SK 41/14
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
Pełny tekst orzeczenia
51/4/A/2015
POSTANOWIENIE
z dnia 8 kwietnia 2015 r.
Sygn. akt SK 41/14
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Piotr Tuleja – przewodniczący
Wojciech Hermeliński – sprawozdawca
Teresa Liszcz
Małgorzata Pyziak-Szafnicka
Sławomira Wronkowska-Jaśkiewicz,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 8 kwietnia 2015 r., połączonych skarg konstytucyjnych:
1) J.K. o zbadanie zgodności art. 426 § 1 i 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.), w brzmieniu nadanym przez art. 1 ustawy z dnia 20 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 48, poz. 246), w zakresie, w jakim nie daje podstaw do zaskarżenia orzeczenia o kosztach procesu, o których po raz pierwszy rozstrzygał sąd odwoławczy (apelacyjny), z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 45 ust. 1 oraz w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji,
2) P.S. o zbadanie zgodności art. 426 § 1 i 2 ustawy – Kodeks postępowania karnego w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości zaskarżenia postanowienia o kosztach postępowania, o których orzekał po raz pierwszy sąd odwoławczy, z art. 45 ust. 1 w związku z art. 78, w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 32 ust. 1 i 2, w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) umorzyć postępowanie ze względu na zbędność wydania wyroku.
UZASADNIENIE
I
1.1. W skardze konstytucyjnej z 30 września 2014 r. skarżący J.K. wniósł o stwierdzenie, że art. 426 § 1 i 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.), w brzmieniu nadanym przez art. 1 ustawy z dnia 20 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 48, poz. 246; dalej: ustawa zmieniająca), w zakresie, w jakim nie daje podstaw do zaskarżenia orzeczenia o kosztach procesu, o których po raz pierwszy rozstrzygał sąd odwoławczy (apelacyjny), jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 45 ust. 1 oraz w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji.
Problem konstytucyjny objęty tą skargą konstytucyjną powstał na gruncie następującego stanu faktycznego:
Wyrokiem z 29 maja 2014 r., wydanym po rozpoznaniu apelacji obrońców i prokuratora, Sąd Apelacyjny w Białymstoku w zakresie pięciu zarzutów stawianych oskarżonemu (skarżącemu w niniejszej sprawie) uchylił wyrok Sądu Okręgowego w Ostrołęce i umorzył postępowanie, zaś co do jednego zarzutu – uchylił wyrok skazujący i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. W tym wyroku Sąd Apelacyjny w Białymstoku przejął na Skarb Państwa koszty postępowania apelacyjnego, bez orzekania, co na te koszty się składa.
W uzasadnieniu skargi konstytucyjnej podkreślono, że w wydanym wyroku Sąd Apelacyjny w Białymstoku jednoznacznie przesądził, że koszty postępowania za instancję odwoławczą ponosi Skarb Państwa. Jeżeli chodzi o zarzuty, co do których oskarżonego uniewinniono lub postępowanie wobec niego umorzono, jest to orzeczenie kończące postępowanie także w sprawie kosztów.
W uzasadnieniu skargi podkreślono, że wobec braku rozstrzygnięcia co do kwot zasądzonych kosztów postępowania, oskarżony złożył wniosek o zwrot kosztów obrony w instancji apelacyjnej, przedkładając dokumenty potwierdzające wysokość tych kosztów.
Postanowieniem z 25 czerwca 2014 r. Sąd Apelacyjny w Białymstoku ten wniosek oskarżonego oddalił, podając w uzasadnieniu, że wyrok z 29 maja 2014 r. nie jest orzeczeniem kończącym postępowanie w sprawie, a w związku z tym nie jest możliwe wydanie rozstrzygnięcia o kosztach obrony. To postanowienie zostało wydane na podstawie art. 626 § 1 i art. 616 § 1 pkt. 2 k.p.k., natomiast podstawą wniosku oskarżonego był art. 626 § 2 k.p.k.
Choć na postanowienie Sądu Apelacyjnego w Białymstoku nie przysługiwał środek odwoławczy, skarżący złożył na nie zażalenie, które pozostawiono w aktach bez nadania mu dalszego biegu.
