostały wydane na podstawie art. 1207 k.p.c. (właściwie § 2 tego przepisu), to nie sposób przyjąć, by którekolwiek z nich zostało oparte na art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821 k.p.c. Przepisy te stanowiły bowiem podstawę wyroku Sądu Najwyższego z 11 marca 2011 r. (sygn. akt II CSK 385/10), zaś w postanowieniu z 24 maja 2012 r. (sygn. akt II CZ 15/12), z którym skarżący jednoznacznie wiąże naruszenie swoich konstytucyjnych praw (pismo z 14 września 2012 r.), Sąd Najwyższy oddalił zażalenie na postanowienie sądu apelacyjnego dotyczące kosztów postępowania apelacyjnego i kasacyjnego, a zatem samodzielnie orzekał – jako sąd drugiej instancji – o kosztach postępowania apelacyjnego i kasacyjnego.
Z uwagi zatem na okoliczność, że orzeczenie, z którym skarżący wiąże naruszenie konstytucyjnych praw, nie zostało wydane na podstawie zaskarżonych art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i 39821 k.p.c., Trybunał, zgodnie z art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, odmówił nadania skardze dalszego biegu w odniesieniu do przywołanych wyżej przepisów k.p.c.
3.2. Zdaniem skarżącego art. 1207 k.p.c. (w całości) narusza przysługujące mu prawo do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) oraz prawo do wynagrodzenia szkody wyrządzonej bezprawnym działaniem organu władzy publicznej (art. 77 ust. 1 w zw. z art. 2 Konstytucji).
Skarżący twierdzi ponadto, że art. 1207 § 1 k.p.c. nie uwzględnia specyfiki postępowania wywołanego skargą o uchylenie wyroku sądu polubownego, w którym orzeczenie sądu pierwszej instancji zapada w wyniku kontroli wyroku sądu polubownego i w tym sensie jest orzeczeniem drugoinstancyjnym.
3.3. Trybunał stwierdza jednak, że art. 1207 § 1 k.p.c. nie stanowił podstawy wydanego przez Sąd Najwyższy postanowienia z 24 maja 2012 r. (sygn. akt II CZ 15/12), z którym skarżący wiąże naruszenie swoich konstytucyjnych praw. Przepis ten dotyczy bowiem przesłanek formalnych dotyczących skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego, o których nie rozstrzygał Sąd Najwyższy w przywołanym postanowieniu.
Ponownie zatem Trybunał podkreśla, że orzeczenie, z którym skarżący wiąże naruszenie przysługujących mu wolności i praw, nie zostało wydane na podstawie art. 1207 § 1 k.p.c. W świetle art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK nadanie skardze dalszego biegu jest zatem niedopuszczalne.
3.4. Trybunał uznaje, że zarzut naruszenia Konstytucji przez art. 1207 § 2 k.p.c. – w zakresie, w którym zaskarżony przepis zezwala w postępowaniu ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego na stosowanie art. 98 § 1 k.p.c. przez sąd apelacyjny, przy ponownym rozpoznaniu apelacji, w wyniku uchylenia wyroku tego sądu przez Sąd Najwyższy – jest oczywiście bezzasadny (art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 ustawy o TK).
Po pierwsze, Trybunał zwraca uwagę, że w myśl art. 98 § 1 k.p.c. strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony (koszty procesu). Skarżący nie przedstawił argumentów, zgodnie z którymi regulacja ta nie powinna znaleźć zastosowania w przypadku postępowania ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego. Co więcej, nie uprawdopodobnił, by jego prawo do sądu, rozumiane jako prawo do odpowiedniego ukształtowania postępowania sądowego zgodnie z zasadą sprawiedliwości, zostało nieproporcjonalnie – w świetle art. 31 ust. 3 Konstytucji – ograniczone. Nie jest też trafny argument skarżącego, że koszty, którymi został obciążony, nie są przez niego zawinione. Skoro bowiem doprowadził do wydania wyroku sądu polubownego (zgodnego ze swoim żądaniem, a bezprawnego, jak ustalił Sąd Najwyższy w wyroku z 11 marca 2011 r.), musiał się liczyć z tym, że jeśli skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego zostanie uwzględniona (obojętnie w której instancji), to zostanie obciążony kosztami postępowania jako strona przegrywająca. Twierdzeniu skarżącego, że nie zawinił powstaniu kosztów, którymi został obciążony, przeczy – w świetle orzeczeń wydanych w jego sprawie – stan faktyczny.
