SK 26/12
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:I ACa 1220/12 I ACa 1220/12 I ACa 1220/12 I ACa 35/13 I ACa 35/13 I ACa 35/13 I ACa 35/13 I ACa 35/13 I ACa 68/13 I ACa 68/13 I ACa 68/13 I ACa 68/13 I ACa 68/13 I ACa 68/13 I ACa 68/13 I CSK 222/06 I CSK 687/12 II CK 300/04 III CK 701/04 P 46/11 SK 18/05 SK 3/09 SK 34/01 VIII P 1016/08 VIII P 1752/05 XII Pa 142/08 XII Pa 769/06 XXI Pz 168/10
Pełny tekst orzeczenia
100/8/A/2014
POSTANOWIENIE
z dnia 23 września 2014 r.
Sygn. akt SK 26/12
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Wojciech Hermeliński – przewodniczący
Mirosław Granat – sprawozdawca
Małgorzata Pyziak-Szafnicka
Stanisław Rymar
Piotr Tuleja,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 23 września 2014 r., skargi konstytucyjnej A.S. o zbadanie zgodności:
art. 57 § 1 i art. 300 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, ze zm.), interpretowanych w ten sposób, że wyłączają dochodzenie innych, niż określone w art. 57 § 1 ustawy – Kodeks pracy, roszczeń odszkodowawczych związanych z bezprawnym rozwiązaniem umowy o pracę bez wypowiedzenia, z art. 64 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) umorzyć postępowanie.
UZASADNIENIE
I
1. W skardze konstytucyjnej z 20 grudnia 2010 r. pełnomocnik skarżącego wniósł o stwierdzenie niezgodności art. 57 § 1 i art. 300 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, ze zm.; dalej: k.p. lub kodeks pracy), interpretowanych w ten sposób, że wyłączają dochodzenie innych, niż określone w art. 57 § 1 k.p., roszczeń odszkodowawczych związanych z bezprawnym rozwiązaniem umowy o pracę bez wypowiedzenia, z art. 64 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji.
1.1. Skargę wniesiono na tle następującego stanu faktycznego.
1.1.1. Skarżący, zatrudniony od 1992 r. na podstawie umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony, zajmował stanowisko kierownika referatu oddziału patrolowo-interwencyjnego Straży Miejskiej m.st. Warszawy. W dniu 1 marca 2004 r. stawił się do pracy po zakończeniu dłuższego okresu zwolnienia lekarskiego. Wręczono mu wówczas wypowiedzenie umowy o pracę w trybie natychmiastowym bez zachowania okresu wypowiedzenia (art. 52 § 1 k.p.). Jako przyczynę wypowiedzenia wskazano ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych w lipcu 2003 r., polegających na zlekceważeniu powierzonych mu obowiązków nadzoru służbowego nad kierowanym przez niego oddziałem, w szczególności na nieprzekazaniu podległym pracownikom poleceń służbowych wydanych przez kierownictwo Straży Miejskiej w ramach priorytetowej akcji „Bezpieczne Parki” i w efekcie na braku nadzoru nad powierzonymi parkami, który ujawniła nagłośniona prowokacja dziennikarska.
1.1.2. W pozwie z 4 marca 2004 r. przeciwko Straży Miejskiej wniesionym do sądu pracy skarżący wniósł o przywrócenie go do pracy na stanowisko kierownika referatu lub na stanowisko równorzędne.
1.1.3. W wyroku z 2 sierpnia 2005 r. Sąd Rejonowy dla Warszawy-Śródmieścia, VIII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (sygn. akt VIII P 1752/05), podjął dwa rozstrzygnięcia w sprawie. Po pierwsze, przywrócił skarżącego do pracy na poprzednich warunkach, wskazując liczne nieprawidłowości związane z trybem i przyczynami wypowiedzenia (punkt I sentencji wyroku). Po drugie, zasądził na rzecz skarżącego wynagrodzenie w wysokości 3-miesięcznego wynagrodzenia (11 255,40 zł) za czas pozostawania bez pracy do chwili przywrócenia do pracy, powołując się na art. 57 § 1 k.p. (punkt II sentencji wyroku). Skarżący nie ubiegał się o odszkodowanie w swoim piśmie procesowym. Sąd zasądził wynagrodzenie z urzędu, biorąc pod uwagę skalę naruszeń przepisów k.p. przez pozwaną Straż Miejską.
1.1.4. Apelacja Straży Miejskiej w zakresie rozstrzygnięcia o przywróceniu skarżącego do pracy została prawomocnie oddalona, jako bezzasadna, przez Sąd Okręgowy w Warszawie, XII Wydział Pracy, w wyroku z 30 stycznia 2007 r. (sygn. akt XII Pa 769/06).
1.1.5. Po uprawomocnieniu się wyroku Sądu Okręgowego z 30 stycznia 2007 r. (sygn. akt XII Pa 769/06) i po ogłoszeniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 27 listopada 2007 r. (sygn. SK 18/05, OTK ZU nr 10/A/2007, poz. 128), skarżący wniósł o wznowienie prawomocnie zakończonego postępowania. Domagał się uchylenia wyroku Sądu Rejonowego z 2 sierpnia 2005 r. (sygn. akt VIII P 1752/05) w części dotyczącej rozstrzygnięcia w sprawie zasądzonego wynagrodzenia, utrzymanego w mocy wyrokiem Sądu Okręgowego z 30 stycznia 2007 r. (sygn. akt XII Pa 769/06).
Skarżący podkreślił, że w toku zakończonego postępowania o przywrócenie do pracy nie dochodził odszkodowania na podstawie kodeksu cywilnego. Dopiero po ogłoszeniu wyroku Trybunału o sygn. SK 18/05 dowiedział się o prawnej możliwości wytoczenia powództwa wykraczającego poza uposażenie ryczałtowe przewidziane w art. 57 § 1 k.p. W ocenie skarżącego, zasądzona z urzędu na jego rzecz kwota 11 255,40 zł nie jest jednym z rodzajów odszkodowania przewidzianego w ustawie z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz. 121; dalej: k.c. lub kodeks cywilny), lecz stanowi ustawowe wynagrodzenie przewidziane przez art. 57 § 1 k.p., przysługujące bez względu na wysokość rzeczywistej szkody. Kwestionowane rozstrzygnięcie sądu pracy skarżący uznał za niezgodne z normą ogólną wynikającą z rozstrzygnięcia Trybunału o sygn. SK 18/05 dotyczącego stwierdzenia niekonstytucyjności art. 58 w związku z art. 300 k.p., jako przepisów ograniczających co do zasady roszczenia pracownika związane z bezprawnym rozwiązaniem z nim umowy o pracę wyłącznie do roszczeń przewidzianych w kodeksie pracy i niepozwalające na dochodzenie roszczeń odszkodowawczych na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Skarżący podnosił, że po uchyleniu przez sąd wznowieniowy zaskarżonej części wyroku Sądu Rejonowego z 2 sierpnia 2005 r. (sygn. akt VIII P 1752/05) możliwe będzie dochodzenie przez niego odszkodowania na podstawie przepisów kodeksu cywilnego, które umożliwiają pełną kompensację poniesionych przez niego uszczerbków.
1.1.6. Sąd Okręgowy w Warszawie, XII Wydział Pracy, w wyroku z 12 sierpnia 2008 r. (sygn. akt XII Pa 142/08), oddalił skargę A.S. o wznowienie postępowania w zakresie zasądzonego wynagrodzenia. Wyrok sądu nie zawierał uzasadnienia, gdyż powód nie wystąpił o jego sporządzenie, a sąd z urzędu nie miał takiego obowiązku. W piśmie z 19 sierpnia 2013 r. pełnomocnik skarżącego wyjaśnił przed Trybunałem Konstytucyjnym, że w ustnym uzasadnieniu tego wyroku sąd wyraził pogląd o bezzasadności skargi skarżącego o wznowienie postępowania, ponieważ w prawomocnie zakończonym postępowaniu nie doszło w istocie do odmowy przyznania skarżącemu odszkodowania na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Wynagrodzenie przewidziane w art. 57 § 1 k.p. zostało zasądzone z urzędu na podstawie art. 4771 ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101, ze zm.), a powód w pozwie o przywrócenie do pracy nie dochodził odszkodowania na podstawie art. 415 czy art. 471 k.c. Skoro więc skarżący do tej pory nie dochodził jeszcze odszkodowania na podstawie przepisów kodeksu cywilnego, sprawa odszkodowawcza pozostała nieosądzona, a do zakończonego postępowania sądowego nie można stosować instytucji wznowienia. Z uwagi na brak przesłanki res iudicata nie było formalnych podstaw do żądania wznowienia postępowania na podstawie art. 4011 k.p.c.
1.1.7. Skarżący wytoczył nowe, odrębne powództwo do sądu powszechnego o odszkodowanie za bezprawne zwolnienie z pracy, wskazując przepisy kodeksu cywilnego jako podstawę prawną swoich roszczeń. W pozwie z 3 października 2008 r. skarżący wniósł przeciwko Straży Miejskiej o zasądzenie kwoty 49 900 zł z tytułu „bezprawnego zwolnienia”, jako podstawę prawną żądania procesowego wskazując art. 415 k.c. (w innym miejscu: art. 415 k.c. w związku z art. 300 k.p.) i określając swą sprawę jako sprawę o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym. W kolejnym piśmie procesowym z 24 lutego 2009 r. skarżący wyjaśnił jednak, że „w istocie sprawa jest niejednoznaczna co do charakteru dochodzonego roszczenia”, a sam Trybunał w wyroku o sygn. SK 18/05 stwierdził, że na podstawie kodeksu cywilnego powinno być możliwe dochodzenie, obok roszczeń z kodeksu pracy, pracowniczych roszczeń odszkodowawczych za bezprawne zwolnienie z pracy zarówno w reżimie ex delicto (art. 415 k.c.), jak i ex contractu (art. 471 k.c.), skoro nienależyte wykonanie zobowiązania z umowy o pracę może stanowić podstawę zarówno odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 k.c. w związku z art. 300 k.p.), jak i deliktowej pracodawcy (art. 415 k.c. w związku z art. 300 k.p.). Zgodnie z art. 443 k.c., należy wybrać jedno z wymienionych roszczeń pozostających w zbiegu. W razie wątpliwości co do wyboru dokonanego przez powoda, sąd – zgodnie z dominującym stanowiskiem doktryny prawa i orzecznictwa – powinien przyjąć w danym wypadku korzystniejszy dla poszkodowanego reżim odpowiedzialności odszkodowawczej. Dlatego skarżący wniósł o wydanie przez sąd wyroku wstępnego, w którym sąd ten w świetle przytoczonych faktów i dowodów wskazałby (wybrałby) korzystniejszą dla powoda podstawę prawną dochodzonego roszczenia odszkodowawczego z kodeksu cywilnego.