W uzasadnieniu skargi podkreślono, że jej przedmiot jest zbieżny z przedmiotem wniosku w sprawie o sygn. K 34/12, w którym Rzecznik Praw Obywatelskich (dalej: RPO) wniósł o stwierdzenie niekonstytucyjności art. 426 § 1 i 2 k.p.k., w brzmieniu nadanym przez art. 1 ustawy zmieniającej, w zakresie, w jakim nie daje podstaw do zaskarżenia orzeczenia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy.
Skarżący stwierdził, że nie podziela poglądów wypowiadanych w piśmiennictwie oraz w orzecznictwie Sądu Najwyższego, iż ograniczenie zaskarżalności orzeczeń sądowych nie budzi wątpliwości co do zgodności z Konstytucją. W tym kontekście powołał się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 9 lutego 2010 r., sygn. SK l0/09, dotyczący kosztów zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy w postępowaniu cywilnym, w którym Trybunał stwierdził, że: „Art. 3941 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) w zakresie, w jakim – w brzmieniu obowiązującym do dnia 21 maja 2009 r. – nie dawał podstaw do zaskarżenia postanowienia w przedmiocie kosztów procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 45 ust. 1 oraz w związku z art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”.
W dalszej części uzasadnienia skargi podkreślono, że zakwestionowane uregulowanie wyłącza zaskarżalność postanowienia sądu apelacyjnego, który w zakresie kosztów postępowania odwoławczego orzekał jako sąd pierwszej instancji. Skarżący podniósł, że w konsekwencji „został pozbawiony możliwości poddania pod osąd niezawisłego sądu w postępowaniu dwuinstancyjnym rozstrzygnięcia co do kwoty zwrotu tych kosztów”. Zauważył przy tym, że o ile oskarżony w wypadku orzeczenia sądu pierwszej instancji zachowuje prawo do złożenia zażalenia, i to jako środka odwoławczego samodzielnego, niezależnego od apelacji (co wynika z art. 626 § 3 k.p.k.), o tyle w wypadku kosztów postępowania apelacyjnego, w zakresie kosztów postępowania, o których sąd odwoławczy orzekał po raz pierwszy, oskarżony tego prawa nie ma.
1.2. W skardze konstytucyjnej z 22 października 2014 r. skarżący P.S. zakwestionował konstytucyjność art. 426 § 1 i 2 k.p.k. w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości zaskarżenia postanowienia o kosztach postępowania, o których orzekał po raz pierwszy sąd odwoławczy. Jako wzorce kontroli konstytucyjnej skarżący wskazał art. 45 ust. 1 w związku z art. 78, w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 32 ust. 1 i 2, w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
W uzasadnieniu skargi podkreślono, że orzeczeniem, z którym skarżący wiąże naruszenie swoich praw i wolności, jest niezaskarżalne zarządzenie Sądu Okręgowego w Tarnowie z 5 sierpnia 2014 r., na podstawie którego skarżący został poinformowany o przesłaniu jego zażalenia na postanowienie Sądu Okręgowego w Tarnowie o obciążeniu go kosztami postępowania do Sądu Rejonowego w Tarnowie celem dołączenia do akt bez podejmowania dalszych czynności oraz pouczony, że środek odwoławczy od wskazanego orzeczenia nie przysługuje.
Skarżący stwierdził, że został pozbawiony możliwości zaskarżenia rozstrzygnięcia o kosztach postępowania.
Skarżący przyznał, że kwestia tego, czy rozstrzyganie o kosztach postępowania jest samoistną sprawą, czy ma wyłącznie charakter incydentalny, budzi kontrowersje. Jego zdaniem, w perspektywie orzecznictwa trybunalskiego, prezentowane w doktrynie i orzecznictwie poglądy na temat incydentalnego charakteru orzeczenia wydanego przez sąd formalnie (ustrojowo) odwoławczy, który orzeka o kosztach postępowania po raz pierwszy, nie mogą zostać zaakceptowane. W tym kontekście skarżący wskazał na wyrok TK z 9 lutego 2010 r., sygn. SK 10/09, w którym Trybunał, zbadawszy konstytucyjność przepisu cywilnoprocesowego w zakresie, w jakim nie dawał podstaw do zaskarżenia postanowienia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, orzekł o jego niekonstytucyjności. W skardze podkreślono, że argumenty, którymi Trybunał posłużył się w uzasadnieniu tamtego wyroku, pozostają aktualne w sprawie niniejszej.
