Pełny tekst orzeczenia

58/4/A/2015

POSTANOWIENIE
z dnia 28 kwietnia 2015 r.
Sygn. akt P 58/13

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Wojciech Hermeliński – przewodniczący
Mirosław Granat
Leon Kieres
Marek Kotlinowski
Andrzej Wróbel – sprawozdawca,

po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 28 kwietnia 2015 r., pytania prawnego Sądu Apelacyjnego w Katowicach:

czy art. 12 § 1 i 2 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2012 r. poz. 788, ze zm.) jest zgodny z art. 18, art. 31 ust. 1 i 3 oraz art. 47 Konstytucji, z art. 8 ust. 2, art. 12 i art. 14 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.) oraz z art. 12 ust. 2 i art. 23 ust. 1 lit. a Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzonej w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r. (Dz. U. z 2012 r. poz. 1169),

p o s t a n a w i a:

na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) umorzyć postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.


UZASADNIENIE

I

1. Postanowieniem z 8 listopada 2013 r. (sygn. akt I ACa 708/13), Sąd Apelacyjny w Katowicach Wydział I Cywilny (dalej: sąd pytający lub sąd apelacyjny), przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne:
czy art. 12 § 1 i 2 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2012 r. poz. 788, ze zm.; dalej: k.r.o.) jest zgodny z art. 18, art. 31 ust. 1 i 3 oraz art. 47 Konstytucji, z art. 8 ust. 2, art. 12 i art. 14 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja europejska) oraz z art. 12 ust. 2 i art. 23 ust. 1 lit. a Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzonej w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r. (Dz. U. z 2012 r. poz. 1169; dalej: Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych).

1.1. Pytanie prawne zostało złożone w związku z następującym stanem faktycznym:
Przed sądem pytającym zawisła sprawa z powództwa męża o unieważnienie małżeństwa z powodu choroby psychicznej pozwanej żony.
W sprawie tej Sąd Okręgowy w Katowicach oddalił powództwo o unieważnienie małżeństwa. Sąd ten ustalił, że pozwana cierpi na chorobę psychiczną od 2006 r., ale w chwili zawarcia małżeństwa była w stanie remisji choroby i miała pełną zdolność do świadomego podjęcia decyzji o wstąpieniu w związek małżeński. Pełny rzut choroby psychicznej pozwanej nastąpił dopiero w marcu 2011 r. Sąd ustalił ponadto, że powód wiedział, że pozwana leczy się psychiatrycznie, nie miał jednak rozeznania co do samej choroby i jej przebiegu. Sąd okręgowy stwierdził, że unieważnienie małżeństwa tylko z powodu choroby psychicznej byłoby drastycznym naruszeniem podstawowych praw obywatelskich pozwanej i przejawem dyskryminacji, stanowiącym nadużycie prawa, o którym mowa w art. 5 k.c.
Powyższy wyrok zaskarżył powód, domagając się jego zmiany przez uwzględnienie powództwa.
Sąd Apelacyjny w Katowicach uznał, że stan faktyczny sprawy zdaje się potwierdzać istnienie określonych w art. 12 § 1 k.r.o. przesłanek do unieważnienia małżeństwa stron.