1.1.8. Postanowieniem z 15 kwietnia 2010 r. Sąd Rejonowy dla Warszawy-Śródmieścia, VIII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (sygn. akt VIII P 1016/08), na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., odrzucił pozew skarżącego w zakresie roszczenia o odszkodowanie za wadliwe rozwiązanie umowy o pracę. Sąd uznał, że przewidziane w art. 57 § 1 k.p. podjęcie pracy w wyniku przywrócenia do pracy oraz uzyskanie 3-miesięcznego wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy do momentu przywrócenia do pracy rekompensuje pracownikowi szkodę wyrządzoną mu przez pracodawcę i stanowi wystarczającą formę naprawienia szkody wyrządzonej pracownikowi. Odzyskanie zatrudnienia na poprzednich warunkach pracy i płacy zapewnia przywrócenie stanu poprzedniego i wraz z wynagrodzeniem ryczałtowym ustanowionym w art. 57 § 1 k.p. stanowi postać odszkodowania cywilnoprawnego. Sąd uznał więc, że treścią żądania powoda było rozstrzygnięcie w kwestii odszkodowania, która już została wcześniej prawomocnie osądzona w innym postępowaniu sądowym (res iudicata), tj. w postępowaniu zakończonym wyrokiem Sądu Rejonowego dla Warszawy-Śródmieścia, VIII Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z 2 sierpnia 2005 r. (sygn. akt VIII P 1752/05).
1.1.9. W postanowieniu z 13 września 2010 r. Sąd Okręgowy w Warszawie, Wydział XXI Pracy (sygn. akt XXI Pz 168/10), oddalił zażalenie skarżącego w zakresie odrzucenia pozwu w części obejmującej roszczenie o odszkodowanie. Sąd podzielił pogląd sądu pierwszej instancji, że ze względu na identyczność stron, przedmiotu i podstawy sporu zachodzi tożsamość roszczeń odszkodowawczych z art. 415 i art. 471 k.c. z jednej strony oraz roszczeń odszkodowawczych z art. 57 § 1 k.p. z drugiej strony. Zobowiązanie pracodawcy do naprawienia szkody wygasło w chwili przywrócenia skarżącego do pracy i zasądzenia na jego rzecz wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy, do czego doszło na podstawie art. 57 § 1 k.p. Trafny więc okazał się zarzut powagi rzeczy osądzonej (res iudicata). Następnie sąd wyjaśnił, że również ze względu na art. 300 k.p. wyłączone jest dalsze stosowanie przepisów kodeksu cywilnego o czynach niedozwolonych. Sąd powtórzył stanowisko Sądu Najwyższego, iż kwestia roszczeń majątkowych została w sposób kompleksowy i wyczerpujący uregulowana w kodeksie pracy, nie ma zatem podstaw do sięgania w zakresie odpowiedzialności odszkodowawczej pracodawcy do przepisów prawa cywilnego.
1.2. W petitum i w uzasadnieniu wniesionej skargi konstytucyjnej A.S. wskazał na naruszenie jego konstytucyjnych praw podmiotowych:
– sprawa do odszkodowania w postaci pełnej rekompensaty poniesionej szkody (art. 64 ust. 1 Konstytucji) w związku z zasadą sprawiedliwości społecznej nakazującą likwidację ograniczeń w dochodzeniu odszkodowania i limitowaniu wynagrodzenia przyznawanego na podstawie kodeksu pracy (art. 2 Konstytucji),
– prawo do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) i zakaz zamykania prawa do sądu (art. 77 ust. 2 Konstytucji); w tym wypadku skarżący wskazał wzorce kontroli, które nie zostały wymienione w petitum skargi, a ich naruszenie – zdaniem skarżącego – „jest raczej wynikiem błędu sądów orzekających, które bezzasadnie odrzuciły powództwo”.
Naruszenie wymienionych praw skarżący łączy z treścią postanowienia Sądu Okręgowego w Warszawie z 13 września 2010 r. (sygn. akt XXI Pz 168/10), w którym sąd ten oddalił zażalenie skarżącego na postanowienie o odrzuceniu pozwu obejmującego roszczenie o odszkodowanie na podstawie przepisów k.c.
1.3. W ocenie skarżącego, z uzasadnienia ostatecznego rozstrzygnięcia w jego sprawie wynika, że podstawą materialną rozstrzygnięcia o odrzuceniu pozwu obejmującego roszczenie o odszkodowanie na podstawie przepisów k.c. był art. 300 k.p., jako przepis wykluczający możliwość stosowania przepisów kodeksu cywilnego o czynach niedozwolonych za wadliwe rozwiązanie stosunku pracy przez pracodawcę (art. 415 k.c.). Wedle art. 300 k.p., w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy. Podstawowy zarzut skarżącego dotyczy tego, że na podstawie „normy kolizyjnej” wyprowadzanej z art. 57 § 1 w związku z art. 300 k.p. skarżącemu po przywróceniu do pracy przysługuje wynagrodzenie w rozmiarze nie większym niż za trzy miesiące, mimo że bez pracy pozostawał przez okres niemal trzech lat. Zgodnie z art. 57 § 1 k.p., pracownikowi, który podjął pracę w wyniku przywrócenia do pracy, przysługuje wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy, nie więcej jednak niż za 3 miesiące i nie mniej niż za 1 miesiąc. Wyłączenie możliwości dochodzenia przez pracownika innych roszczeń odszkodowawczych niż wskazane w art. 57 § 1 k.p. stanowi niekonstytucyjną przeszkodę w domaganiu się naprawienia całości szkody bezprawnie wyrządzonej przez pracodawcę.
2. W piśmie z 26 czerwca 2012 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny, wnosząc o stwierdzenie, że art. 57 § 1 w związku z art. 300 k.p. są zgodne z art. 64 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji.
Prokurator Generalny podkreślił, że wbrew twierdzeniom skarżącego brak jest podstaw do jednakowego traktowania jego sytuacji i sytuacji skarżącej w sprawie o sygn. SK 18/05. W wypadku wadliwego rozwiązania umowy o pracę, pracownik ma wybór roszczenia restytucyjnego, tzn. ma wybór między alternatywnymi roszczeniami: o odszkodowanie lub o przywrócenie do pracy. Wybór pracownika jest co do zasady wiążący dla sądu. Jeżeli pracownik dochodzi przywrócenia do pracy, tym samym nie wybiera podstawowego roszczenia odszkodowawczego z art. 56 k.p. W wypadku przywrócenia do pracy uzasadnione jest zatem limitowanie wynagrodzenia zasądzanego dodatkowo w takiej sytuacji na podstawie art. 57 § 1 k.p. za czas pozostawania bez pracy. Podstawową różnicą między kwestionowanym w niniejszej sprawie art. 57 k.p. a będącym przedmiotem kontroli w sprawie o sygn. SK 18/05 art. 58 k.p. jest charakter świadczenia pieniężnego określonego w art. 57 k.p. Tu odpowiedzialność pracodawcy i wysokość świadczenia nie została uzależniona od rozmiaru szkody poniesionej przez pracownika. Występuje zatem pełna analogia do charakteru świadczenia określonego w art. 47 k.p., wyjaśnionego przez Trybunał w postanowieniu z 6 marca 2012 r., sygn. SK 3/09. Trybunał uznał wówczas, że występujące podobieństwo między sytuacją uregulowaną w art. 471 k.p. a art. 58 k.p. uzasadnia podobne uregulowanie wysokości odszkodowania należnego pracownikowi. Takie podobieństwo nie występuje jednak między wynagrodzeniem określonym w art. 471 k.p. i art. 47 k.p. Świadczenie wynikające z art. 47 k.p. (podobnie jak świadczenie wynikające z kwestionowanego w niniejszej sprawie art. 57 § 1 k.p.) sprowadza się do konieczności zapłaty wynagrodzenia w sytuacji, w której zostało już zrealizowane podstawowe roszczenie restytucyjne pracownika – o przywrócenie do pracy.
3. W piśmie z 11 lipca 2012 r. Rzecznik Praw Obywatelskich poinformował, że nie zgłasza swego udziału w postępowaniu w sprawie o sygn. SK 26/12.
4. W piśmie z 13 czerwca 2013 r. stanowisko w sprawie zajął Marszałek Sejmu, wnosząc o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) ze względu na zbędność wydania wyroku, a wypadku nieuwzględnienia wniosku o umorzenie postępowania – o stwierdzenie, że art. 57 § 1 w związku z art. 300 k.p. jest zgodny z art. 64 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji.
Stanowisko o konieczności umorzenia postępowania wydaje się zasadne w świetle wyroku Trybunału z 22 maja 2013 r. wydanego w pełnym składzie, o sygn. P 46/11, w którym Trybunał dokonał oceny art. 57 § 1 k.p., uznając go za zgodny z art. 64 ust. 1 w związku z art. 2 i w związku z art. 24 zdanie pierwsze Konstytucji. Zachodzi zatem ujemna przesłanka procesowa (ne bis in idem), pociągająca za sobą konieczność umorzenia postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK. Te same przepisy zostały już wcześniej ocenione na podstawie tych samych zarzutów. Mimo odmiennego sposobu wyrażenia przedmiotu kontroli w niniejszej sprawie, zakresy zaskarżenia w obu postępowaniach są tożsame, gdyż chodzi o konstytucyjność normy kolizyjnej wyłączającej możliwość dochodzenia dodatkowych roszczeń związanych z wadliwym rozwiązaniem stosunku pracy bez wypowiedzenia, ponad wskazane w art. 57 § 1 k.p. Skarżący nie przedstawił też nowych, niepowoływanych wcześniej argumentów, okoliczności czy dowodów, przemawiających za koniecznością wydania mimo to merytorycznego rozstrzygnięcia. W wypadku uznania przez Trybunał konieczności merytorycznego rozpoznania skargi A.S., Marszałek Sejmu przypomniał, że Trybunał uznał już w wyroku z 2 czerwca 2003 r., o sygn. SK 34/01, że dyferencjacja roszczeń pracowniczych z tytułu wadliwego rozwiązania stosunku pracy w razie przywrócenia zwolnionego do pracy ma racjonalne uzasadnienie i jako taka nie pozostaje w sprzeczności z art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji. Nieuzasadnione jest zaś powoływanie się na wyrok Trybunału z 27 listopada 2007 r., o sygn. SK 18/05, gdyż dotyczy on roszczeń związanych z bezprawnym rozwiązaniem stosunku pracy bez przywrócenia zwolnionego do pracy.
Marszałek Sejmu wyraził także pogląd, że choć w uzasadnieniu skargi konstytucyjnej wśród wzorców kontroli skarżący wskazał art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji, wykraczając tym samym poza przepisy przywołane w petitum skargi konstytucyjnej, nie ma podstaw do odwołania się do zasady falsa demonstratio non nocet. Postępowanie w tym zakresie powinno zostać umorzone. Naruszenie wskazanych przepisów Konstytucji nawet w ocenie samego skarżącego było konsekwencją błędów sądów orzekających, które bezzasadnie odrzuciły powództwo, a nie wynikiem niezgodności tych przepisów z Konstytucją. Ponadto materialnoprawne zarzuty skarżącego skierowane przeciwko art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji mają poza tym charakter zdawkowy i nie są wystarczające w postępowaniu przed Trybunałem.