Zdaniem skarżącego, w jego sprawie, w kontekście której powstał problem konstytucyjny objęty niniejszą skargą, doszło do naruszenia jego konstytucyjnego prawa dostępu do niezależnego, bezstronnego i niezawisłego sądu ze względu na brak możliwości uruchomienia odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej, zgodnej z wymogami sprawiedliwości i jawności, oraz prawa do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia w zakresie obciążenia skarżącego kosztami postępowania. W szczególności poinformowanie o dołączeniu zażalenia skarżącego do akt sprawy bez podejmowania jakichkolwiek czynności stanowiło zaprzeczenie zasady sprawiedliwości proceduralnej.
Zdaniem skarżącego, art. 426 § 1 i 2 k.p.k. narusza art. 78 Konstytucji, ponieważ nie przewiduje możliwości zażalenia na orzeczenie sądu odwoławczego (ustrojowo) o kosztach postępowania, o których sąd ten orzekał po raz pierwszy.
W uzasadnieniu skargi podkreślono, że konstytucyjna zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego ma zastosowanie w takim tylko wypadku, gdy sąd pierwszej instancji rozpatruje „sprawę” w rozumieniu Konstytucji. Zdaniem skarżącego, obowiązywanie zasady dwuinstancyjnego postępowania obejmuje także kwestie rozstrzygane incydentalnie (wpadkowo), jeżeli dotyczą praw lub obowiązków danego podmiotu. Tymczasem skarżący został pozbawiony dostępu do sądu drugiej instancji.
Zdaniem skarżącego, ograniczenie prawa do kontroli rozstrzygnięcia o kosztach stanowi naruszenie zasady równości w aspekcie korzystania z prawa do sądu (art. 32 ust. 1 w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji); niekonstytucyjne jest różnicowanie dostępności zażalenia na postanowienia o kosztach postępowania w zależności od tego, czy chodzi o koszty postępowania przed sądem pierwszej, czy drugiej instancji. W ocenie skarżącego, rozstrzygnięcie o kosztach procesu w postępowaniu karnym ma identyczny charakter w obu instancjach, zatem uczestnik postępowania powinien korzystać z tożsamej ochrony proceduralnej wynikającej z gwarancji konstytucyjnych. Uniemożliwienie skarżącemu kontroli orzeczenia sądu drugiej instancji o obciążeniu go kosztami postępowania stanowi – jego zdaniem – sprzeczne z zasadą proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji) ograniczenie zasady sprawiedliwości proceduralnej, wywodzonej z art. 45 ust. 1 Konstytucji.
1.3. Z uwagi na tożsamość przedmiotową obu skarg konstytucyjnych, zarządzeniem z 19 stycznia 2015 r., Prezes Trybunału Konstytucyjnego połączył je do wspólnego rozpoznania.
2. Do obu połączonych skarg konstytucyjnych przyłączył się Rzecznik Praw Obywatelskich (dalej: RPO): do sprawy zainicjowanej skargą konstytucyjną J.K. – pismem z 15 stycznia 2015 r., a do sprawy wszczętej skargą konstytucyjną P.S. – pismem z 10 lutego 2015 r.
RPO zajął stanowisko, że art. 426 § 1 i 2 k.p.k., w brzmieniu nadanym przez art. 1 ustawy zmieniającej, w zakresie, w jakim nie daje podstaw do zaskarżenia orzeczenia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy (apelacyjny), jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 45 ust. 1 oraz w związku z art. 32 Konstytucji, a w odniesieniu do skargi konstytucyjnej P.S., także w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
W uzasadnieniu pisma RPO nawiązał do wyroku z 26 listopada 2013 r., sygn. SK 33/12, w którym orzeczono, że art. 426 § 2 k.p.k. „w brzmieniu obowiązującym do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 20 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego (…), w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości zaskarżenia postanowienia w przedmiocie kosztów nieopłaconej przez strony pomocy prawnej udzielonej z urzędu, zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji”. W piśmie RPO podkreślił, że w uzasadnieniu tego wyroku Trybunał po pierwsze wskazał, że orzekanie o kosztach postępowania zasądzonych po raz pierwsze przez sąd odwoławczy jest „sprawą” w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji, po drugie – przesądził (powołując się na wyrok Trybunału o sygn. SK 10/09 oraz przywołane tam wcześniejsze orzecznictwo), że w zakresie orzekania o kosztach procesu za sąd pierwszej instancji należy uznać ten sąd, który orzekł o zwrocie kosztów w danym zakresie po raz pierwszy. Zdaniem RPO, w niniejszej sprawie zachowują aktualność poglądy wyrażone przez TK w powołanym powyżej wyroku o sygn. SK 33/12.