1.2. Na tle rozpatrywanej sprawy sąd pytający powziął wątpliwość co do konstytucyjności art. 12 § 1 i 2 k.r.o., powołując się na następujące argumenty:
Zgodnie z art. 12 § 1 k.r.o. nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym. Jeżeli jednak stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd może jej zezwolić na zawarcie małżeństwa.
Z kolei w myśl art. 12 § 2 k.r.o. unieważnienia małżeństwa z powodu choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego jednego z małżonków może żądać każdy z małżonków.
Zdaniem sądu pytającego, kwestionowane przepisy są archaiczne, weszły bowiem w życie 1 stycznia 1965 r. i odnoszą się do zupełnie innych realiów społecznych, medycznych i obyczajowych. Kwestionowane przepisy są wyrazem ochrony rodziny zgodnej z poglądem sprzed 50 lat. Zmiany, jakie zaszły w polskim społeczeństwie oraz w naukach medycznych, skłaniają do rozważenia, czy kwestionowane przepisy nadal chronią rodzinę i rodzicielstwo. Zasadniczej modyfikacji uległy bowiem formy i wyniki leczenia chorób psychicznych. Na skutek edukacji społecznej zmieniło się także postrzeganie chorych psychicznie.
W ocenie sądu pytającego, uniemożliwienie osobom chorym psychicznie zawarcia małżeństwa wydaje się być sprzeczne z art. 18 Konstytucji. Sprzeczności należy upatrywać w tym, że zgodnie z konstytucyjną ochroną małżeństwa, rodziny i rodzicielstwa w interesie państwa jest, aby obywatele zakładali rodziny i wychowywali w nich dzieci.
W przekonaniu sądu pytającego, u podstaw zakazu zawierania małżeństwa przez osoby chore psychicznie leżała nieaktualna już teza, że nie są one zdolne do założenia prawidłowo funkcjonującej rodziny i ich małżeństwo mogłoby zagrażać zdrowiu przyszłych pokoleń. Ze zmian obyczajowych wynika jednak stały i systematyczny wzrost urodzeń pozamałżeńskich. Utrzymywanie zatem zakazu zawierania małżeństw przez osoby chore psychicznie nie jest w stanie zapobiec prokreacji tych osób, która może bez przeszkód odbywać się w związkach nieformalnych.
Zdaniem sądu pytającego, nie budzi wątpliwości, że prawo do decydowania o swym życiu osobistym, w tym zawarciu małżeństwa, dotyczy sfery życia prywatnego i rodzinnego oraz elementarnych wolności obywateli w demokratycznym państwie. Ustawowe pozbawienie możliwości zawarcia małżeństwa narusza podstawowe prawa człowieka, pozbawiając go możliwości ułożenia sfery prywatnej jego życia, arbitralnie wykluczając go z obszaru specyficznych relacji międzyludzkich charakterystycznych dla związku małżeńskiego. Tym bardziej, że podstawą pozbawienia obywatela prawa do decydowania o swoim życiu prywatnym w zakresie zawarcia małżeństwa, jest decyzja lekarza lub orzeczenie sądu oparte na decyzji biegłego, stwierdzające wystąpienie określonych zaburzeń psychicznych.
W przekonaniu sądu pytającego, zakazu zawierania małżeństw przez osoby chore psychicznie nie sposób uzasadniać koniecznością zapobiegania przestępstwom albo ochroną bezpieczeństwa państwowego, porządku publicznego, środowiska, wolności i praw innych osób, dobrobytu gospodarczego, czy też moralności publicznej. Co więcej, wprowadzone ograniczenie nie służy także ochronie zdrowia, o której mowa w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Zdaniem sądu pytającego: „Obecnie ochronie zdrowia takich osób służy właśnie ich możliwie najpełniejszy udział we wszystkich aspektach życia: prywatnym, rodzinnym, zawodowym, społecznym, artystycznym itp.”.
W opinii sądu pytającego, rozważenia wymaga także kwestia zgodności art. 12 § 1 i 2 k.r.o. z Konwencją o prawach osób niepełnosprawnych, z której wynika, że osoby niepełnosprawne we wszystkich aspektach życia mają taką samą zdolność prawną, jak inni obywatele, a sygnatariusze konwencji zobowiązują się eliminować dyskryminację wobec osób niepełnosprawnych we wszelkich kwestiach odnoszących się do sfery małżeństwa, rodziny, rodzicielstwa i związków. Podobny zakaz dyskryminacji wynika także z art. 14 Konwencji europejskiej.
W przekonaniu sądu pytającego, „Skoro nie ma obecnie medycznego, eugenicznego lub społecznego celu pozbawiania osób chorych psychicznie prawa do zawarcia małżeństwa, utrzymywanie takiego ustawowego zakazu może być postrzegane jako dyskryminacja takich osób”.

2. Marszałek Sejmu w piśmie z 28 listopada 2014 r. przedstawił stanowisko Sejmu, że art. 12 § 2 w związku z art. 12 § 1 k.r.o. jest zgodny z wynikającą z art. 2 Konstytucji zasadą określoności prawa, a także z art. 18 i art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz z art. 12 Konwencji europejskiej. W pozostałym zakresie wniósł o umorzenie postępowania, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).

2.1. W opinii Sejmu, pytanie prawne spełnia przesłankę podmiotową oraz przedmiotową, ale z wyłączeniem wzorców kontroli zawartych w Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. Polska, w chwili złożenia dokumentów ratyfikacyjnych, zastrzegła sobie prawo do niestosowania art. 23 ust. 1 lit. a Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, a do art. 12 tej konwencji złożyła oświadczenie interpretacyjne (zob. oświadczenie rządowe z dnia 25 września 2012 r. w sprawie mocy obowiązującej Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzonej w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r.; Dz. U. 2012 r. poz. 1170). Wobec złożenia zastrzeżenia i oświadczenia interpretacyjnego normy wskazane w art. 12 ust. 2 i art. 23 ust. 1 lit. a Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych nie stały się częścią polskiego porządku prawnego. Zatem postępowanie w powyższym zakresie winno być umorzone na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.