5. W piśmie z 19 sierpnia 2013 r. pełnomocnik skarżącego, w odpowiedzi na pismo Trybunału z 11 lipca 2013 r., przesłał kopie pism procesowych istotnych dla rozpoznania skargi A.S.: wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie, Wydział XII Pracy, wraz z uzasadnieniem z 30 stycznia 2007 r. (sygn. akt XII Pa 769/06), treść wniesionej skargi A.S. o wznowienie postępowania w sprawie XII Pa 769/06 w zakresie roszczenia odszkodowawczego, wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z 12 sierpnia 2008 r. (sygn. akt XII Pa 142/08) oddalającego skargę A.S. o wznowienie postępowania w zakresie roszczenia odszkodowawczego, pozew skarżącego z 3 października 2008 r. wniesiony przeciwko Straży Miejskiej m.st. Warszawy w Warszawie o zasądzenie kwoty 49 900 złotych na podstawie art. 415 k.c. (wszczynający postępowanie zakończone postanowieniem Sądu Rejonowego dla Warszawy-Śródmieścia z 15 kwietnia 2010 r., sygn. akt VIII P 1016/08), pisma skarżącego uzupełniające ww. pozew z 3 października 2008 r., tj. pismo z 24 lutego 2009 r. oraz pismo z 24 marca 2009 r.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Przed przystąpieniem do merytorycznej kontroli zarzutów zawartych w skardze konstytucyjnej A.S., Trybunał Konstytucyjny zbadał, czy w rozpatrywanej sprawie nie zachodzą przesłanki uniemożliwiające kontynuowanie postępowania, o których mowa w art. 39 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), powodujące konieczność jego umorzenia.
Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji, każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji. Wedle art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, skarga konstytucyjna powinna zawierać dokładne określenie ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo obowiązkach określonych w Konstytucji i w stosunku do którego skarżący domaga się stwierdzenia niezgodności z Konstytucją, a wedle art. 47 ust. 2 ustawy o TK, do skargi należy załączyć wyrok, decyzję lub inne rozstrzygnięcie, z podaniem daty doręczenia, wydane na podstawie zakwestionowanego aktu normatywnego.
2. Skarżący nie domaga się prostej kontroli konstytucyjności wskazanych przez siebie przepisów, ale oceny konkretnej normy wynikającej z przywołanych regulacji. Treść tej normy Trybunał zrekonstruował, po przeanalizowaniu sytuacji procesowej skarżącego, treści pism procesowych i rozstrzygnięć sądowych wydanych w kolejnych postępowaniach związanych z dochodzeniem przez niego naprawienia szkody za bezprawne zwolnienie z pracy oraz sposobu sformułowania petitum skargi skierowanej do Trybunału.
3. Skarżący kwestionuje zgodność z Konstytucją art. 57 § 1 i art. 300 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, ze zm.; dalej: k.p. lub kodeks pracy), „interpretowanych w ten sposób, że wyłączają dochodzenie innych, niż określone w art. 57 § 1 k.p. roszczeń odszkodowawczych, związanych z bezprawnym rozwiązaniem umowy o pracę bez wypowiedzenia”. Sposób sformułowania petitum skargi odwołuje się do problemu konstytucyjnego będącego przedmiotem rozpoznania przez Trybunał w wyroku z 27 listopada 2007 r., sygn. SK 18/05 (OTK ZU nr 10/A/2007, poz. 128), w którym rozstrzygnięcie Trybunału o niezgodności z Konstytucją art. 58 w związku z art. 300 k.p. rozumianego „w ten sposób, że wyłącza dochodzenie innych, niż określone w art. 58 kodeksu pracy, roszczeń odszkodowawczych, związanych z bezprawnym rozwiązaniem umowy o pracę bez wypowiedzenia”, zostało oparte na dwóch podstawowych założeniach.
Po pierwsze, mimo że art. 58 k.p. określał roszczenie majątkowe przysługujące pracownikowi, z którym rozwiązano umowę o pracę bez wypowiedzenia z naruszeniem przepisów o rozwiązywaniu tych umów o pracę, wybierającemu roszczenie odszkodowawcze zamiast przywrócenia do pracy, jako „odszkodowanie”, Trybunał uznał, że należne pracownikowi „odszkodowanie ustawowe” nie jest odszkodowaniem sensu stricto mającym na celu wyrównanie szkody wyrządzonej pracownikowi (cz. III punkt 6 uzasadnienia wyroku). Stanowiło ono roszczenie majątkowe sui generis, pełniące funkcję sankcji, u którego podstaw leży – obok funkcji kompensacyjnej – funkcja socjalna i represyjna (cz. III punkt 3.3. uzasadnienia wyroku).
Po drugie, skoro świadczenie wynikające z art. 58 k.p. nie stanowiło odmiany cywilnoprawnego odszkodowania, sprawa naprawienia szkody wyrządzonej pracownikowi przez sprzeczne z prawem rozwiązanie umowy o pracę nie została wyczerpująco uregulowana w art. 58 k.p., ani w innych przepisach kodeksu pracy. Z tej przyczyny art. 300 k.p. nie powinien blokować zastosowania przepisów ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz. 121; dalej: k.c. lub kodeks cywilny), mimo przyznania pracownikowi możliwości dochodzenia świadczenia majątkowego na podstawie art. 58 k.p. W ten sposób ustanowione w art. 58 k.p. „odszkodowanie” stanowić miało swoiste minimum, nieuniemożliwiające późniejszego występowania z dalej idącymi roszczeniami majątkowymi, w szczególności z cywilnoprawnymi roszczeniami odszkodowawczymi dochodzonymi na podstawie art. 415 i n. lub art. 471 i n. k.c. (cz. III punkt 6 uzasadnienia wyroku).
W sprawie o sygn. SK 18/05 wyraźnie chodziło o ocenę konstytucyjności normy sformułowanej w orzecznictwie sądowym na podstawie art. 58 w związku z art. 300 k.p., która całkowicie wyłączała możliwość dochodzenia jakiegokolwiek odszkodowania, gdyż przyjęto, że świadczenie wynikające z art. 58 k.p. nie stanowiło części cywilnoprawnego mechanizmu naprawienia szkody. Przedmiotem rozpoznania była norma kolizyjna, zgodnie z którą roszczenie na podstawie art. 58 k.p. miało charakter wyłączny, eliminując całkowicie możliwość dochodzenia dalej idących roszczeń opartych na innych przepisach prawa pracy i prawa cywilnego, związanych z wadliwym (niezgodnym z prawem) rozwiązaniem umowy o pracę (cz. III punkt 4.1. uzasadnienia wyroku). Za niezgodną z Konstytucją Trybunał uznał normę, która z uwagi na uregulowanie w kodeksie pracy, jako ustawie szczególnej, przysługującego pracownikowi roszczenia majątkowego niebędącego odszkodowaniem, pozbawiała go możliwości dochodzenia od pracodawcy innych roszczeń pozostających w związku przyczynowym z bezprawnym rozwiązaniem stosunku pracy, w szczególności roszczeń odszkodowawczych opartych na ogólnych przepisach zarówno reżimu kontraktowego, jak i deliktowego, uregulowanych w kodeksie cywilnym (cz. III punkt 5.2. uzasadnienia wyroku).
4. Skarżący w niniejszym postępowaniu w ten sam sposób ujął problem konstytucyjny. Uważa, że zgodny ze standardami konstytucyjnymi byłby mieszany system odpowiedzialności pracodawcy: najpierw możliwość uzyskania niebędącego odszkodowaniem ustawowego świadczenia przysługującego na podstawie art. 57 k.p., a w zakresie szkód przekraczających jego wysokość – cywilnoprawne roszczenia odszkodowawcze zasądzane na podstawie art. 300 k.p. w związku z art. 471 i n. lub art. 415 i n. k.c., wedle wyboru samego pracownika. Świadczy o tym nie tylko sposób sformułowania petitum skargi konstytucyjnej, ale przede wszystkim treść i uzasadnienie jego żądań procesowych przedstawianych w kolejno wszczynanych postępowaniach sądowych.
Wnosząc o uchylenie prawomocnego wyroku Sądu Rejonowego z 2 sierpnia 2005 r. (sygn. akt VIII P 1752/05), w części dotyczącej rozstrzygnięcia w sprawie zasądzonego wynagrodzenia za okres pozostawania bez pracy do chwili przywrócenia na poprzednie stanowisko, skarżący podkreślał, że w toku postępowania o przywrócenie do pracy nie dochodził odszkodowania na podstawie kodeksu cywilnego (ani też jakiegokolwiek innego świadczenia pieniężnego). W jego ocenie, zasądzona na jego rzecz na podstawie art. 57 § 1 k.p. z urzędu kwota nie stanowi rodzaju odszkodowania przewidzianego w kodeksie cywilnym, lecz ustawowe wynagrodzenie przewidziane przez przepisy kodeksu pracy przysługujące bez względu na wysokość rzeczywiście poniesionej szkody. Skarżący podnosił też, że po uchyleniu przez sąd wznowieniowy zaskarżonej części wyroku Sądu Rejonowego możliwe będzie dochodzenie przez niego odszkodowania na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Na przeszkodzie do wystąpienia z takim powództwem stał wówczas art. 300 k.p. w związku z art. 57 § 1 k.p., gdyż z uwagi na uregulowanie w art. 57 § 1 k.p. świadczenia majątkowego na wypadek bezprawnego zwolnienia z pracy to właśnie art. 300 k.p. nie pozwalał na dochodzenie jakichkolwiek dalszych roszczeń odszkodowawczych na podstawie przepisów kodeksu cywilnego.
Zgodnie z powyższej zrekonstruowaną normą, po niepowodzeniu skargi o wznowienie prawomocnie zakończonego postępowania, skarżący wytoczył odrębne powództwo do sądu powszechnego o odszkodowanie za bezprawne zwolnienie z pracy, wskazując przepisy kodeksu cywilnego jako podstawę prawną swoich roszczeń. W pozwie z 3 października 2008 r. skarżący wniósł o zasądzenie kwoty z tytułu bezprawnego zwolnienia, wskazując art. 415 k.c. w związku z art. 300 k.p. jako podstawę prawną żądania procesowego i określając swą sprawę jako sprawę o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym. Z kolei w piśmie procesowym z 24 lutego 2009 r. skarżący wyjaśnił przed sądem, że „w istocie sprawa jest niejednoznaczna co do charakteru dochodzonego roszczenia”, a sam Trybunał w wyroku o sygn. SK 18/05 stwierdził, że po uwzględnieniu tego orzeczenia przez sądy orzekające na podstawie kodeksu cywilnego (art. 300 k.p.) powinno być możliwe dochodzenie, obok roszczeń z kodeksu pracy, pracowniczych roszczeń odszkodowawczych za bezprawne zwolnienie z pracy zarówno w reżimie ex delicto (art. 415 k.c.), jak i ex contractu (art. 471 k.c.), skoro nienależyte wykonanie zobowiązania z umowy o pracę może stanowić podstawę zarówno odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 k.c. w związku z art. 300 k.p.), jak i deliktowej pracodawcy (art. 415 k.c. w związku z art. 300 k.p.).
Trybunał istotnie wskazał w uzasadnieniu wyroku o sygn. SK 18/05 na następujący sposób wykonania tego wyroku: „(…) na podstawie art. 300 k.p., należy w tym zakresie stosować odpowiednio właściwe przepisy kodeksu cywilnego, w szczególności art. 415 k.c. i n. lub art. 471 k.c. i n. W celu usunięcia stanu niekonstytucyjności nie jest zatem wymagana interwencja ustawodawcy, a jedynie zmiana dotychczasowej linii orzeczniczej” (cz. III punkt 6 uzasadnienia wyroku). A.S. wniósł więc o wydanie przez sąd powszechny wyroku wstępnego, w którym sąd ten w świetle przytoczonych faktów i dowodów wskazałby (wybrałby) korzystniejszą dla powoda podstawę prawną dochodzonego roszczenia odszkodowawczego z kodeksu cywilnego. Konsekwencją obowiązywania art. 443 k.c. jest konieczność wyboru jednego z wymienionych w nim roszczeń pozostających w zbiegu (art. 415 lub art. 471 k.c.). W razie wątpliwości co do wyboru dokonanego przez powoda, sąd – zgodnie z dominującym stanowiskiem doktryny prawa i orzecznictwa – powinien przyjąć w danym wypadku korzystniejszy dla poszkodowanego reżim odpowiedzialności odszkodowawczej.