W piśmie RPO podkreślono nadto, że istota zagadnienia przedstawionego w skargach konstytucyjnych (dotyczącego konstytucyjności art. 426 k.p.k., w zakresie, w jakim przepis ten nie daje podstaw do zaskarżenia orzeczenia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy), jest analogiczna do kwestii zgodności z Konstytucją art. 3941 § 2 k.p.c., co do której Trybunał wypowiedział się w wyroku z 9 lutego 2010 r., sygn. SK 10/09 (OTK ZU nr 2/A/ 2010, poz. 10). We wskazanym wyroku stwierdzono, że art. 3941 § 2 k.p.c., w zakresie, w jakim (w brzmieniu obowiązującym do 21 maja 2009 r.) nie dawał podstaw do zaskarżenia postanowienia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 45 ust. 1 oraz w związku z art. 32 Konstytucji. Zdaniem RPO, zaprezentowana w tym wyroku argumentacja znajduje pełne zastosowanie w niniejszej sprawie.
Zdaniem RPO, zasada zaskarżalności orzeczeń oraz decyzji wydanych w pierwszej instancji nie jest absolutna, „jednakże wprowadzenie takich wyjątków, po pierwsze musi mieć miejsce w ustawie, po drugie zaś, ustawodawca musi liczyć się z tym, że wyjątki od zasady zaskarżalności nie mogą doprowadzić do naruszenia innych norm konstytucyjnych”.
Nawiązując do orzecznictwa Trybunału, RPO podkreślił, że jeżeli sąd odwoławczy rozstrzyga jako pierwszy o kosztach procesu karnego, orzeczenie to powinno być zaskarżalne do sądu drugiej instancji.
3. Do dnia wydania niniejszego postanowienia Sejm nie przedstawił stanowiska w sprawie.
4. Do dnia wydania niniejszego postanowienia Prokurator Generalny nie przedstawił stanowiska w sprawie.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. W wyroku z 24 lutego 2015 r., sygn. K 34/12 (Dz. U. poz. 290) Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że: „Art. 426 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.), w brzmieniu nadanym przez art. 1 ustawy z dnia 20 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 48, poz. 246), w zakresie, w jakim dotyczy zaskarżenia orzeczenia w przedmiocie kosztów procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”. Jednocześnie Trybunał odroczył utratę mocy obowiązującej poddanego kontroli przepisu; orzekł, że przepis uznany za niezgodny z Konstytucją, w zakresie tam wskazanym, traci moc obowiązującą po upływie 9 (dziewięciu) miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
Wskazany powyżej wyrok Trybunału zapadł po rozpoznaniu wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich (dalej: RPO), w który zakwestionowano zgodność art. 426 § 1 i 2 ustawy z dnia 6 stycznia 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.), w brzmieniu nadanym przez art. 1 ustawy z dnia 20 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 48, poz. 246; dalej: ustawa zmieniająca), w zakresie, w jakim nie daje podstaw do zaskarżenia orzeczenia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy, z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 w związku z art. 45 ust. 1 oraz w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji.
2. W rozpatrywanych skargach konstytucyjnych zaskarżone zostały te same przepisy, które RPO zakwestionował w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem Trybunału z 24 lutego 2015 r., sygn. K 34/12.
Zakwestionowany art. 426 k.p.k. ma następującą treść:
„§ 1 Od orzeczeń sądu odwoławczego oraz od orzeczeń wydanych przez Sąd Najwyższy nie przysługuje środek odwoławczy, chyba że ustawa stanowi inaczej.
§ 2 Od postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania wydanego na skutek zażalenia, a także od wydanego w toku postępowania odwoławczego postanowienia o przeprowadzeniu obserwacji, o zastosowaniu środka zapobiegawczego lub nałożeniu kary porządkowej przysługuje zażalenie do innego równorzędnego składu sądu odwoławczego”.
Jako wzorce kontroli w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem z 24 lutego 2015 r., sygn. K 34/12, RPO wskazał art. 78 Konstytucji wyrażający prawo do zaskarżania orzeczeń sądowych, jako przepis podstawowy i pozostające z nim w związku: art. 45 ust. 1 Konstytucji wyrażający prawo do sądu, art. 176 ust. 1 Konstytucji ustanawiający zasadę dwuinstancyjności postępowania sądowego oraz art. 32 ust. 1 Konstytucji wyrażający zasadę równości.