Ponadto, Sąd Najwyższy w postanowieniu z 24 maja 2012 r. (sygn. akt II CZ 15/12) – badając podstawy do zastosowania art. 102 k.p.c., umożliwiającego odstąpienie od obciążania skarżącego kosztami procesu – ustalił, że skarżący nie powołał się na takie szczególne okoliczności, uzasadniające zmianę postanowienia sądu apelacyjnego, rozstrzygającego o kosztach.
Po drugie, Trybunał stwierdza, że art. 98 § 1 k.p.c., odpowiednio stosowany na podstawie art. 1207 § 2 k.p.c., nie zamyka drogi skarżącemu do dochodzenia naprawienia szkody za bezprawne działanie organów władzy publicznej (tu: sądów pierwszej i drugiej instancji). Z przepisu tego nie wynika – wbrew temu, co twierdzi skarżący – przyzwolenie na obciążenie kosztami procesu osoby, która nie zawiniła ich powstaniu. Skarżący nie zainicjował nadto postępowania, w którym domagałby się ochrony prawa określonego w art. 77 ust. 1 Konstytucji, sformułowany przez niego zarzut w tym zakresie nie znajduje więc odzwierciedlenia w stanie faktycznym ustalonym w jego sprawie. Zdaniem skarżącego art. 77 ust. 1 Konstytucji nakłada na Trybunał obowiązek badania, czy zaskarżony przepis prowadzi do powstania szkody. Zaakceptowanie tego poglądu oznaczałoby, że art. 77 ust. 1 Konstytucji byłby adekwatnym wzorcem w każdej sprawie, w której w przekonaniu skarżącego dochodzi do naruszenia jego praw majątkowych (Trybunał abstrakcyjnie badałby wówczas, czy dany przepis prowadzi do wyrządzenia szkody). Z art. 77 ust. 1 Konstytucji wynika tylko, że ten, któremu szkoda została wyrządzona bezprawnym działaniem organu władzy publicznej, może domagać się jej naprawienia. Trybunał ponownie podkreśla, że zaskarżony przepis nie dotyczy kwestii odszkodowania, a jedynie obciążenia przegrywającej strony postępowania kosztami procesu. Skarżący nie zainicjował postępowania, w którym domagałby się naprawienia szkody (sądy w jego sprawie nie rozstrzygały zatem o naprawieniu domniemanej szkody skarżącego). Tym samym jego argument jest obarczony błędem petitio principii: aby dochodzić odszkodowania z uwagi na wydanie rozstrzygnięcia opartego na (jego zdaniem) niekonstytucyjnym przepisie, skarżący domaga się przed Trybunałem stwierdzenia niekonstytucyjności tego przepisu, powołując wzorzec dotyczący odszkodowania. Najpierw powinien zaś wykazać, że zaskarżony przepis jest niezgodny np. z art. 45 ust. 1 Konstytucji, a następnie dochodzić odszkodowania, i gdyby ta droga była zamknięta, to mógłby kwestionować przepis, który ją zamyka (art. 77 ust. 1 Konstytucji byłby wtedy adekwatnym wzorcem). Skarżący pominął tę procedurę i od razu wskazuje art. 77 ust. 1 Konstytucji jako adekwatny do badania, czy została mu wyrządzona szkoda. Przepis ten nie stanowi jednak podstawy wzorca określonego przez skarżącego.
W tym stanie rzeczy Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu i w związku z tym pozostawił bez rozpoznania wniosek o wstrzymanie wykonania postanowienia Sądu Apelacyjnego z 24 sierpnia 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11).
POSTANOWIENIE
z dnia 20 września 2013 r.