5. Ze względu na tak określony przedmiot kontroli skarga A.S. nie spełnia przesłanek dopuszczalności określonych w art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz w art. 47 ustawy o TK, ponieważ zrekonstruowana wyżej norma, kwestionowana przez skarżącego, nie została zastosowana w jego indywidualnej sprawie, a w szczególności nie stanowiła podstawy prawnej ostatecznego rozstrzygnięcia o jego prawach i wolnościach konstytucyjnych.
Skarżący łączy naruszenie swoich praw i wolności konstytucyjnych z treścią postanowienia Sądu Okręgowego w Warszawie, Wydziału XXI Pracy, z 13 września 2010 r. (sygn. akt XXI Pz 168/10), w którym sąd ten oddalił zażalenie skarżącego na postanowienie o odrzuceniu przez sąd pierwszej instancji pozwu obejmującego żądanie zasądzenia odszkodowania na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Odrzucając pozew, sąd pierwszej instancji orzekał w sprawie dopuszczalności powództwa o zapłatę, stwierdziwszy niedopuszczalność ponownego orzekania w zakresie prawomocnie orzeczonym już wyrokiem innego sądu (res iudicata). Zgodnie z art. 199 § 1 pkt 2 ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101, ze zm.; dalej: k.p.c.), sąd odrzuca pozew, jeżeli sprawa o to samo roszczenie została już prawomocnie osądzona pomiędzy tymi samymi stronami. Sąd uznał, że „sprawa o to samo roszczenie”, czyli sprawa odszkodowawcza za wadliwe rozwiązanie umowy o pracę po przywróceniu skarżącego do pracy, została już prawomocnie rozpoznana w wyroku Sądu Rejonowego dla Warszawy-Śródmieścia z 2 sierpnia 2005 r. (sygn. akt VIII P 1752/05). Pozostawione w obrocie prawnym prawomocne rozstrzygnięcie o przyznaniu skarżącemu wynagrodzenia określonego w art. 57 § 1 k.c. wraz z przywróceniem go do pracy na poprzednie stanowisko sąd powszechny uznał za formę naprawienia szkody wyrządzonej mu przez pracodawcę. Tylko w ten sposób sąd mógł zakwalifikować zakończone postępowanie przed sądem pracy jako „sprawę odszkodowawczą”. Inaczej więc niż twierdzi skarżący, Sąd Okręgowy w Warszawie w postanowieniu z 13 września 2010 r. zastosował art. 300 k.p. w ten sposób, że zastosował przepisy kodeksu cywilnego i na ich tle dokonał oceny charakteru wynagrodzenia określonego w art. 57 § 1 k.p. jako szczególnej postaci odszkodowania należnego w ramach reżimu odpowiedzialności ex contractu (art. 471 k.c.).
Należy w tym miejscu przypomnieć, że w uzasadnieniu wyroku z 22 maja 2013 r. (sygn. P 46/11, OTK ZU nr 4/A/2013, poz. 42) Trybunał w pełnym składzie uznał, że świadczenie wynikające z art. 57 § 1 k.p. ma charakter odszkodowania ryczałtowego za naruszenie umowy, stanowi bowiem ryczałtowe odszkodowanie ex contractu mające pierwszeństwo stosowania przed ogólnymi przepisami kodeksu cywilnego o odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 k.c.).
W orzecznictwie sądowym utrwalony jest pogląd o alternatywnym charakterze zbiegu podstaw odpowiedzialności ex contractu i ex delicto (art. 443 k.c.) i o będącym jego konsekwencją alternatywnym charakterze zbiegu roszczeń odszkodowawczych dochodzonych na podstawie art. 415 k.c. i art. 471 k.c. (por. wyrok SN z 17 grudnia 2004 r., sygn. akt II CK 300/04, OSP nr 2/2006, poz. 20 z glosami W. Borysiaka, „Palestra” nr 1-2/2008, s. 292, M. Ciemińskiego, „Przegląd Sądowy” nr 3/2007, s. 151, J. Jastrzębskiego, „Przegląd Sądowy” nr 9/2006, s. 161, M. Nesterowicza, OSP nr 2/2006, poz. 20, K. Osajdy, „Przegląd Sądowy” nr 9/2006, s. 171, P. Sobolewskiego, „Monitor Prawniczy” nr 24/2007, s. 1386, K. Warzechy, „Palestra” nr 1-2/2007, s. 324; wyroki SN z: 4 sierpnia 2005 r., sygn. akt III CK 701/04, Lex nr 371489; 10 listopada 2006 r., sygn. akt I CSK 222/06, Lex nr 421407; wyroki SA w: Białymstoku z 27 marca 2013 r., sygn. akt I ACa 35/13, Lex nr 1307395; Warszawie z 10 kwietnia 2013 r., sygn. akt I ACa 1220/12, Lex nr 1322757; Białymstoku z 6 czerwca 2013 r., sygn. akt I ACa 68/13, Lex nr 1327501; wyrok SN z 19 września 2013 r., sygn. akt I CSK 687/12, Lex nr 1388222). Alternatywny charakter tego zbiegu wiąże się z koniecznością dokonania wyboru tylko jednej z podstaw odpowiedzialności.
Stanowisko sądów powszechnych odrzucających powództwo skarżącego ocenić należy nie jako odmowę generalnej dopuszczalności dochodzenia roszczeń deliktowych na podstawie art. 415 k.c. oprócz roszczeń przysługujących na podstawie kodeksu pracy, w tym na podstawie art. 57 § 1 k.p., ale jako konsekwencję zastosowania przepisów kodeksu cywilnego do rozstrzygnięcia problemu zbiegu roszczenia wynikającego z art. 57 § 1 k.p., stanowiącego szczególną postać odszkodowania ex contractu (art. 471 k.c.), z roszczeniem deliktowym wynikającym z art. 415 k.c. Sąd Okręgowy stanął na stanowisku, że w prawomocnym rozstrzygnięciu Sądu Rejonowego z 2 sierpnia 2005 r. (sygn. akt VIII P 1752/05) nastąpił już wybór (przez sąd z urzędu) jednego z dwóch roszczeń pozostających w zbiegu i że sprawa odszkodowawcza „o to samo roszczenie” została już prawomocnie rozstrzygnięta.
6. Z powyższego wynika wniosek, że orzeczenie o podtrzymaniu decyzji sądu pierwszej instancji o odrzuceniu powództwa, zawarte w postanowieniu Sądu Okręgowego w Warszawie z 13 września 2010 r. (sygn. akt XXI Pz 168/10), zostało oparte na innej normie niż kwestionowana w niniejszym postępowaniu. Art. 300 k.p. nie stanowił bezpośredniej podstawy wyłączenia możliwości dochodzenia przez skarżącego innych niż określone w art. 57 § 1 k.p. roszczeń odszkodowawczych z kodeksu cywilnego związanych z bezprawnym rozwiązaniem umowy o pracę bez wypowiedzenia. Bezpośrednią przyczyną odrzucenia pozwu była ocena sądu, że w indywidualnej sprawie skarżącego został już dokonany nieodwołalny – z punktu widzenia przepisów prawa materialnego i procesowego – wybór jednego z roszczeń pozostających w zbiegu (art. 443 k.c.), a mianowicie roszczenia wynikającego z art. 57 § 1 k.p. Odrzucenie powództwa skarżącego o odszkodowanie było skutkiem zastosowania przepisów kodeksu cywilnego (na podstawie art. 300 k.p.), w szczególności art. 443 w związku z art. 415 k.c., po dokonaniu przez sąd oceny charakteru prawnego świadczenia określonego w art. 57 § 1 k.p. na gruncie art. 471 k.c.
Kwestionowane przez skarżącego art. 57 § 1 i art. 300 k.p. zostały zastosowane w indywidualnej sprawie skarżącego przez Sąd Okręgowy w Warszawie, ale w innym zakresie niż kwestionowany w niniejszej skardze konstytucyjnej. Tym samym też postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie z 13 września 2010 r. (sygn. akt XXI Pz 168/10) nie stanowi „ostatecznego rozstrzygnięcia” w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji i art. 47 ust. 1 ustawy o TK. Z powyższych względów skarga A.S. nie spełnia formalnych przesłanek jej dopuszczalności, a niniejsze postępowanie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.
7. Na koniec Trybunał wskazuje, że w niniejszej sprawie nie zachodziła negatywna przesłanka procesowa w postaci tożsamości przedmiotowej sprawy z postępowaniem zakończonym wyrokiem Trybunału z 22 maja 2013 r. (sygn. P 46/11, OTK ZU nr 4/A/2013, poz. 42), w którym Trybunał orzekł, że art. 57 § 1 k.p. jest zgodny z art. 64 ust. 1 w związku z art. 2 i w związku z art. 24 zdanie pierwsze Konstytucji.
W rozpatrywanej skardze konstytucyjnej skarżący domagał się kontroli konstytucyjności innej treści normatywnej zakwestionowanych przepisów niż ta, którą oceniał Trybunał w wyroku o sygn. P 46/11. W wyroku z 22 maja 2013 r., sygn. P 46/11, Trybunał przyjął, że uregulowana w art. 57 § 1 k.p. odpowiedzialność pracodawcy za wadliwe rozwiązanie stosunku pracy ma charakter kontraktowy. W konsekwencji Trybunał ograniczył wówczas analizę konstytucyjności art. 57 § 1 k.p. jedynie do zakresu normowania odnoszącego się do odpowiedzialności odszkodowawczej pracodawcy na tle przepisów kodeksu cywilnego regulujących reżim odpowiedzialności odszkodowawczej ex contractu, traktując wynagrodzenie na podstawie art. 57 § 1 k.p. jako szczególną postać kompensacji kontraktowej. Tymczasem w stanie faktycznym niniejszej sprawy skarżący domagał się zasądzenia – ponad art. 57 § 1 k.p. – odszkodowania w ramach reżimu odpowiedzialności odszkodowawczej ex delicto. Jak podkreślił sam Trybunał w końcowej części uzasadnienia wyroku z 22 maja 2013 r., sygn. P 46/11, przeprowadzona wówczas analiza zgodności z Konstytucją art. 57 § 1 k.p. i będące jej wynikiem stanowisko Trybunału pozostało bez wpływu na sposób regulacji odpowiedzialności deliktowej pracodawcy wobec pracownika z tytułu wadliwego rozwiązania umowy o pracę (cz. III punkt 5 uzasadnienia wyroku w sprawie o sygn. P 46/11). Świadczenie wynikające z art. 57 § 1 k.p. nie ma bowiem charakteru ryczałtowego odszkodowania ex delicto i tym samym nie ma pierwszeństwa stosowania przed ogólnymi przepisami kodeksu cywilnego o odpowiedzialności deliktowej.