2.2. Sejm zauważa, że przed sądem pytającym toczy się postępowanie w sprawie o unieważnienie małżeństwa. Tymczasem sąd pytający kwestionuje zarówno przepisy dotyczące unieważnienia małżeństwa – art. 12 § 2 k.r.o., jak i przepisy formułujące względny zakaz zawierania małżeństwa przez osoby chore psychicznie – art. 12 § 1 k.r.o. Zakres zaskarżenia obejmuje zatem przepisy, które nie będą bezpośrednio stosowane w zawisłej przed sądem sprawie.
Zdaniem Sejmu, nie ulega jednak wątpliwości, że art. 12 § 1 i 2 k.r.o. tworzą logiczną całość. Co więcej, zgodnie z orzecznictwem stosowanie art. 12 § 2 k.r.o. wymaga uwzględnienia treści normatywnych zawartych w art. 12 § 1 k.r.o. Zatem kontroli w niniejszej sprawie powinien podlegać art. 12 § 2 w związku z art. 12 § 1 k.r.o.
Sejm podkreślił jednak, że w niniejszej sprawie zachodzi obawa, iż prawdziwą intencją sądu pytającego nie jest rozstrzygnięcie jednostkowego problemu prawnego na tle powództwa o unieważnienie małżeństwa, lecz całościowe wyeliminowanie z polskiego prawa rodzinnego przeszkody małżeńskiej określonej w art. 12 § 1 k.r.o. Stawiałoby to pod znakiem zapytania spełnienie przez pytanie prawne przesłanki funkcjonalnej. Zatem w dalszym postępowaniu kwestia spełnienia przesłanki funkcjonalnej powinna zostać przez TK zbadana szczególnie wnikliwie.

2.3. W opinii Sejmu, art. 31 ust. 1 Konstytucji, zawierający ogólną zasadę, zgodnie z którą wolność człowieka podlega ochronie prawnej, został przez sąd pytający powołany w sposób „ornamentacyjny”. Pytanie prawne nie zawiera w tym zakresie żadnego uzasadnienia zarzutu i powołania dowodów na jego poparcie, wbrew wymaganiom art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK. Zatem postępowanie w tym zakresie powinno zostać umorzone na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.

2.4. Zdaniem Sejmu, kontroli powinna podlegać zgodność art. 12 § 2 w związku z art. 12 § 1 k.r.o. z zasadą określoności prawa, wynikającą z art. 2 Konstytucji, z art. 18, art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz z art. 8 i/lub art. 12 w związku z art. 14 Konwencji europejskiej.

2.5. W ocenie Sejmu, posłużenie się w zakwestionowanym art. 12 § 1 k.r.o. krytykowanym pojęciem „choroby psychicznej” nie naruszyło standardu określoności prawa – art. 2 Konstytucji. Niezamieszczenie definicji legalnej tego pojęcia jest celowym zabiegiem ustawodawcy implikującym konieczność korzystania z dorobku nauki medycznej. Przy czym bezpodstawny jest zarzut sądu pytającego, jakoby opinia biegłego w tym względzie miała charakter ocenny i niepoddający się prawnej weryfikacji. Sąd nie jest przecież związany opinią biegłego w zakresie kwestii zastrzeżonych do jego wyłącznej kompetencji, a w razie wątpliwości może zwrócić się o wydanie opinii przez kolejnego biegłego.
Na marginesie Sejm poinformował, że m.in. kwestia dostosowania terminologii kodeksowej do najnowszych ustaleń nauk medycznych jest obecnie przedmiotem projektowanych zmian w k.r.o.