W skardze konstytucyjnej J.K. wzorce kontroli zostały ujęte tak samo jak we wniosku RPO.
W skardze konstytucyjnej P.S. wzorce zostały ujęte szerzej. Skarżący wskazał art. 45 ust. 1 w związku z art. 78, w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 32 ust. 1 i 2, w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
W uzasadnieniu wyroku o sygn. K 34/12 podkreślono, że zarówno z petitum, jak i z uzasadnienia wniosku RPO wynika, że wnioskodawca wskazał pominięcie prawodawcze polegające na niezgodnym z Konstytucją ograniczeniu prawa do zaskarżania orzeczeń sądowych wydawanych po raz pierwszy przez sąd działający w danej sprawie jako sąd odwoławczy. Zdaniem RPO, orzeczenie o kosztach procesu, jakkolwiek wpadkowe w stosunku do głównego postępowania rozpoznawanego przez sąd, jest „sprawą” w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji. W rezultacie rozpoznawanie tego rodzaju sprawy ma odpowiadać odnoszącym się do orzekania o prawach i obowiązkach jednostek wymaganiom wynikającym z art. 78 Konstytucji, który – jak wywodził Rzecznik – dotyczy wszystkich orzeczeń wydanych w pierwszej instancji, oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji,. W ocenie Rzecznika brak możliwości zaskarżenia pierwszego orzeczenia w danej sprawie dotyczącego kosztów procesu tylko z tego powodu, że zostało ono wydane przez sąd działający w danej sprawie jako sąd odwoławczy, naruszało też zasadę równego traktowania. Strony postępowanie potraktowano bowiem odmiennie w zależności od statusu sądu orzekającego w danej sprawie.
Ujęcie zarzutu podniesionego przez RPO w sprawie zakończonej wyrokiem o sygn. K 34/12 oraz zarzutów sformułowanych przez skarżących w niniejszej sprawie jest tożsame, co wprost stwierdzono w uzasadnieniu skargi konstytucyjnej J.K. W uzasadnieniu tej skargi znalazło się następujące stwierdzenie: „Przedmiot niniejszej skargi konstytucyjnej jest zbieżny z przedmiotem wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich w sprawie K 34/12 dotychczas nierozpoznanej do dnia wniesienia niniejszej skargi”.
W uzasadnieniu wskazanego powyżej wyroku TK o sygn. K 34/12 stwierdzono, że z uzasadnienia wniosku nie wynika, by RPO kwestionował ogólną zasadę niezaskarżalności orzeczeń wydanych przez sąd odwoławczy lub Sąd Najwyższy określoną w art. 426 § 1 k.p.k., jak również sam katalog spraw, w których przysługuje zażalenie do równorzędnego składu sądu odwoławczego, co z kolei normuje art. 426 § 2 k.p.k. W sprawie zakończonej wskazanym powyżej wyrokiem Trybunał uznał, że wnioskodawca zakwestionował to, iż ustawodawca niezgodnie z Konstytucją nie przewidział wyjątku od zasady wyrażonej w art. 426 § 1 k.p.k. w sytuacji, gdy o kosztach procesu orzeka po raz pierwszy sąd działający w konkretnej sprawie głównej jako sąd odwoławczy.
Mając na uwadze uzasadnienie wniosku, treść normatywną zaskarżonych przepisów, a także kierując się zasadą falsa demonstratio non nocet, w wyroku o sygn. K 34/12 Trybunał stwierdził, że przedmiotem zaskarżenia powinien był być uczyniony art. 426 § 1 k.p.k., w brzmieniu nadanym przez art. 1 ustawy zmieniającej, w zakresie, w jakim dotyczy zaskarżenia orzeczenia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy dla sprawy głównej. W uzasadnieniu wskazanego powyżej wyroku podkreślono, że problem konstytucyjny zgłoszony przez RPO był wynikiem nie tyle braku w systemie prawa normy prawnej regulującej wyjątki od zasady niezaskarżalności orzeczeń wydawanych przez sądy odwoławcze (czyli pominięcia prawodawczego), ile zbyt szerokiego zakresu zastosowania art. 426 § 1 k.p.k., który obejmuje także szczególną sytuację procesową, jaką jest rozstrzyganie o kosztach procesu. W tym stanie rzeczy, w sprawie zakończonej wyrokiem z 24 lutego 2015 r., sygn. K 34/12, Trybunał postanowił zbadać art. 426 § 1 k.p.k. w zakresie wyżej wskazanym, a umorzyć postępowanie w odniesieniu do art. 426 § 2 k.p.k. z uwagi na niedopuszczalność wydania wyroku.