Skoro wyrok Trybunału z 22 maja 2013 r., sygn. P 46/11, ani żaden inny wyrok Trybunału, nie dotyczył normy regulującej stosunek art. 57 § 1 k.p. względem art. 415 i nast. k.c., Trybunał nie stwierdził podstaw do umorzenia niniejszego postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z uwagi na istnienie przesłanki ne bis in idem.
Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.
POSTANOWIENIE
z dnia 23 września 2014 r.
Sygn. akt SK 26/12
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Wojciech Hermeliński – przewodniczący
Mirosław Granat – sprawozdawca
Małgorzata Pyziak-Szafnicka
Stanisław Rymar
Piotr Tuleja,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 23 września 2014 r., skargi konstytucyjnej A.S. o zbadanie zgodności:
art. 57 § 1 i art. 300 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, ze zm.), interpretowanych w ten sposób, że wyłączają dochodzenie innych, niż określone w art. 57 § 1 ustawy – Kodeks pracy, roszczeń odszkodowawczych związanych z bezprawnym rozwiązaniem umowy o pracę bez wypowiedzenia, z art. 64 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) umorzyć postępowanie.
UZASADNIENIE
I
1. W skardze konstytucyjnej z 20 grudnia 2010 r. pełnomocnik skarżącego wniósł o stwierdzenie niezgodności art. 57 § 1 i art. 300 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, ze zm.; dalej: k.p. lub kodeks pracy), interpretowanych w ten sposób, że wyłączają dochodzenie innych, niż określone w art. 57 § 1 k.p., roszczeń odszkodowawczych związanych z bezprawnym rozwiązaniem umowy o pracę bez wypowiedzenia, z art. 64 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji.
1.1. Skargę wniesiono na tle następującego stanu faktycznego.
1.1.1. Skarżący, zatrudniony od 1992 r. na podstawie umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony, zajmował stanowisko kierownika referatu oddziału patrolowo-interwencyjnego Straży Miejskiej m.st. Warszawy. W dniu 1 marca 2004 r. stawił się do pracy po zakończeniu dłuższego okresu zwolnienia lekarskiego. Wręczono mu wówczas wypowiedzenie umowy o pracę w trybie natychmiastowym bez zachowania okresu wypowiedzenia (art. 52 § 1 k.p.). Jako przyczynę wypowiedzenia wskazano ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych w lipcu 2003 r., polegających na zlekceważeniu powierzonych mu obowiązków nadzoru służbowego nad kierowanym przez niego oddziałem, w szczególności na nieprzekazaniu podległym pracownikom poleceń służbowych wydanych przez kierownictwo Straży Miejskiej w ramach priorytetowej akcji „Bezpieczne Parki” i w efekcie na braku nadzoru nad powierzonymi parkami, który ujawniła nagłośniona prowokacja dziennikarska.
1.1.2. W pozwie z 4 marca 2004 r. przeciwko Straży Miejskiej wniesionym do sądu pracy skarżący wniósł o przywrócenie go do pracy na stanowisko kierownika referatu lub na stanowisko równorzędne.
1.1.3. W wyroku z 2 sierpnia 2005 r. Sąd Rejonowy dla Warszawy-Śródmieścia, VIII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (sygn. akt VIII P 1752/05), podjął dwa rozstrzygnięcia w sprawie. Po pierwsze, przywrócił skarżącego do pracy na poprzednich warunkach, wskazując liczne nieprawidłowości związane z trybem i przyczynami wypowiedzenia (punkt I sentencji wyroku). Po drugie, zasądził na rzecz skarżącego wynagrodzenie w wysokości 3-miesięcznego wynagrodzenia (11 255,40 zł) za czas pozostawania bez pracy do chwili przywrócenia do pracy, powołując się na art. 57 § 1 k.p. (punkt II sentencji wyroku). Skarżący nie ubiegał się o odszkodowanie w swoim piśmie procesowym. Sąd zasądził wynagrodzenie z urzędu, biorąc pod uwagę skalę naruszeń przepisów k.p. przez pozwaną Straż Miejską.
1.1.4. Apelacja Straży Miejskiej w zakresie rozstrzygnięcia o przywróceniu skarżącego do pracy została prawomocnie oddalona, jako bezzasadna, przez Sąd Okręgowy w Warszawie, XII Wydział Pracy, w wyroku z 30 stycznia 2007 r. (sygn. akt XII Pa 769/06).
1.1.5. Po uprawomocnieniu się wyroku Sądu Okręgowego z 30 stycznia 2007 r. (sygn. akt XII Pa 769/06) i po ogłoszeniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 27 listopada 2007 r. (sygn. SK 18/05, OTK ZU nr 10/A/2007, poz. 128), skarżący wniósł o wznowienie prawomocnie zakończonego postępowania. Domagał się uchylenia wyroku Sądu Rejonowego z 2 sierpnia 2005 r. (sygn. akt VIII P 1752/05) w części dotyczącej rozstrzygnięcia w sprawie zasądzonego wynagrodzenia, utrzymanego w mocy wyrokiem Sądu Okręgowego z 30 stycznia 2007 r. (sygn. akt XII Pa 769/06).
Skarżący podkreślił, że w toku zakończonego postępowania o przywrócenie do pracy nie dochodził odszkodowania na podstawie kodeksu cywilnego. Dopiero po ogłoszeniu wyroku Trybunału o sygn. SK 18/05 dowiedział się o prawnej możliwości wytoczenia powództwa wykraczającego poza uposażenie ryczałtowe przewidziane w art. 57 § 1 k.p. W ocenie skarżącego, zasądzona z urzędu na jego rzecz kwota 11 255,40 zł nie jest jednym z rodzajów odszkodowania przewidzianego w ustawie z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz. 121; dalej: k.c. lub kodeks cywilny), lecz stanowi ustawowe wynagrodzenie przewidziane przez art. 57 § 1 k.p., przysługujące bez względu na wysokość rzeczywistej szkody. Kwestionowane rozstrzygnięcie sądu pracy skarżący uznał za niezgodne z normą ogólną wynikającą z rozstrzygnięcia Trybunału o sygn. SK 18/05 dotyczącego stwierdzenia niekonstytucyjności art. 58 w związku z art. 300 k.p., jako przepisów ograniczających co do zasady roszczenia pracownika związane z bezprawnym rozwiązaniem z nim umowy o pracę wyłącznie do roszczeń przewidzianych w kodeksie pracy i niepozwalające na dochodzenie roszczeń odszkodowawczych na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Skarżący podnosił, że po uchyleniu przez sąd wznowieniowy zaskarżonej części wyroku Sądu Rejonowego z 2 sierpnia 2005 r. (sygn. akt VIII P 1752/05) możliwe będzie dochodzenie przez niego odszkodowania na podstawie przepisów kodeksu cywilnego, które umożliwiają pełną kompensację poniesionych przez niego uszczerbków.
1.1.6. Sąd Okręgowy w Warszawie, XII Wydział Pracy, w wyroku z 12 sierpnia 2008 r. (sygn. akt XII Pa 142/08), oddalił skargę A.S. o wznowienie postępowania w zakresie zasądzonego wynagrodzenia. Wyrok sądu nie zawierał uzasadnienia, gdyż powód nie wystąpił o jego sporządzenie, a sąd z urzędu nie miał takiego obowiązku. W piśmie z 19 sierpnia 2013 r. pełnomocnik skarżącego wyjaśnił przed Trybunałem Konstytucyjnym, że w ustnym uzasadnieniu tego wyroku sąd wyraził pogląd o bezzasadności skargi skarżącego o wznowienie postępowania, ponieważ w prawomocnie zakończonym postępowaniu nie doszło w istocie do odmowy przyznania skarżącemu odszkodowania na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Wynagrodzenie przewidziane w art. 57 § 1 k.p. zostało zasądzone z urzędu na podstawie art. 4771 ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101, ze zm.), a powód w pozwie o przywrócenie do pracy nie dochodził odszkodowania na podstawie art. 415 czy art. 471 k.c. Skoro więc skarżący do tej pory nie dochodził jeszcze odszkodowania na podstawie przepisów kodeksu cywilnego, sprawa odszkodowawcza pozostała nieosądzona, a do zakończonego postępowania sądowego nie można stosować instytucji wznowienia. Z uwagi na brak przesłanki res iudicata nie było formalnych podstaw do żądania wznowienia postępowania na podstawie art. 4011 k.p.c.
1.1.7. Skarżący wytoczył nowe, odrębne powództwo do sądu powszechnego o odszkodowanie za bezprawne zwolnienie z pracy, wskazując przepisy kodeksu cywilnego jako podstawę prawną swoich roszczeń. W pozwie z 3 października 2008 r. skarżący wniósł przeciwko Straży Miejskiej o zasądzenie kwoty 49 900 zł z tytułu „bezprawnego zwolnienia”, jako podstawę prawną żądania procesowego wskazując art. 415 k.c. (w innym miejscu: art. 415 k.c. w związku z art. 300 k.p.) i określając swą sprawę jako sprawę o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym. W kolejnym piśmie procesowym z 24 lutego 2009 r. skarżący wyjaśnił jednak, że „w istocie sprawa jest niejednoznaczna co do charakteru dochodzonego roszczenia”, a sam Trybunał w wyroku o sygn. SK 18/05 stwierdził, że na podstawie kodeksu cywilnego powinno być możliwe dochodzenie, obok roszczeń z kodeksu pracy, pracowniczych roszczeń odszkodowawczych za bezprawne zwolnienie z pracy zarówno w reżimie ex delicto (art. 415 k.c.), jak i ex contractu (art. 471 k.c.), skoro nienależyte wykonanie zobowiązania z umowy o pracę może stanowić podstawę zarówno odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 k.c. w związku z art. 300 k.p.), jak i deliktowej pracodawcy (art. 415 k.c. w związku z art. 300 k.p.). Zgodnie z art. 443 k.c., należy wybrać jedno z wymienionych roszczeń pozostających w zbiegu. W razie wątpliwości co do wyboru dokonanego przez powoda, sąd – zgodnie z dominującym stanowiskiem doktryny prawa i orzecznictwa – powinien przyjąć w danym wypadku korzystniejszy dla poszkodowanego reżim odpowiedzialności odszkodowawczej. Dlatego skarżący wniósł o wydanie przez sąd wyroku wstępnego, w którym sąd ten w świetle przytoczonych faktów i dowodów wskazałby (wybrałby) korzystniejszą dla powoda podstawę prawną dochodzonego roszczenia odszkodowawczego z kodeksu cywilnego.
1.1.8. Postanowieniem z 15 kwietnia 2010 r. Sąd Rejonowy dla Warszawy-Śródmieścia, VIII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (sygn. akt VIII P 1016/08), na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., odrzucił pozew skarżącego w zakresie roszczenia o odszkodowanie za wadliwe rozwiązanie umowy o pracę. Sąd uznał, że przewidziane w art. 57 § 1 k.p. podjęcie pracy w wyniku przywrócenia do pracy oraz uzyskanie 3-miesięcznego wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy do momentu przywrócenia do pracy rekompensuje pracownikowi szkodę wyrządzoną mu przez pracodawcę i stanowi wystarczającą formę naprawienia szkody wyrządzonej pracownikowi. Odzyskanie zatrudnienia na poprzednich warunkach pracy i płacy zapewnia przywrócenie stanu poprzedniego i wraz z wynagrodzeniem ryczałtowym ustanowionym w art. 57 § 1 k.p. stanowi postać odszkodowania cywilnoprawnego. Sąd uznał więc, że treścią żądania powoda było rozstrzygnięcie w kwestii odszkodowania, która już została wcześniej prawomocnie osądzona w innym postępowaniu sądowym (res iudicata), tj. w postępowaniu zakończonym wyrokiem Sądu Rejonowego dla Warszawy-Śródmieścia, VIII Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z 2 sierpnia 2005 r. (sygn. akt VIII P 1752/05).