2.6. W opinii Sejmu, względny zakaz zawierania małżeństw przez osoby dotknięte chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym nie tylko nie narusza nakazu ochrony rodziny, o którym mowa w art. 18 Konstytucji, ale wręcz służy jego realizacji. Argumenty sądu pytającego należałoby podzielić tylko wtedy, gdyby zakaz miał charakter bezwzględny. Tymczasem rygoryzm zakazu wyrażonego w art. 12 § 1 zdanie pierwsze k.r.o. łagodzony jest dopuszczalnością zawarcia małżeństwa za zgodą sądu, o której mowa w art. 12 § 1 zdanie drugie k.r.o. Zgoda jest uzależniona od tego, czy: po pierwsze, stan zdrowia i umysłu osoby nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa, po drugie, nupturient nie został całkowicie ubezwłasnowolniony, przy czym ubezwłasnowolnienie częściowe nie jest negatywną przesłanką zawarcia małżeństwa. Ustawodawca wychodzi z założenia, że w obrębie kategorii osób dotkniętych „chorobami psychicznymi” mogą się znaleźć zarówno jednostki zdolne do stworzenia prawidłowo funkcjonującego małżeństwa i rodziny, jak i takie, którym stan zdrowia na to nie pozwala.

2.7. Sejm zauważył, że kwalifikowanie względnego zakazu małżeńskiego jako ograniczenia prawa do prywatności w aspekcie prawa do zawarcia małżeństwa nie jest oczywiste. Jeżeli jednak uznać, że powyższy zakaz stanowi ograniczenie prawa do prywatności, to należy ocenić, czy spełnia ono ogólne warunki dopuszczalności ograniczeń w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw – art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Zdaniem Sejmu, w świetle przesłanki porządku publicznego pożądane jest przeciwdziałanie powstaniu związków niezdolnych do prawidłowego funkcjonowania, w szczególności stanowiących zagrożenie dla zdrowia przyszłego potomstwa. Istotnym uzasadnieniem ograniczenia osób dotkniętych zaburzeniami psychicznymi w zakresie możliwości wstępowania w związek małżeński jest także właśnie ochrona tych osób przed ponoszeniem konsekwencji wyborów życiowych dokonanych bez dostatecznego rozeznania. W opinii Sejmu, zakaz małżeński wyrażony w zaskarżonych przepisach: po pierwsze, służy osiągnięciu pożądanego celu, tzn. uniemożliwieniu zawierania małżeństw przez osoby niezdolne do wywiązania się z ról osobistych i społecznych wynikających z małżeństwa i założenia rodziny, po drugie, jest niezbędny i cechuje się możliwie najmniejszym stopniem dolegliwości, po trzecie, nie godzi w istotę prawa osób „chorych psychicznie” do zawarcia małżeństwa. Kwestionowany art. 12 § 2 w związku z art. 12 § 1 k.r.o. jest zatem zgodny z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

2.8. Zdaniem Sejmu, zawarcie małżeństwa i założenie rodziny korzysta z ochrony art. 12 Konwencji europejskiej, a nie jej art. 8. W odniesieniu do dopuszczalności ograniczenia prawa wyrażonego w art. 12 Konwencji europejskiej ze względu na potrzebę zapewnienia małżeństwu zdolności wywiązywania się z jego funkcji oraz z uwagi na konieczność ochrony przyszłego potomstwa, Sejm uznał, że aktualność zachowują uwagi sformułowane powyżej. Kwestionowany art. 12 § 2 w związku z art. 12 § 1 k.r.o. jest zatem zgodny z art. 12 Konwencji europejskiej. Natomiast postępowanie w zakresie oceny kwestionowanej regulacji z perspektywy art. 8 Konwencji europejskiej powinno ulec umorzeniu, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, ze względu na zbędność wydania wyroku.
2.9. Gdy chodzi o zakaz dyskryminacji wyrażony w art. 14 Konwencji europejskiej, Sejm przypomniał, że rozważenie tego zarzutu ma sens jedynie wtedy, gdy stwierdzone zostanie naruszenie przepisu materialnego gwarantującego dane prawo lub wolność. Ponieważ nie ma podstaw do uznania, że zakwestionowany przepis naruszył art. 8 lub art. 12 Konwencji europejskiej, analiza z punktu widzenia zakazu dyskryminacji jest bezprzedmiotowa. Postępowanie w tym zakresie winno ulec umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

3. Prokurator Generalny w piśmie z 31 października 2014 r. zajął stanowisko, że postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. Prokurator Generalny stanowisko uzasadnił z powołaniem na następujące argumenty:

3.1. Sąd pytający zakwestionował w całości § 1 i 2 art. 12 k.r.o., nie wskazując w uzasadnieniu, w jakim zakresie zaskarżona regulacja znajduje zastosowanie w rozpatrywanej przez niego sprawie, a rozpoznając apelację powoda, ma rozstrzygnąć, czy oddalenie powództwa o unieważnienie małżeństwa przez sąd pierwszej instancji było zasadne w świetle konkretnego stanu prawnego i faktycznego. Zdaniem Prokuratora Generalnego, w rozpatrywanej sprawie zastosowanie będzie miał art. 12 § 2 k.r.o., przyznający małżonkowi prawo do żądania unieważnienia małżeństwa zawartego przez osobę chorą psychicznie, która przed zawarciem małżeństwa nie wystąpiła o udzielenie zezwolenia, o którym mowa w art. 12 § 1 zdanie drugie k.r.o. Skoro przedmiotem pytania prawnego może być tylko przepis mający bezpośredni związek ze sprawą, to przepisem tym powinien być art. 12 § 2 i art. 12 § 1 zdanie drugie k.r.o. w zakresie, w jakim istnienie okoliczności wymienionych w tym przepisie ustala sąd w sprawie o unieważnienie małżeństwa. Tymczasem sąd pytający zakwestionował instytucję zakazu małżeństwa, wyrażoną w art. 12 § 1 zdanie pierwsze k.r.o.
W opinii Prokuratora Generalnego, udzielenie odpowiedzi na pytanie sądu apelacyjnego w kwestii konstytucyjności zakazu, o którym mowa w art. 12 § 1 k.r.o., nie będzie miało bezpośredniego wpływu na rozstrzygnięcie sprawy rozpatrywanej przez ten sąd. Przepis ten nie będzie bezpośrednią podstawą rozstrzygnięcia, albowiem odnosi się on do procedury poprzedzającej zawarcie małżeństwa, w której sąd w trybie nieprocesowym rozpatruje wniosek osoby dotkniętej chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym o udzielenie zgody na zawarcie małżeństwa. Zgodnie z orzecznictwem przesłanki, od których zależy udzielenie zgody na zawarcie małżeństwa, mają również zastosowanie w sprawie o unieważnienie małżeństwa, dotyczą jednak dwóch różnych procedur prawnych.
Zdaniem Prokuratora Generalnego, „Sąd, który rozstrzyga sprawę o unieważnienie małżeństwa nie może niejako <> zakwestionować całej instytucji zakazu małżeńskiego, aby w sposób pośredni rozstrzygnąć sprawę, poprzez eliminację z porządku prawnego całej instytucji”. Podnoszone w uzasadnieniu pytania prawnego zarzuty niekonstytucyjności i naruszenia wskazanych umów międzynarodowych nie odnoszą się do instytucji unieważnienia małżeństwa, która powinna znaleźć bezpośrednie zastosowanie przy rozstrzygnięciu zawisłej przed sądem apelacyjnym sprawy. Prokurator Generalny stwierdził zatem, że pytanie prawne nie spełnia przesłanki przedmiotowej i funkcjonalnej.

3.2. Ponadto, w opinii Prokuratora Generalnego, powstają wątpliwości na tle spełnienia przesłanki formalnej, o której mowa w art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK, a mianowicie uzasadnienia postawionego zarzutu z powołaniem dowodów na jego poparcie. Uzasadnienie pytania prawnego nie może bowiem ograniczać się jedynie do przedstawienia krytycznej oceny kwestionowanej regulacji.
Wbrew twierdzeniom sądu pytającego, zakaz zawierania małżeństwa przez osoby chore psychicznie ma charakter względny. Występowanie choroby psychicznej nie stanowi przesłanki odmowy udzielenia zezwolenia na zawarcie małżeństwa, o którym mowa w art. 12 § 1 zdanie drugie k.r.o. Istnieje możliwość udzielenia zezwolenia na zawarcie małżeństwa przez osobę chorą psychicznie, jeżeli stan zdrowia i umysłu nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa. Zatem postęp medycyny, sprzyjający leczeniu osób dotkniętych takimi dysfunkcjami, pozwala na minimalizację względnego zakazu zawierania małżeństwa.