Mając na uwadze tożsamość ujęcia podniesionego przez RPO w sprawie zakończonej wyrokiem o sygn. K 34/12 oraz zarzutów sformułowanych przez skarżących w niniejszej sprawie, stanowisko Trybunału dotyczące modyfikacji zakresu zaskarżenia w sprawie zakończonej wskazanym powyżej wyrokiem, zachowuje aktualność także w sprawie niniejszej.
3. W uzasadnieniu wyroku o sygn. K 34/12, stwierdzono, że orzekanie o kosztach nieopłaconej przez strony pomocy prawnej udzielonej z urzędu przez adwokata jest „sprawą” w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji. Takie orzeczenie rozstrzyga o konstytucyjnych wolnościach i prawach jednostki. W orzeczeniu dotyczącym określenia wysokości zwrotu kosztów nieopłaconej przez strony pomocy prawnej udzielonej z urzędu przez adwokata chodzi o ustalenie zakresu ochrony praw majątkowych pełnomocnika z urzędu. W konsekwencji Trybunał stwierdził, że rozstrzygnięcie przez sąd o kosztach nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej z urzędu powinno być traktowane jako orzeczenie zapadłe w pierwszej instancji w rozumieniu art. 78 Konstytucji.
We wskazanym wyroku o sygn. K 34/12, podkreślono, że Trybunał nie dostrzegł żadnych powodów, w tym związanych z efektywnością rozpatrywania spraw i dobrem wymiaru sprawiedliwości, które mogłyby usprawiedliwiać wyłączenie w tym wypadku prawa do zaskarżania orzeczeń sądowych. Orzekanie o kosztach procesu w postępowaniu karnym – jakkolwiek wpadkowe w stosunku do głównego postępowania karnego – jest odrębną sprawą w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji, do której mają zastosowanie gwarancje wynikające m.in. z art. 78 Konstytucji; sąd rozstrzyga w tym orzeczeniu o ekonomicznym ciężarze procesu, zobowiązując określone podmioty do jego poniesienia. We wskazanym powyżej wyroku Trybunał podkreślił, że orzeczenie to, jako dotyczące praw podmiotów występujących w procesie karnym i realizujących w tym procesie swoje interesy majątkowe, wydane po raz pierwszy na tle głównej sprawy karnej, powinno być – zdaniem Trybunału – traktowane jako orzeczenie wydane w pierwszej instancji w rozumieniu art. 78 Konstytucji, bez względu na to, jaki status ma wydający je sąd w perspektywie sprawy głównej. W konsekwencji orzeczenie takie, co do zasady, ma być zaskarżalne.
Mając na uwadze powyższe argumenty, w wyroku z 24 lutego 2015 r., sygn. K 34/12, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 426 § 1 k.p.k., w brzmieniu nadanym przez art. 1 ustawy zmieniającej, w zakresie, w jakim dotyczy zaskarżenia orzeczenia w przedmiocie kosztów procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji.
W sprawie zakończonej wskazanym powyżej wyrokiem Trybunał nie wypowiedział się natomiast merytorycznie w kwestii konstytucyjności art. 426 § 2 k.p.k.
W sprawie rozstrzygniętej wyrokiem o sygn. K 34/12, wzorcami kontroli konstytucyjnej nie był ani art. 32 ust. 1 i 2, ani art. 31 ust. 3 Konstytucji, powołane jako wzorce kontroli w skardze konstytucyjnej P.S.
4. Konsekwencją stwierdzenia przez Trybunał w wyroku z 24 lutego 2015 r., sygn. K 34/12, niezgodności z art. 78 w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji art. 426 § 1 k.p.k., w brzmieniu nadanym przez art. 1 ustawy zmieniającej, w zakresie, w jakim dotyczy zaskarżenia orzeczenia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy, jest utrata mocy obowiązującej poddanego kontroli przepisu po upływie okresu odroczenia utraty mocy obowiązującej przepisu uznanego za niezgodny z Konstytucją.