1.1.9. W postanowieniu z 13 września 2010 r. Sąd Okręgowy w Warszawie, Wydział XXI Pracy (sygn. akt XXI Pz 168/10), oddalił zażalenie skarżącego w zakresie odrzucenia pozwu w części obejmującej roszczenie o odszkodowanie. Sąd podzielił pogląd sądu pierwszej instancji, że ze względu na identyczność stron, przedmiotu i podstawy sporu zachodzi tożsamość roszczeń odszkodowawczych z art. 415 i art. 471 k.c. z jednej strony oraz roszczeń odszkodowawczych z art. 57 § 1 k.p. z drugiej strony. Zobowiązanie pracodawcy do naprawienia szkody wygasło w chwili przywrócenia skarżącego do pracy i zasądzenia na jego rzecz wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy, do czego doszło na podstawie art. 57 § 1 k.p. Trafny więc okazał się zarzut powagi rzeczy osądzonej (res iudicata). Następnie sąd wyjaśnił, że również ze względu na art. 300 k.p. wyłączone jest dalsze stosowanie przepisów kodeksu cywilnego o czynach niedozwolonych. Sąd powtórzył stanowisko Sądu Najwyższego, iż kwestia roszczeń majątkowych została w sposób kompleksowy i wyczerpujący uregulowana w kodeksie pracy, nie ma zatem podstaw do sięgania w zakresie odpowiedzialności odszkodowawczej pracodawcy do przepisów prawa cywilnego.
1.2. W petitum i w uzasadnieniu wniesionej skargi konstytucyjnej A.S. wskazał na naruszenie jego konstytucyjnych praw podmiotowych:
– sprawa do odszkodowania w postaci pełnej rekompensaty poniesionej szkody (art. 64 ust. 1 Konstytucji) w związku z zasadą sprawiedliwości społecznej nakazującą likwidację ograniczeń w dochodzeniu odszkodowania i limitowaniu wynagrodzenia przyznawanego na podstawie kodeksu pracy (art. 2 Konstytucji),
– prawo do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) i zakaz zamykania prawa do sądu (art. 77 ust. 2 Konstytucji); w tym wypadku skarżący wskazał wzorce kontroli, które nie zostały wymienione w petitum skargi, a ich naruszenie – zdaniem skarżącego – „jest raczej wynikiem błędu sądów orzekających, które bezzasadnie odrzuciły powództwo”.
Naruszenie wymienionych praw skarżący łączy z treścią postanowienia Sądu Okręgowego w Warszawie z 13 września 2010 r. (sygn. akt XXI Pz 168/10), w którym sąd ten oddalił zażalenie skarżącego na postanowienie o odrzuceniu pozwu obejmującego roszczenie o odszkodowanie na podstawie przepisów k.c.
1.3. W ocenie skarżącego, z uzasadnienia ostatecznego rozstrzygnięcia w jego sprawie wynika, że podstawą materialną rozstrzygnięcia o odrzuceniu pozwu obejmującego roszczenie o odszkodowanie na podstawie przepisów k.c. był art. 300 k.p., jako przepis wykluczający możliwość stosowania przepisów kodeksu cywilnego o czynach niedozwolonych za wadliwe rozwiązanie stosunku pracy przez pracodawcę (art. 415 k.c.). Wedle art. 300 k.p., w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy. Podstawowy zarzut skarżącego dotyczy tego, że na podstawie „normy kolizyjnej” wyprowadzanej z art. 57 § 1 w związku z art. 300 k.p. skarżącemu po przywróceniu do pracy przysługuje wynagrodzenie w rozmiarze nie większym niż za trzy miesiące, mimo że bez pracy pozostawał przez okres niemal trzech lat. Zgodnie z art. 57 § 1 k.p., pracownikowi, który podjął pracę w wyniku przywrócenia do pracy, przysługuje wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy, nie więcej jednak niż za 3 miesiące i nie mniej niż za 1 miesiąc. Wyłączenie możliwości dochodzenia przez pracownika innych roszczeń odszkodowawczych niż wskazane w art. 57 § 1 k.p. stanowi niekonstytucyjną przeszkodę w domaganiu się naprawienia całości szkody bezprawnie wyrządzonej przez pracodawcę.
2. W piśmie z 26 czerwca 2012 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny, wnosząc o stwierdzenie, że art. 57 § 1 w związku z art. 300 k.p. są zgodne z art. 64 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji.
Prokurator Generalny podkreślił, że wbrew twierdzeniom skarżącego brak jest podstaw do jednakowego traktowania jego sytuacji i sytuacji skarżącej w sprawie o sygn. SK 18/05. W wypadku wadliwego rozwiązania umowy o pracę, pracownik ma wybór roszczenia restytucyjnego, tzn. ma wybór między alternatywnymi roszczeniami: o odszkodowanie lub o przywrócenie do pracy. Wybór pracownika jest co do zasady wiążący dla sądu. Jeżeli pracownik dochodzi przywrócenia do pracy, tym samym nie wybiera podstawowego roszczenia odszkodowawczego z art. 56 k.p. W wypadku przywrócenia do pracy uzasadnione jest zatem limitowanie wynagrodzenia zasądzanego dodatkowo w takiej sytuacji na podstawie art. 57 § 1 k.p. za czas pozostawania bez pracy. Podstawową różnicą między kwestionowanym w niniejszej sprawie art. 57 k.p. a będącym przedmiotem kontroli w sprawie o sygn. SK 18/05 art. 58 k.p. jest charakter świadczenia pieniężnego określonego w art. 57 k.p. Tu odpowiedzialność pracodawcy i wysokość świadczenia nie została uzależniona od rozmiaru szkody poniesionej przez pracownika. Występuje zatem pełna analogia do charakteru świadczenia określonego w art. 47 k.p., wyjaśnionego przez Trybunał w postanowieniu z 6 marca 2012 r., sygn. SK 3/09. Trybunał uznał wówczas, że występujące podobieństwo między sytuacją uregulowaną w art. 471 k.p. a art. 58 k.p. uzasadnia podobne uregulowanie wysokości odszkodowania należnego pracownikowi. Takie podobieństwo nie występuje jednak między wynagrodzeniem określonym w art. 471 k.p. i art. 47 k.p. Świadczenie wynikające z art. 47 k.p. (podobnie jak świadczenie wynikające z kwestionowanego w niniejszej sprawie art. 57 § 1 k.p.) sprowadza się do konieczności zapłaty wynagrodzenia w sytuacji, w której zostało już zrealizowane podstawowe roszczenie restytucyjne pracownika – o przywrócenie do pracy.
3. W piśmie z 11 lipca 2012 r. Rzecznik Praw Obywatelskich poinformował, że nie zgłasza swego udziału w postępowaniu w sprawie o sygn. SK 26/12.
4. W piśmie z 13 czerwca 2013 r. stanowisko w sprawie zajął Marszałek Sejmu, wnosząc o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) ze względu na zbędność wydania wyroku, a wypadku nieuwzględnienia wniosku o umorzenie postępowania – o stwierdzenie, że art. 57 § 1 w związku z art. 300 k.p. jest zgodny z art. 64 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji.
Stanowisko o konieczności umorzenia postępowania wydaje się zasadne w świetle wyroku Trybunału z 22 maja 2013 r. wydanego w pełnym składzie, o sygn. P 46/11, w którym Trybunał dokonał oceny art. 57 § 1 k.p., uznając go za zgodny z art. 64 ust. 1 w związku z art. 2 i w związku z art. 24 zdanie pierwsze Konstytucji. Zachodzi zatem ujemna przesłanka procesowa (ne bis in idem), pociągająca za sobą konieczność umorzenia postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK. Te same przepisy zostały już wcześniej ocenione na podstawie tych samych zarzutów. Mimo odmiennego sposobu wyrażenia przedmiotu kontroli w niniejszej sprawie, zakresy zaskarżenia w obu postępowaniach są tożsame, gdyż chodzi o konstytucyjność normy kolizyjnej wyłączającej możliwość dochodzenia dodatkowych roszczeń związanych z wadliwym rozwiązaniem stosunku pracy bez wypowiedzenia, ponad wskazane w art. 57 § 1 k.p. Skarżący nie przedstawił też nowych, niepowoływanych wcześniej argumentów, okoliczności czy dowodów, przemawiających za koniecznością wydania mimo to merytorycznego rozstrzygnięcia. W wypadku uznania przez Trybunał konieczności merytorycznego rozpoznania skargi A.S., Marszałek Sejmu przypomniał, że Trybunał uznał już w wyroku z 2 czerwca 2003 r., o sygn. SK 34/01, że dyferencjacja roszczeń pracowniczych z tytułu wadliwego rozwiązania stosunku pracy w razie przywrócenia zwolnionego do pracy ma racjonalne uzasadnienie i jako taka nie pozostaje w sprzeczności z art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji. Nieuzasadnione jest zaś powoływanie się na wyrok Trybunału z 27 listopada 2007 r., o sygn. SK 18/05, gdyż dotyczy on roszczeń związanych z bezprawnym rozwiązaniem stosunku pracy bez przywrócenia zwolnionego do pracy.
Marszałek Sejmu wyraził także pogląd, że choć w uzasadnieniu skargi konstytucyjnej wśród wzorców kontroli skarżący wskazał art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji, wykraczając tym samym poza przepisy przywołane w petitum skargi konstytucyjnej, nie ma podstaw do odwołania się do zasady falsa demonstratio non nocet. Postępowanie w tym zakresie powinno zostać umorzone. Naruszenie wskazanych przepisów Konstytucji nawet w ocenie samego skarżącego było konsekwencją błędów sądów orzekających, które bezzasadnie odrzuciły powództwo, a nie wynikiem niezgodności tych przepisów z Konstytucją. Ponadto materialnoprawne zarzuty skarżącego skierowane przeciwko art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji mają poza tym charakter zdawkowy i nie są wystarczające w postępowaniu przed Trybunałem.
5. W piśmie z 19 sierpnia 2013 r. pełnomocnik skarżącego, w odpowiedzi na pismo Trybunału z 11 lipca 2013 r., przesłał kopie pism procesowych istotnych dla rozpoznania skargi A.S.: wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie, Wydział XII Pracy, wraz z uzasadnieniem z 30 stycznia 2007 r. (sygn. akt XII Pa 769/06), treść wniesionej skargi A.S. o wznowienie postępowania w sprawie XII Pa 769/06 w zakresie roszczenia odszkodowawczego, wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z 12 sierpnia 2008 r. (sygn. akt XII Pa 142/08) oddalającego skargę A.S. o wznowienie postępowania w zakresie roszczenia odszkodowawczego, pozew skarżącego z 3 października 2008 r. wniesiony przeciwko Straży Miejskiej m.st. Warszawy w Warszawie o zasądzenie kwoty 49 900 złotych na podstawie art. 415 k.c. (wszczynający postępowanie zakończone postanowieniem Sądu Rejonowego dla Warszawy-Śródmieścia z 15 kwietnia 2010 r., sygn. akt VIII P 1016/08), pisma skarżącego uzupełniające ww. pozew z 3 października 2008 r., tj. pismo z 24 lutego 2009 r. oraz pismo z 24 marca 2009 r.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Przed przystąpieniem do merytorycznej kontroli zarzutów zawartych w skardze konstytucyjnej A.S., Trybunał Konstytucyjny zbadał, czy w rozpatrywanej sprawie nie zachodzą przesłanki uniemożliwiające kontynuowanie postępowania, o których mowa w art. 39 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), powodujące konieczność jego umorzenia.
Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji, każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji. Wedle art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, skarga konstytucyjna powinna zawierać dokładne określenie ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo obowiązkach określonych w Konstytucji i w stosunku do którego skarżący domaga się stwierdzenia niezgodności z Konstytucją, a wedle art. 47 ust. 2 ustawy o TK, do skargi należy załączyć wyrok, decyzję lub inne rozstrzygnięcie, z podaniem daty doręczenia, wydane na podstawie zakwestionowanego aktu normatywnego.
2. Skarżący nie domaga się prostej kontroli konstytucyjności wskazanych przez siebie przepisów, ale oceny konkretnej normy wynikającej z przywołanych regulacji. Treść tej normy Trybunał zrekonstruował, po przeanalizowaniu sytuacji procesowej skarżącego, treści pism procesowych i rozstrzygnięć sądowych wydanych w kolejnych postępowaniach związanych z dochodzeniem przez niego naprawienia szkody za bezprawne zwolnienie z pracy oraz sposobu sformułowania petitum skargi skierowanej do Trybunału.
3. Skarżący kwestionuje zgodność z Konstytucją art. 57 § 1 i art. 300 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, ze zm.; dalej: k.p. lub kodeks pracy), „interpretowanych w ten sposób, że wyłączają dochodzenie innych, niż określone w art. 57 § 1 k.p. roszczeń odszkodowawczych, związanych z bezprawnym rozwiązaniem umowy o pracę bez wypowiedzenia”. Sposób sformułowania petitum skargi odwołuje się do problemu konstytucyjnego będącego przedmiotem rozpoznania przez Trybunał w wyroku z 27 listopada 2007 r., sygn. SK 18/05 (OTK ZU nr 10/A/2007, poz. 128), w którym rozstrzygnięcie Trybunału o niezgodności z Konstytucją art. 58 w związku z art. 300 k.p. rozumianego „w ten sposób, że wyłącza dochodzenie innych, niż określone w art. 58 kodeksu pracy, roszczeń odszkodowawczych, związanych z bezprawnym rozwiązaniem umowy o pracę bez wypowiedzenia”, zostało oparte na dwóch podstawowych założeniach.
Po pierwsze, mimo że art. 58 k.p. określał roszczenie majątkowe przysługujące pracownikowi, z którym rozwiązano umowę o pracę bez wypowiedzenia z naruszeniem przepisów o rozwiązywaniu tych umów o pracę, wybierającemu roszczenie odszkodowawcze zamiast przywrócenia do pracy, jako „odszkodowanie”, Trybunał uznał, że należne pracownikowi „odszkodowanie ustawowe” nie jest odszkodowaniem sensu stricto mającym na celu wyrównanie szkody wyrządzonej pracownikowi (cz. III punkt 6 uzasadnienia wyroku). Stanowiło ono roszczenie majątkowe sui generis, pełniące funkcję sankcji, u którego podstaw leży – obok funkcji kompensacyjnej – funkcja socjalna i represyjna (cz. III punkt 3.3. uzasadnienia wyroku).
Po drugie, skoro świadczenie wynikające z art. 58 k.p. nie stanowiło odmiany cywilnoprawnego odszkodowania, sprawa naprawienia szkody wyrządzonej pracownikowi przez sprzeczne z prawem rozwiązanie umowy o pracę nie została wyczerpująco uregulowana w art. 58 k.p., ani w innych przepisach kodeksu pracy. Z tej przyczyny art. 300 k.p. nie powinien blokować zastosowania przepisów ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz. 121; dalej: k.c. lub kodeks cywilny), mimo przyznania pracownikowi możliwości dochodzenia świadczenia majątkowego na podstawie art. 58 k.p. W ten sposób ustanowione w art. 58 k.p. „odszkodowanie” stanowić miało swoiste minimum, nieuniemożliwiające późniejszego występowania z dalej idącymi roszczeniami majątkowymi, w szczególności z cywilnoprawnymi roszczeniami odszkodowawczymi dochodzonymi na podstawie art. 415 i n. lub art. 471 i n. k.c. (cz. III punkt 6 uzasadnienia wyroku).
W sprawie o sygn. SK 18/05 wyraźnie chodziło o ocenę konstytucyjności normy sformułowanej w orzecznictwie sądowym na podstawie art. 58 w związku z art. 300 k.p., która całkowicie wyłączała możliwość dochodzenia jakiegokolwiek odszkodowania, gdyż przyjęto, że świadczenie wynikające z art. 58 k.p. nie stanowiło części cywilnoprawnego mechanizmu naprawienia szkody. Przedmiotem rozpoznania była norma kolizyjna, zgodnie z którą roszczenie na podstawie art. 58 k.p. miało charakter wyłączny, eliminując całkowicie możliwość dochodzenia dalej idących roszczeń opartych na innych przepisach prawa pracy i prawa cywilnego, związanych z wadliwym (niezgodnym z prawem) rozwiązaniem umowy o pracę (cz. III punkt 4.1. uzasadnienia wyroku). Za niezgodną z Konstytucją Trybunał uznał normę, która z uwagi na uregulowanie w kodeksie pracy, jako ustawie szczególnej, przysługującego pracownikowi roszczenia majątkowego niebędącego odszkodowaniem, pozbawiała go możliwości dochodzenia od pracodawcy innych roszczeń pozostających w związku przyczynowym z bezprawnym rozwiązaniem stosunku pracy, w szczególności roszczeń odszkodowawczych opartych na ogólnych przepisach zarówno reżimu kontraktowego, jak i deliktowego, uregulowanych w kodeksie cywilnym (cz. III punkt 5.2. uzasadnienia wyroku).
4. Skarżący w niniejszym postępowaniu w ten sam sposób ujął problem konstytucyjny. Uważa, że zgodny ze standardami konstytucyjnymi byłby mieszany system odpowiedzialności pracodawcy: najpierw możliwość uzyskania niebędącego odszkodowaniem ustawowego świadczenia przysługującego na podstawie art. 57 k.p., a w zakresie szkód przekraczających jego wysokość – cywilnoprawne roszczenia odszkodowawcze zasądzane na podstawie art. 300 k.p. w związku z art. 471 i n. lub art. 415 i n. k.c., wedle wyboru samego pracownika. Świadczy o tym nie tylko sposób sformułowania petitum skargi konstytucyjnej, ale przede wszystkim treść i uzasadnienie jego żądań procesowych przedstawianych w kolejno wszczynanych postępowaniach sądowych.
Wnosząc o uchylenie prawomocnego wyroku Sądu Rejonowego z 2 sierpnia 2005 r. (sygn. akt VIII P 1752/05), w części dotyczącej rozstrzygnięcia w sprawie zasądzonego wynagrodzenia za okres pozostawania bez pracy do chwili przywrócenia na poprzednie stanowisko, skarżący podkreślał, że w toku postępowania o przywrócenie do pracy nie dochodził odszkodowania na podstawie kodeksu cywilnego (ani też jakiegokolwiek innego świadczenia pieniężnego). W jego ocenie, zasądzona na jego rzecz na podstawie art. 57 § 1 k.p. z urzędu kwota nie stanowi rodzaju odszkodowania przewidzianego w kodeksie cywilnym, lecz ustawowe wynagrodzenie przewidziane przez przepisy kodeksu pracy przysługujące bez względu na wysokość rzeczywiście poniesionej szkody. Skarżący podnosił też, że po uchyleniu przez sąd wznowieniowy zaskarżonej części wyroku Sądu Rejonowego możliwe będzie dochodzenie przez niego odszkodowania na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Na przeszkodzie do wystąpienia z takim powództwem stał wówczas art. 300 k.p. w związku z art. 57 § 1 k.p., gdyż z uwagi na uregulowanie w art. 57 § 1 k.p. świadczenia majątkowego na wypadek bezprawnego zwolnienia z pracy to właśnie art. 300 k.p. nie pozwalał na dochodzenie jakichkolwiek dalszych roszczeń odszkodowawczych na podstawie przepisów kodeksu cywilnego.
Zgodnie z powyższej zrekonstruowaną normą, po niepowodzeniu skargi o wznowienie prawomocnie zakończonego postępowania, skarżący wytoczył odrębne powództwo do sądu powszechnego o odszkodowanie za bezprawne zwolnienie z pracy, wskazując przepisy kodeksu cywilnego jako podstawę prawną swoich roszczeń. W pozwie z 3 października 2008 r. skarżący wniósł o zasądzenie kwoty z tytułu bezprawnego zwolnienia, wskazując art. 415 k.c. w związku z art. 300 k.p. jako podstawę prawną żądania procesowego i określając swą sprawę jako sprawę o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym. Z kolei w piśmie procesowym z 24 lutego 2009 r. skarżący wyjaśnił przed sądem, że „w istocie sprawa jest niejednoznaczna co do charakteru dochodzonego roszczenia”, a sam Trybunał w wyroku o sygn. SK 18/05 stwierdził, że po uwzględnieniu tego orzeczenia przez sądy orzekające na podstawie kodeksu cywilnego (art. 300 k.p.) powinno być możliwe dochodzenie, obok roszczeń z kodeksu pracy, pracowniczych roszczeń odszkodowawczych za bezprawne zwolnienie z pracy zarówno w reżimie ex delicto (art. 415 k.c.), jak i ex contractu (art. 471 k.c.), skoro nienależyte wykonanie zobowiązania z umowy o pracę może stanowić podstawę zarówno odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 k.c. w związku z art. 300 k.p.), jak i deliktowej pracodawcy (art. 415 k.c. w związku z art. 300 k.p.).
Trybunał istotnie wskazał w uzasadnieniu wyroku o sygn. SK 18/05 na następujący sposób wykonania tego wyroku: „(…) na podstawie art. 300 k.p., należy w tym zakresie stosować odpowiednio właściwe przepisy kodeksu cywilnego, w szczególności art. 415 k.c. i n. lub art. 471 k.c. i n. W celu usunięcia stanu niekonstytucyjności nie jest zatem wymagana interwencja ustawodawcy, a jedynie zmiana dotychczasowej linii orzeczniczej” (cz. III punkt 6 uzasadnienia wyroku). A.S. wniósł więc o wydanie przez sąd powszechny wyroku wstępnego, w którym sąd ten w świetle przytoczonych faktów i dowodów wskazałby (wybrałby) korzystniejszą dla powoda podstawę prawną dochodzonego roszczenia odszkodowawczego z kodeksu cywilnego. Konsekwencją obowiązywania art. 443 k.c. jest konieczność wyboru jednego z wymienionych w nim roszczeń pozostających w zbiegu (art. 415 lub art. 471 k.c.). W razie wątpliwości co do wyboru dokonanego przez powoda, sąd – zgodnie z dominującym stanowiskiem doktryny prawa i orzecznictwa – powinien przyjąć w danym wypadku korzystniejszy dla poszkodowanego reżim odpowiedzialności odszkodowawczej.