II

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Przedmiot kontroli – przedmiot pytania prawnego Sądu Apelacyjnego w Katowicach.
Sąd Apelacyjny w Katowicach przedstawił pytanie prawne, czy art. 12 § 1 i 2 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2012 r. poz. 788, ze zm.; dalej: k.r.o.) jest zgodny z art. 18, art. 31 ust. 1 i 3 oraz art. 47 Konstytucji, z art. 8 ust. 2, art. 12 i art. 14 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja europejska) oraz z art. 12 ust. 2 i art. 23 ust. 1 lit. a Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzonej w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r. (Dz. U. z 2012 r. poz. 1169; dalej: Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych).
Zgodnie z zakwestionowanym art. 12 § 1 k.r.o. „Nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym. Jeżeli jednak stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd może jej zezwolić na zawarcie małżeństwa”.
W myśl art. 12 § 2 k.r.o. unieważnienia małżeństwa z powodu choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego jednego z małżonków może żądać każdy z małżonków.
Niniejsze pytanie prawne budzi poważne wątpliwości co do spełnienia przesłanek dopuszczalności merytorycznego rozpoznania. Przede wszystkim ze względu na treść kwestionowanego art. 12 § 1 zdanie pierwsze k.r.o., statuującego względny zakaz małżeński, a także charakter postępowania przed sądem pytającym istnieją uzasadnione zastrzeżenia co do bezpośredniego związku między oceną konstytucyjności a rozstrzygnięciem konkretnej sprawy toczącej się przed apelacyjnym. Zarówno Prokurator Generalny, jak i w węższym zakresie Marszałek Sejmu wskazują na brak, czy też wątpliwość co do spełnienia przez pytanie prawne przesłanki funkcjonalnej.
Trybunał Konstytucyjny uznał zatem za konieczne ocenić, czy niniejsze pytanie prawne spełnia warunki formalne dopuszczalności merytorycznego rozpoznania, o których mowa w art. 193 Konstytucji.

2. Przesłanki dopuszczalności merytorycznego rozpoznania pytania prawnego.
Zgodnie z art. 193 Konstytucji „Każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem”. Dopuszczalność merytorycznego rozpoznania pytania prawnego uzależniona jest zatem od spełnienia przesłanek: 1) podmiotowej, która wymaga, aby podmiotem inicjującym w trybie pytania prawnego konstytucyjną kontrolę był wyłącznie sąd; 2) przedmiotowej, która ogranicza kontrolę jedynie do oceny hierarchicznej zgodności aktów normatywnych z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą; 3) i wreszcie funkcjonalnej, która nakazuje, aby od odpowiedzi na pytanie prawne zależało rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem.
Skuteczne zainicjowanie kontroli konstytucyjnej w trybie pytania prawnego wymaga zatem spełnienia przesłanek określonych w art. 193 Konstytucji i powtórzonych w art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Powołane przepisy, łącznie z art. 32 ust. 1 i 3 ustawy o TK, precyzują warunki merytorycznego rozpoznania pytania prawnego.
Podmiotem inicjującym niniejsze pytanie prawne jest sąd – Sąd Apelacyjny w Katowicach – została zatem z całą pewnością spełniona przesłanka podmiotowa.
Przedmiot kontroli dotyczy zgodności art. 12 § 1 i 2 k.r.o. ze wskazanymi wzorcami kontroli, w tym z art. 12 ust. 2 i art. 23 ust. 1 lit a Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. Jak słusznie zauważył jednak Marszałek Sejmu, Rzeczpospolita Polska, ratyfikując powyższą konwencję, w oświadczeniu rządowym z dnia 25 września 2012 r. w sprawie mocy obowiązującej Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzonej w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r. (Dz. U. z 2012 r. poz. 1170), złożyła oświadczenie interpretacyjne do art. 12 tej konwencji oraz zastrzeżenie o niestosowaniu jej art. 23 ust. 1 lit. a. Biorąc powyższe pod uwagę, zarówno art. 12 ust. 2, jak i art. 23 ust. 1 lit. a Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych nie mogą stanowić w niniejszej sprawie wzorców kontroli. W tym zakresie pytanie prawne nie spełnia przesłanki przedmiotowej – nie można uznać, że dotyczy hierarchicznej zgodności art. 12 § 1 i 2 k.r.o. z ratyfikowaną umową międzynarodową.
W pozostałym zakresie pytanie prawne zdaje się spełniać przesłankę przedmiotową. Prima facie widać natomiast, że zarzut naruszenia przez kwestionowaną regulację art. 31 ust. 1 Konstytucji nie został w ogóle uzasadniony, a zarzut naruszenia zasady proporcjonalności z art. 31 ust. 3 Konstytucji nie został powiązany z żadnym konstytucyjnym prawem lub wolnością.
Poważne wątpliwości budzi jednak przede wszystkim zachowanie przesłanki funkcjonalnej.