Sygn. akt Ts 191/12
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Andrzej Rzepliński,
po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej J.M.M. o zbadanie zgodności:
1) art. 1207 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z art. 2, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
2) art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) z art. 2, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 1 Konstytucji,
p o s t a n a w i a:
odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.
UZASADNIENIE
W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 7 sierpnia 2012 r. J.M.M. (dalej: skarżący) wystąpił o stwierdzenie niezgodności art. 1207 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) z art. 2, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 1 Konstytucji w zakresie, w którym zaskarżony przepis zezwala w postępowaniu ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego na stosowanie art. 98 § 1 k.p.c. przez sąd apelacyjny, przy ponownym rozpoznaniu apelacji, w wyniku uchylenia wyroku tego sądu przez Sąd Najwyższy. Ponadto, skarżący zakwestionował zgodność art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821 k.p.c. z art. 2, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 1 Konstytucji w zakresie, w którym kwestionowane przepisy umożliwiają obciążenie strony postępowania cywilnego kosztami tego postępowania w instancjach, w których sądy dopuściły się uchybień procesowych bądź popełniły błędy przy stosowaniu prawa.
Skarga konstytucyjna została sformułowana w związku z następującym stanem faktycznym. Sąd polubowny w wyroku z 20 stycznia 2009 r. zasądził na rzecz skarżącego dochodzone przez niego kwoty tytułem wynagrodzenia z umowy o obsługę prawną. Złożoną przez pozwanego, klienta skarżącego, skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego Sąd Okręgowy w Poznaniu – Wydział XII Cywilny oddalił wyrokiem z 17 grudnia 2009 r. (sygn. akt XII C 880/09). Sąd Apelacyjny w Poznaniu – Wydział I Cywilny oddalił też apelację pozwanego od wyroku sądu okręgowego (wyrok z 11 marca 2010 r., sygn. akt I ACa 151/10). Jednakże w wyroku z 11 marca 2011 r. Sąd Najwyższy uchylił orzeczenie sądu apelacyjnego i przekazał mu sprawę do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (sygn. akt II CSK 385/10).
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny w Poznaniu – Wydział I Cywilny w wyroku z 24 sierpnia 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11) zmienił zaskarżony wyrok sądu okręgowego i w zasadniczej części uchylił wyrok sądu polubownego, a także rozstrzygnął o kosztach postępowania przed sądem okręgowym oraz o kosztach postępowania apelacyjnego i kasacyjnego. Od tych postanowień skarżący złożył do Sądu Najwyższego zażalenia. Pierwsze z zażaleń odrzucił Sąd Apelacyjny w Poznaniu w postanowieniu z 27 września 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11). Zażalenie na to postanowienie oddalił zaś Sąd Najwyższy w postanowieniu z 24 maja 2012 r. (sygn. akt II CZ 14/12). Drugie z zażaleń oddalił Sąd Najwyższy w postanowieniu z 24 maja 2012 r. (sygn. akt II CZ 15/12). Oba postanowienia zostały doręczone skarżącemu 7 sierpnia 2012 r.
Do wniesionej skargi konstytucyjnej skarżący dołączył wniosek o wydanie postanowienia tymczasowego o wstrzymaniu wykonania postanowienia Sądu Apelacyjnego w Poznaniu – Wydział I Cywilny z 24 sierpnia 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11) zasądzającego od skarżącego 48 723,00 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania przed sądem pierwszej instancji oraz 93 829,00 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego i kasacyjnego.
Skarżący uważa, że w świetle art. 45 ust. 1 Konstytucji „każdy ma prawo do takiego (odpowiedniego) ukształtowania procedury sądowej, aby nie być obciążonym kosztami, których nie zawinił”. Zdaniem skarżącego art. 1207 k.p.c. narusza to prawo. Co więcej, przepis ten narusza prawo skarżącego do „sprawiedliwego rozstrzygnięcia”, gdyż „koszty postępowania, w którym sądy państwowe nie dostrzegły naruszenia klauzuli porządku publicznego, nie mogą być przenoszone na stronę postępowania”. W ocenie skarżącego „obywatel ma prawo do takiego ukształtowania ustroju i pozycji organów rozpoznających sprawy, aby błędy czy niedopatrzenia tych organów nie obciążały obywatela, a koszty tych błędów ponosił Skarb Państwa”.
Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 29 sierpnia 2012 r. skarżący został wezwany do uzupełnienia braków wniesionej skargi przez: wskazanie daty doręczenia skarżącemu wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu – Wydział I Cywilny z 24 sierpnia 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11); doręczenie odpisu (i 4 kopii) postanowienia Sądu Apelacyjnego w Poznaniu – Wydział I Cywilny z 27 września 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11); określenie, z którym z przywołanych w skardze konstytucyjnej orzeczeń skarżący wiąże naruszenie swoich konstytucyjnych praw lub wolności; wskazanie, jakie konstytucyjne wolności lub prawa przysługujące skarżącemu, wynikające z art. 2 oraz art. 77 ust. 1 Konstytucji, zostały naruszone przez art. 1207 k.p.c., oraz dokładne określenie sposobu ich naruszenia; wskazanie, jakie konstytucyjne wolności lub prawa przysługujące skarżącemu, wynikające z art. 2 oraz art. 77 ust. 1 Konstytucji, zostały naruszone przez art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821 k.p.c., oraz dokładne określenie sposobu ich naruszenia; doręczenie 3 egzemplarzy skargi konstytucyjnej oraz 4 kompletów załączników.
W odpowiedzi na powyższe zarządzenie skarżący wniósł pismo, w którym wyjaśnia, że wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 24 sierpnia 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11) został mu doręczony 13 września 2011 r. Ponadto, skarżący podnosi, że wiąże naruszenie przysługujących mu praw i wolności z oboma postanowieniami Sądu Najwyższego z 24 maja 2012 r. (sygn. akt II CZ 14/12 i II CZ 15/12).
Skarżący twierdzi, że zgodnie z art. 77 ust. 1 i art. 2 Konstytucji obywatel ma prawo oczekiwać, że przepisy będą tak konstruowane, aby ich zastosowanie nie powodowało powstania szkody. Zdaniem skarżącego standardu tego nie spełnia art. 1207 k.p.c. Co więcej, standardu tego nie spełniają też art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821 k.p.c., gdyż umożliwiają obciążenie obywatela kosztami sądowymi za postępowania sądowe dotknięte błędami. Skarżący podkreśla przy tym, że dochodzenie zwrotu tych kosztów (w formie odszkodowania) bezpośrednio na podstawie art. 77 ust. 1 Konstytucji jest „niemożliwe wobec związania sądów orzeczeniem i wykładnią Sądu Najwyższego”.
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji skarga konstytucyjna jest szczególnym środkiem ochrony konstytucyjnych wolności lub praw, które zostały naruszone przez wydanie w sprawie skarżącego orzeczenia opartego na zaskarżonej normie. Powołany przepis Konstytucji wyznacza przesłanki dopuszczalności skargi konstytucyjnej, z kolei art. 46-48 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) wskazują jej warunki formalne, które muszą zostać zachowane, aby podlegała rozpoznaniu. Na etapie wstępnej kontroli skargi Trybunał Konstytucyjny bada nadto, czy postawione zarzuty nie są oczywiście bezzasadne (na podstawie art. 36 ust. 3 w zw. z art. 49 ustawy o TK).
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego złożona skarga nie spełnia powyższych wymogów, co uniemożliwia nadanie jej dalszego biegu.
2. Skarżący wiąże naruszenie przysługujących mu konstytucyjnych praw podmiotowych z postanowieniami Sądu Najwyższego z 24 maja 2012 r. (sygn. akt II CZ 14/12 i II CZ 15/12).