5. Ze względu na tak określony przedmiot kontroli skarga A.S. nie spełnia przesłanek dopuszczalności określonych w art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz w art. 47 ustawy o TK, ponieważ zrekonstruowana wyżej norma, kwestionowana przez skarżącego, nie została zastosowana w jego indywidualnej sprawie, a w szczególności nie stanowiła podstawy prawnej ostatecznego rozstrzygnięcia o jego prawach i wolnościach konstytucyjnych.
Skarżący łączy naruszenie swoich praw i wolności konstytucyjnych z treścią postanowienia Sądu Okręgowego w Warszawie, Wydziału XXI Pracy, z 13 września 2010 r. (sygn. akt XXI Pz 168/10), w którym sąd ten oddalił zażalenie skarżącego na postanowienie o odrzuceniu przez sąd pierwszej instancji pozwu obejmującego żądanie zasądzenia odszkodowania na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Odrzucając pozew, sąd pierwszej instancji orzekał w sprawie dopuszczalności powództwa o zapłatę, stwierdziwszy niedopuszczalność ponownego orzekania w zakresie prawomocnie orzeczonym już wyrokiem innego sądu (res iudicata). Zgodnie z art. 199 § 1 pkt 2 ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101, ze zm.; dalej: k.p.c.), sąd odrzuca pozew, jeżeli sprawa o to samo roszczenie została już prawomocnie osądzona pomiędzy tymi samymi stronami. Sąd uznał, że „sprawa o to samo roszczenie”, czyli sprawa odszkodowawcza za wadliwe rozwiązanie umowy o pracę po przywróceniu skarżącego do pracy, została już prawomocnie rozpoznana w wyroku Sądu Rejonowego dla Warszawy-Śródmieścia z 2 sierpnia 2005 r. (sygn. akt VIII P 1752/05). Pozostawione w obrocie prawnym prawomocne rozstrzygnięcie o przyznaniu skarżącemu wynagrodzenia określonego w art. 57 § 1 k.c. wraz z przywróceniem go do pracy na poprzednie stanowisko sąd powszechny uznał za formę naprawienia szkody wyrządzonej mu przez pracodawcę. Tylko w ten sposób sąd mógł zakwalifikować zakończone postępowanie przed sądem pracy jako „sprawę odszkodowawczą”. Inaczej więc niż twierdzi skarżący, Sąd Okręgowy w Warszawie w postanowieniu z 13 września 2010 r. zastosował art. 300 k.p. w ten sposób, że zastosował przepisy kodeksu cywilnego i na ich tle dokonał oceny charakteru wynagrodzenia określonego w art. 57 § 1 k.p. jako szczególnej postaci odszkodowania należnego w ramach reżimu odpowiedzialności ex contractu (art. 471 k.c.).
Należy w tym miejscu przypomnieć, że w uzasadnieniu wyroku z 22 maja 2013 r. (sygn. P 46/11, OTK ZU nr 4/A/2013, poz. 42) Trybunał w pełnym składzie uznał, że świadczenie wynikające z art. 57 § 1 k.p. ma charakter odszkodowania ryczałtowego za naruszenie umowy, stanowi bowiem ryczałtowe odszkodowanie ex contractu mające pierwszeństwo stosowania przed ogólnymi przepisami kodeksu cywilnego o odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 k.c.).
W orzecznictwie sądowym utrwalony jest pogląd o alternatywnym charakterze zbiegu podstaw odpowiedzialności ex contractu i ex delicto (art. 443 k.c.) i o będącym jego konsekwencją alternatywnym charakterze zbiegu roszczeń odszkodowawczych dochodzonych na podstawie art. 415 k.c. i art. 471 k.c. (por. wyrok SN z 17 grudnia 2004 r., sygn. akt II CK 300/04, OSP nr 2/2006, poz. 20 z glosami W. Borysiaka, „Palestra” nr 1-2/2008, s. 292, M. Ciemińskiego, „Przegląd Sądowy” nr 3/2007, s. 151, J. Jastrzębskiego, „Przegląd Sądowy” nr 9/2006, s. 161, M. Nesterowicza, OSP nr 2/2006, poz. 20, K. Osajdy, „Przegląd Sądowy” nr 9/2006, s. 171, P. Sobolewskiego, „Monitor Prawniczy” nr 24/2007, s. 1386, K. Warzechy, „Palestra” nr 1-2/2007, s. 324; wyroki SN z: 4 sierpnia 2005 r., sygn. akt III CK 701/04, Lex nr 371489; 10 listopada 2006 r., sygn. akt I CSK 222/06, Lex nr 421407; wyroki SA w: Białymstoku z 27 marca 2013 r., sygn. akt I ACa 35/13, Lex nr 1307395; Warszawie z 10 kwietnia 2013 r., sygn. akt I ACa 1220/12, Lex nr 1322757; Białymstoku z 6 czerwca 2013 r., sygn. akt I ACa 68/13, Lex nr 1327501; wyrok SN z 19 września 2013 r., sygn. akt I CSK 687/12, Lex nr 1388222). Alternatywny charakter tego zbiegu wiąże się z koniecznością dokonania wyboru tylko jednej z podstaw odpowiedzialności.
Stanowisko sądów powszechnych odrzucających powództwo skarżącego ocenić należy nie jako odmowę generalnej dopuszczalności dochodzenia roszczeń deliktowych na podstawie art. 415 k.c. oprócz roszczeń przysługujących na podstawie kodeksu pracy, w tym na podstawie art. 57 § 1 k.p., ale jako konsekwencję zastosowania przepisów kodeksu cywilnego do rozstrzygnięcia problemu zbiegu roszczenia wynikającego z art. 57 § 1 k.p., stanowiącego szczególną postać odszkodowania ex contractu (art. 471 k.c.), z roszczeniem deliktowym wynikającym z art. 415 k.c. Sąd Okręgowy stanął na stanowisku, że w prawomocnym rozstrzygnięciu Sądu Rejonowego z 2 sierpnia 2005 r. (sygn. akt VIII P 1752/05) nastąpił już wybór (przez sąd z urzędu) jednego z dwóch roszczeń pozostających w zbiegu i że sprawa odszkodowawcza „o to samo roszczenie” została już prawomocnie rozstrzygnięta.
6. Z powyższego wynika wniosek, że orzeczenie o podtrzymaniu decyzji sądu pierwszej instancji o odrzuceniu powództwa, zawarte w postanowieniu Sądu Okręgowego w Warszawie z 13 września 2010 r. (sygn. akt XXI Pz 168/10), zostało oparte na innej normie niż kwestionowana w niniejszym postępowaniu. Art. 300 k.p. nie stanowił bezpośredniej podstawy wyłączenia możliwości dochodzenia przez skarżącego innych niż określone w art. 57 § 1 k.p. roszczeń odszkodowawczych z kodeksu cywilnego związanych z bezprawnym rozwiązaniem umowy o pracę bez wypowiedzenia. Bezpośrednią przyczyną odrzucenia pozwu była ocena sądu, że w indywidualnej sprawie skarżącego został już dokonany nieodwołalny – z punktu widzenia przepisów prawa materialnego i procesowego – wybór jednego z roszczeń pozostających w zbiegu (art. 443 k.c.), a mianowicie roszczenia wynikającego z art. 57 § 1 k.p. Odrzucenie powództwa skarżącego o odszkodowanie było skutkiem zastosowania przepisów kodeksu cywilnego (na podstawie art. 300 k.p.), w szczególności art. 443 w związku z art. 415 k.c., po dokonaniu przez sąd oceny charakteru prawnego świadczenia określonego w art. 57 § 1 k.p. na gruncie art. 471 k.c.
Kwestionowane przez skarżącego art. 57 § 1 i art. 300 k.p. zostały zastosowane w indywidualnej sprawie skarżącego przez Sąd Okręgowy w Warszawie, ale w innym zakresie niż kwestionowany w niniejszej skardze konstytucyjnej. Tym samym też postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie z 13 września 2010 r. (sygn. akt XXI Pz 168/10) nie stanowi „ostatecznego rozstrzygnięcia” w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji i art. 47 ust. 1 ustawy o TK. Z powyższych względów skarga A.S. nie spełnia formalnych przesłanek jej dopuszczalności, a niniejsze postępowanie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.
7. Na koniec Trybunał wskazuje, że w niniejszej sprawie nie zachodziła negatywna przesłanka procesowa w postaci tożsamości przedmiotowej sprawy z postępowaniem zakończonym wyrokiem Trybunału z 22 maja 2013 r. (sygn. P 46/11, OTK ZU nr 4/A/2013, poz. 42), w którym Trybunał orzekł, że art. 57 § 1 k.p. jest zgodny z art. 64 ust. 1 w związku z art. 2 i w związku z art. 24 zdanie pierwsze Konstytucji.
W rozpatrywanej skardze konstytucyjnej skarżący domagał się kontroli konstytucyjności innej treści normatywnej zakwestionowanych przepisów niż ta, którą oceniał Trybunał w wyroku o sygn. P 46/11. W wyroku z 22 maja 2013 r., sygn. P 46/11, Trybunał przyjął, że uregulowana w art. 57 § 1 k.p. odpowiedzialność pracodawcy za wadliwe rozwiązanie stosunku pracy ma charakter kontraktowy. W konsekwencji Trybunał ograniczył wówczas analizę konstytucyjności art. 57 § 1 k.p. jedynie do zakresu normowania odnoszącego się do odpowiedzialności odszkodowawczej pracodawcy na tle przepisów kodeksu cywilnego regulujących reżim odpowiedzialności odszkodowawczej ex contractu, traktując wynagrodzenie na podstawie art. 57 § 1 k.p. jako szczególną postać kompensacji kontraktowej. Tymczasem w stanie faktycznym niniejszej sprawy skarżący domagał się zasądzenia – ponad art. 57 § 1 k.p. – odszkodowania w ramach reżimu odpowiedzialności odszkodowawczej ex delicto. Jak podkreślił sam Trybunał w końcowej części uzasadnienia wyroku z 22 maja 2013 r., sygn. P 46/11, przeprowadzona wówczas analiza zgodności z Konstytucją art. 57 § 1 k.p. i będące jej wynikiem stanowisko Trybunału pozostało bez wpływu na sposób regulacji odpowiedzialności deliktowej pracodawcy wobec pracownika z tytułu wadliwego rozwiązania umowy o pracę (cz. III punkt 5 uzasadnienia wyroku w sprawie o sygn. P 46/11). Świadczenie wynikające z art. 57 § 1 k.p. nie ma bowiem charakteru ryczałtowego odszkodowania ex delicto i tym samym nie ma pierwszeństwa stosowania przed ogólnymi przepisami kodeksu cywilnego o odpowiedzialności deliktowej.
Skoro wyrok Trybunału z 22 maja 2013 r., sygn. P 46/11, ani żaden inny wyrok Trybunału, nie dotyczył normy regulującej stosunek art. 57 § 1 k.p. względem art. 415 i nast. k.c., Trybunał nie stwierdził podstaw do umorzenia niniejszego postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z uwagi na istnienie przesłanki ne bis in idem.
Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.