3. Przesłanka funkcjonalna pytania prawnego.
Przesłanka funkcjonalna oznacza wymaganie, aby rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem pytającym było zależne od odpowiedzi, jaką udzieli Trybunał Konstytucyjny (zob. zamiast wielu: postanowienie TK z 27 marca 2009 r., sygn. P 10/09, OTK ZU nr 3/A/2009, poz. 40). Musi zatem istnieć ścisły związek między indywidualną sprawą rozpoznawaną przez sąd pytający a wątpliwością co do konstytucyjności aktu normatywnego, która pojawiła się właśnie na kanwie tej sprawy. Związek ten powinien przejawiać się w zależności między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem konkretnej sprawy toczącej się przed sądem pytającym. Inaczej mówiąc, przesłanką funkcjonalną pytania prawnego jest jego relewancja (zob. wyrok z 7 października 2008 r., sygn. P 30/07, OTK ZU nr 8/A/2008, poz. 135).
Co więcej, przesłanka funkcjonalna determinuje dopuszczalny przedmiot pytania prawnego. Spełnienie przesłanki funkcjonalnej uzależnione jest bowiem od odpowiedniej relacji między treścią kwestionowanego przepisu i stanem faktycznym sprawy, w związku z którą zadano pytanie prawne. Przedmiotem kontroli w trybie pytania prawnego może być zatem jedynie akt normatywny, który ma bezpośrednie znaczenie dla rozstrzygnięcia konkretnej sprawy toczącej się przed tym sądem. Chodzi więc o taki przepis czy też przepisy aktu normatywnego, które będą miały zastosowanie lub chociaż będą wywierały bezpośredni wpływ na rozstrzygnięcie danej sprawy zawisłej przed sądem pytającym.
W konsekwencji przedmiotem pytania prawnego nie może być wątpliwość konstytucyjna dotycząca kwestii wpadkowych, zauważonych niejako przy okazji, które nie mają żadnego związku z konkretną, rozpatrywaną przez sąd sprawą. Przyjęcie odmiennego stanowiska przekreślałoby wszelkie różnice między abstrakcyjną i konkretną kontrolą konstytucyjności prawa inicjowaną w drodze m.in. pytania prawnego.
Ponadto, oceniając relewantność pytania prawnego należy mieć na uwadze, czy rozstrzygnięcie wątpliwości konstytucyjnych jest możliwe do usunięcia przez sam sąd pytający w drodze reguł interpretacyjnych i kolizyjnych, w tym przede wszystkim wykładni zgodnej z Konstytucją (zob. postanowienie TK z 27 marca 2009 r., sygn. P 10/09).