2.1. Trybunał stwierdza jednak, że oba postanowienia Sądu Najwyższego dotyczą różnych kwestii. Postanowienie o sygn. akt II CZ 14/12 dotyczy zażalenia na postanowienie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu – Wydział I Cywilny z 27 września 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11) odrzucające zażalenie na postanowienie tego Sądu z 24 sierpnia 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11) rozstrzygające o kosztach postępowania przed sądem pierwszej instancji. Zgodnie z art. 3941 § 1 pkt 2 k.p.c. (obowiązującym do 3 maja 2012 r.) zażalenie do Sądu Najwyższego przysługiwało na postanowienie sądu drugiej instancji co do kosztów procesu, które – przeciwnie niż w sprawie skarżącego – nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji. Tym samym Trybunał podkreśla, że sąd apelacyjny ostatecznie rozstrzygnął o kosztach postępowania przed sądem pierwszej instancji w postanowieniu z 24 sierpnia 2011 r., a więc to z tym orzeczeniem skarżący mógłby wiązać naruszenie swoich konstytucyjnych praw.
2.2. Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu – Wydział I Cywilny z 24 sierpnia 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11) zostało doręczone skarżącemu 13 września 2011 r. Od tego dnia rozpoczął się bieg trzymiesięcznego terminu materialnoprawnego do złożenia skargi konstytucyjnej w zakresie, w którym skarżący wiąże naruszenie swoich praw lub wolności określonych w Konstytucji z rozstrzygnięciem sądu drugiej instancji o kosztach postępowania przed sądem pierwszej instancji. Termin ten upłynął 13 grudnia 2011 r. Skarga konstytucyjna została złożona 7 sierpnia 2012 r., a zatem niewątpliwie po upływie terminu do jej wniesienia zgodnie z art. 46 ust. 1 ustawy o TK. Okoliczność ta uniemożliwia – w przedstawionym zakresie – nadanie skardze konstytucyjnej dalszego biegu (art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK).
2.3. Trybunał zwraca uwagę na to, że innej niż powyżej przedstawiona kwestii dotyczyło drugie z postanowień Sądu Najwyższego z 24 maja 2012 r. o sygn. akt II CZ 15/12, w którym Sąd Najwyższy rozpatrywał zażalenie skarżącego na postanowienie sądu drugiej instancji odnoszące się do kosztów postępowania, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji. Trybunał podkreśla przy tym, że dopiero z uzyskaniem orzeczenia Sądu Najwyższego można mówić o wyczerpaniu drogi prawnej w rozumieniu art. 46 ust. 1 ustawy o TK w zakresie, w którym skarżący wiąże naruszenie przysługujących mu praw konstytucyjnych z rozstrzygnięciem o kosztach postępowania apelacyjnego oraz kasacyjnego. Postanowienie Sądu Najwyższego zostało doręczone skarżącemu 7 sierpnia 2012 r., tj. w dniu złożenia skargi konstytucyjnej, a zatem z zachowaniem ustawowego terminu (art. 46 ust. 1 ustawy o TK).
3. Skarżący żąda konstytucyjnej kontroli art. 1207 oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821 k.p.c.
W myśl art. 1207 k.p.c., do skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego przepisy art. 187 k.p.c. stosuje się odpowiednio (§ 1), a postępowanie ze skargi odbywa się według przepisów księgi pierwszej części pierwszej k.p.c., jeśli przepisy tytułu siódmego części piątej k.p.c. nie stanowią inaczej (§ 2).
Z kolei z zaskarżonych art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i 39821 k.p.c. wynika, że Sąd Najwyższy, uchylając zaskarżone orzeczenie i przekazując sprawę sądowi pierwszej lub drugiej instancji do rozpoznania, pozostawia temu sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
3.1. Trybunał przypomina, że zgodnie z art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK rozpoznanie zarzutów zawartych w skardze konstytucyjnej jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy skarżący przedstawi ostateczne orzeczenie sądu, z którym – ze względu na zastosowanie w sprawie zaskarżonego przepisu – wiąże naruszenie swoich konstytucyjnych wolności lub praw.