4. Ocena spełnienia przez pytanie prawne sądu apelacyjnego przesłanki funkcjonalnej.
Trybunał Konstytucyjny uznał zatem za konieczne rozważyć, czy istnieje relewantny związek między odpowiedzią na niniejsze pytanie prawne a rozstrzygnięciem indywidualnej sprawy toczącej się przed sądem. Należy zatem skonfrontować treść zakwestionowanych przepisów ze stanem faktycznym sprawy, w związku z którą powstały wątpliwości konstytucyjne sądu pytającego.
Art. 12 k.r.o. stanowi materialnoprawną podstawę dwóch spraw cywilnych: po pierwsze, o udzielenie zezwolenia na zawarcie małżeństwa, która rozpoznawana jest w trybie nieprocesowym (zob. art. 561 i nast. ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego; Dz. U. z 2014 r. poz. 101; dalej: k.p.c.), po drugie, o unieważnienie małżeństwa, która rozpatrywana jest w odrębnym procesie (zob. art. 425 i nast. k.p.c.).
Art. 12 § 1 zdanie pierwsze k.r.o. statuuje tzw. względny zakaz małżeński, zgodnie z którym nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym. Zakaz ten ma charakter względny, ponieważ sąd może zezwolić na zawarcie przez taką osobę małżeństwa, jeżeli stan jej zdrowia lub umysłu nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli nie została ubezwłasnowolniona całkowicie – art. 12 § 1 zdanie drugie k.r.o. Zgodnie z art. 11 § 1 k.r.o. nie może zawrzeć małżeństwa osoba ubezwłasnowolniona całkowicie. Przesłanką udzielenia zezwolenia przez sąd jest pozytywna prognoza dotycząca przyszłego małżeństwa. Celem uzyskania zezwolenia jest zaś uniemożliwienie w przyszłości unieważnienia małżeństwa z powodu choroby psychicznej małżonka. Zawarcie małżeństwa przez osobę dotkniętą chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym bez zezwolenia sądu nie oznacza bowiem, że takie małżeństwo jest nieważne.
Art. 12 § 2 k.r.o. przyznaje natomiast każdemu z małżonków żądanie do unieważnienia małżeństwa z powodu choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego jednego z małżonków. Z powództwem o unieważnienie małżeństwa można wystąpić, jeżeli nie uzyskano wyżej opisanego zezwolenia na zawarcie małżeństwa, a choroba psychiczna jednego z małżonków występowała w chwili zawarcia małżeństwa i nie ustała. Zgodnie bowiem z art. 12 § 3 k.r.o. nie można unieważnić małżeństwa z powodu choroby psychicznej jednego z małżonków po ustaniu tej choroby. Co więcej, w orzecznictwie SN przesądzono, że w sprawie o unieważnienie małżeństwa sąd bada również okoliczności, o których mowa w art. 12 § 1 zdanie drugie k.r.o. W myśl uchwały składu 7 sędziów SN z 9 maja 2002 r., sygn. akt III CZP 7/02 (OSNC nr 1/2003, poz. 1): „W sprawie o unieważnienie małżeństwa z powodu choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego jednego z małżonków sąd ustala istnienie okoliczności wymienionych w art. 12 § 1 zdanie drugie k.r.o.”. Nie można zatem unieważnić małżeństwa, gdy zostało ono wprawdzie zawarte bez zezwolenia sądu, lecz w chwili jego zawarcia choroba psychiczna jednego z małżonków nie zagrażała małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa.
Sąd pytający rozpoznaje apelację powoda od wyroku sądu okręgowego oddalającego powództwo o unieważnienie małżeństwa z powodu choroby psychicznej żony. Nie ulega zatem wątpliwości, że z zakwestionowanych przepisów zastosowanie w sprawie, na kanwie której złożono pytanie prawne, będą miały art. 12 § 2 oraz art. 12 § 1 zdanie drugie k.r.o. W przedmiotowej sprawie nie będzie miał natomiast zastosowania art. 12 § 1 zdanie pierwsze k.r.o. normujący względny zakaz małżeński.
Z uzasadnienia pytania prawnego wynika jednak jednoznacznie, że sąd apelacyjny nie kwestionuje ani instytucji unieważnienia małżeństwa zawartego z osobą dotkniętą chorobą psychiczną, ani przesłanek takiego unieważnienia, ale właśnie względny zakaz zawierania małżeństw. Sąd pytający podważa po prostu celowość i konstytucyjność istnienia samego względnego zakazu małżeństwa w odniesieniu do osób dotkniętych chorobą psychiczną.
Tymczasem przedmiotem pytania prawnego nie mogą być wątpliwości konstytucyjne dotyczące kwestii – nawet istotnych – ale zauważonych jedynie przy okazji rozpatrywanej sprawy. Należy zatem zgodzić się z Prokuratorem Generalnym, że sąd pytający, rozstrzygając sprawę o unieważnienie małżeństwa, nie może kwestionować instytucji zakazu małżeńskiego, o którym mowa w art. 12 § 1 k.r.o., aby w sposób niejako pośredni rozstrzygnąć sprawę, przez eliminację z porządku prawnego całej instytucji.
Spełnienie przesłanki funkcjonalnej uzależnione jest bowiem od istnienia relewantnego związku między kwestionowaną co do konstytucyjności regulacją normatywną a stanem faktycznym sprawy, w związku z którą zadano pytanie prawne. Stąd przedmiotem pytania prawnego może być jedynie taki akt normatywny, który ma bezpośredni wpływ na rozstrzygnięcie sądu pytającego, a więc zastosowanie w sprawie przed nim zawisłej.
Trybunał Konstytucyjny stwierdził zatem, że pytanie prawne nie spełnia przesłanki funkcjonalnej. Sąd pytający, na tle rozstrzyganej sprawy o unieważnienie małżeństwa, dąży bowiem wyłącznie do wyeliminowania z polskiego prawa rodzinnego względnego zakazu małżeńskiego, o którym mowa w art. 12 § 1 k.r.o. Rozstrzygnięcie zawisłej przed sądem pytającym sprawy jest natomiast możliwe w drodze reguł wykładni zgodnej z Konstytucją.
Biorąc powyższe pod uwagę, Trybunał Konstytucyjny postanowił, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, umorzyć postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.