O ile niewątpliwie postanowienie Sądu Najwyższego z 24 maja 2012 r. (sygn. akt II CZ 15/12) oraz postanowienie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 24 sierpnia 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11) zostały wydane na podstawie art. 1207 k.p.c. (właściwie § 2 tego przepisu), to nie sposób przyjąć, by którekolwiek z nich zostało oparte na art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821 k.p.c. Przepisy te stanowiły bowiem podstawę wyroku Sądu Najwyższego z 11 marca 2011 r. (sygn. akt II CSK 385/10), zaś w postanowieniu z 24 maja 2012 r. (sygn. akt II CZ 15/12), z którym skarżący jednoznacznie wiąże naruszenie swoich konstytucyjnych praw (pismo z 14 września 2012 r.), Sąd Najwyższy oddalił zażalenie na postanowienie sądu apelacyjnego dotyczące kosztów postępowania apelacyjnego i kasacyjnego, a zatem samodzielnie orzekał – jako sąd drugiej instancji – o kosztach postępowania apelacyjnego i kasacyjnego.
Z uwagi zatem na okoliczność, że orzeczenie, z którym skarżący wiąże naruszenie konstytucyjnych praw, nie zostało wydane na podstawie zaskarżonych art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i 39821 k.p.c., Trybunał, zgodnie z art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, odmówił nadania skardze dalszego biegu w odniesieniu do przywołanych wyżej przepisów k.p.c.
3.2. Zdaniem skarżącego art. 1207 k.p.c. (w całości) narusza przysługujące mu prawo do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) oraz prawo do wynagrodzenia szkody wyrządzonej bezprawnym działaniem organu władzy publicznej (art. 77 ust. 1 w zw. z art. 2 Konstytucji).
Skarżący twierdzi ponadto, że art. 1207 § 1 k.p.c. nie uwzględnia specyfiki postępowania wywołanego skargą o uchylenie wyroku sądu polubownego, w którym orzeczenie sądu pierwszej instancji zapada w wyniku kontroli wyroku sądu polubownego i w tym sensie jest orzeczeniem drugoinstancyjnym.
3.3. Trybunał stwierdza jednak, że art. 1207 § 1 k.p.c. nie stanowił podstawy wydanego przez Sąd Najwyższy postanowienia z 24 maja 2012 r. (sygn. akt II CZ 15/12), z którym skarżący wiąże naruszenie swoich konstytucyjnych praw. Przepis ten dotyczy bowiem przesłanek formalnych dotyczących skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego, o których nie rozstrzygał Sąd Najwyższy w przywołanym postanowieniu.
Ponownie zatem Trybunał podkreśla, że orzeczenie, z którym skarżący wiąże naruszenie przysługujących mu wolności i praw, nie zostało wydane na podstawie art. 1207 § 1 k.p.c. W świetle art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK nadanie skardze dalszego biegu jest zatem niedopuszczalne.
3.4. Trybunał uznaje, że zarzut naruszenia Konstytucji przez art. 1207 § 2 k.p.c. – w zakresie, w którym zaskarżony przepis zezwala w postępowaniu ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego na stosowanie art. 98 § 1 k.p.c. przez sąd apelacyjny, przy ponownym rozpoznaniu apelacji, w wyniku uchylenia wyroku tego sądu przez Sąd Najwyższy – jest oczywiście bezzasadny (art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 ustawy o TK).
Po pierwsze, Trybunał zwraca uwagę, że w myśl art. 98 § 1 k.p.c. strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony (koszty procesu). Skarżący nie przedstawił argumentów, zgodnie z którymi regulacja ta nie powinna znaleźć zastosowania w przypadku postępowania ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego. Co więcej, nie uprawdopodobnił, by jego prawo do sądu, rozumiane jako prawo do odpowiedniego ukształtowania postępowania sądowego zgodnie z zasadą sprawiedliwości, zostało nieproporcjonalnie – w świetle art. 31 ust. 3 Konstytucji – ograniczone. Nie jest też trafny argument skarżącego, że koszty, którymi został obciążony, nie są przez niego zawinione. Skoro bowiem doprowadził do wydania wyroku sądu polubownego (zgodnego ze swoim żądaniem, a bezprawnego, jak ustalił Sąd Najwyższy w wyroku z 11 marca 2011 r.), musiał się liczyć z tym, że jeśli skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego zostanie uwzględniona (obojętnie w której instancji), to zostanie obciążony kosztami postępowania jako strona przegrywająca. Twierdzeniu skarżącego, że nie zawinił powstaniu kosztów, którymi został obciążony, przeczy – w świetle orzeczeń wydanych w jego sprawie – stan faktyczny.
Ponadto, Sąd Najwyższy w postanowieniu z 24 maja 2012 r. (sygn. akt II CZ 15/12) – badając podstawy do zastosowania art. 102 k.p.c., umożliwiającego odstąpienie od obciążania skarżącego kosztami procesu – ustalił, że skarżący nie powołał się na takie szczególne okoliczności, uzasadniające zmianę postanowienia sądu apelacyjnego, rozstrzygającego o kosztach.
Po drugie, Trybunał stwierdza, że art. 98 § 1 k.p.c., odpowiednio stosowany na podstawie art. 1207 § 2 k.p.c., nie zamyka drogi skarżącemu do dochodzenia naprawienia szkody za bezprawne działanie organów władzy publicznej (tu: sądów pierwszej i drugiej instancji). Z przepisu tego nie wynika – wbrew temu, co twierdzi skarżący – przyzwolenie na obciążenie kosztami procesu osoby, która nie zawiniła ich powstaniu. Skarżący nie zainicjował nadto postępowania, w którym domagałby się ochrony prawa określonego w art. 77 ust. 1 Konstytucji, sformułowany przez niego zarzut w tym zakresie nie znajduje więc odzwierciedlenia w stanie faktycznym ustalonym w jego sprawie. Zdaniem skarżącego art. 77 ust. 1 Konstytucji nakłada na Trybunał obowiązek badania, czy zaskarżony przepis prowadzi do powstania szkody. Zaakceptowanie tego poglądu oznaczałoby, że art. 77 ust. 1 Konstytucji byłby adekwatnym wzorcem w każdej sprawie, w której w przekonaniu skarżącego dochodzi do naruszenia jego praw majątkowych (Trybunał abstrakcyjnie badałby wówczas, czy dany przepis prowadzi do wyrządzenia szkody). Z art. 77 ust. 1 Konstytucji wynika tylko, że ten, któremu szkoda została wyrządzona bezprawnym działaniem organu władzy publicznej, może domagać się jej naprawienia. Trybunał ponownie podkreśla, że zaskarżony przepis nie dotyczy kwestii odszkodowania, a jedynie obciążenia przegrywającej strony postępowania kosztami procesu. Skarżący nie zainicjował postępowania, w którym domagałby się naprawienia szkody (sądy w jego sprawie nie rozstrzygały zatem o naprawieniu domniemanej szkody skarżącego). Tym samym jego argument jest obarczony błędem petitio principii: aby dochodzić odszkodowania z uwagi na wydanie rozstrzygnięcia opartego na (jego zdaniem) niekonstytucyjnym przepisie, skarżący domaga się przed Trybunałem stwierdzenia niekonstytucyjności tego przepisu, powołując wzorzec dotyczący odszkodowania. Najpierw powinien zaś wykazać, że zaskarżony przepis jest niezgodny np. z art. 45 ust. 1 Konstytucji, a następnie dochodzić odszkodowania, i gdyby ta droga była zamknięta, to mógłby kwestionować przepis, który ją zamyka (art. 77 ust. 1 Konstytucji byłby wtedy adekwatnym wzorcem). Skarżący pominął tę procedurę i od razu wskazuje art. 77 ust. 1 Konstytucji jako adekwatny do badania, czy została mu wyrządzona szkoda. Przepis ten nie stanowi jednak podstawy wzorca określonego przez skarżącego.
W tym stanie rzeczy Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu i w związku z tym pozostawił bez rozpoznania wniosek o wstrzymanie wykonania postanowienia Sądu Apelacyjnego z 24 sierpnia 2011 r. (sygn. akt I ACa 626/11).