Zgodnie z art. 190 ust. 1 Konstytucji: „Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne”.
Z kolei art. 190 ust. 4 Konstytucji przewiduje: „Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania”.
Na płaszczyźnie ustawowej „wykonaniem” powyższych przepisów Konstytucji jest art. 540 § 2 k.p.k., zgodnie z którym: „Postępowanie wznawia się na korzyść strony, jeżeli Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą przepisu prawnego, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie; wznowienie nie może nastąpić na niekorzyść oskarżonego”.
Wyrok TK o sygn. K 34/12 stanowi podstawę do wznowienia postępowania karnego zapadłego w sprawach dotyczących skarżących.
Mając na uwadze powyższe, Trybunał stwierdził, że problem, którego dotyczą zarzuty zgłoszone w rozpatrywanych skargach konstytucyjnych, został już rozstrzygnięty wskazanym powyżej wyrokiem z 24 lutego 2015 r., sygn. K 34/12.
5. W badanej sprawie nie ma podstaw do umorzenia postępowania ze względu na nakaz wynikający z zasady res iudicata. Wymaga ona bowiem tożsamości zarówno przedmiotowej, jak i podmiotowej środka inicjującego postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym.
Zgodnie jednak z dotychczasowym orzecznictwem Trybunału, brak podstaw do przyjęcia powagi rzeczy osądzonej nie oznacza, że uprzednie rozpoznanie kwestii konstytucyjności określonego przepisu prawnego (normy prawnej) z tym samym wzorcem kontroli (z tymi samymi wzorcami kontroli) jest prawnie irrelewantne. W takim wypadku aktualizuje się bowiem nakaz płynący z zasady ne bis in idem, rozumianej z uwzględnieniem specyfiki postępowania przed Trybunałem (por. postanowienie z 9 stycznia 2007 r., sygn. SK 21/06, OTK ZU nr 1/A/2007, poz. 4 oraz powoływane tam wcześniejsze orzecznictwo TK, a także postanowienie TK z 26 czerwca 2007 r., sygn. SK 73/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 67).
Zasada ne bis in idem nakłada na Trybunał obowiązek dokonania w kategoriach pragmatycznych oceny celowości prowadzenia postępowania i orzekania w kwestii, która już została jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta.
Mając na uwadze okoliczność, że problem, którego dotyczą zarzuty zgłoszone w rozpatrywanych skargach konstytucyjnych, został już rozstrzygnięty wyrokiem z 24 lutego 2015 r., sygn. K 34/12 zgodnie z intencją skarżących, Trybunał stwierdził, że postępowanie w rozpoznawanej sprawie podlega umorzeniu z powodu zbędności wydania wyroku.
Ze względu na powyższe okoliczności Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.
POSTANOWIENIE
z dnia 8 kwietnia 2015 r.
Sygn. akt SK 41/14
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Piotr Tuleja – przewodniczący
Wojciech Hermeliński – sprawozdawca
Teresa Liszcz
Małgorzata Pyziak-Szafnicka
Sławomira Wronkowska-Jaśkiewicz,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 8 kwietnia 2015 r., połączonych skarg konstytucyjnych:
1) J.K. o zbadanie zgodności art. 426 § 1 i 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.), w brzmieniu nadanym przez art. 1 ustawy z dnia 20 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 48, poz. 246), w zakresie, w jakim nie daje podstaw do zaskarżenia orzeczenia o kosztach procesu, o których po raz pierwszy rozstrzygał sąd odwoławczy (apelacyjny), z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 45 ust. 1 oraz w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji,
2) P.S. o zbadanie zgodności art. 426 § 1 i 2 ustawy – Kodeks postępowania karnego w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości zaskarżenia postanowienia o kosztach postępowania, o których orzekał po raz pierwszy sąd odwoławczy, z art. 45 ust. 1 w związku z art. 78, w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 32 ust. 1 i 2, w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) umorzyć postępowanie ze względu na zbędność wydania wyroku.
UZASADNIENIE
I
1.1. W skardze konstytucyjnej z 30 września 2014 r. skarżący J.K. wniósł o stwierdzenie, że art. 426 § 1 i 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.), w brzmieniu nadanym przez art. 1 ustawy z dnia 20 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 48, poz. 246; dalej: ustawa zmieniająca), w zakresie, w jakim nie daje podstaw do zaskarżenia orzeczenia o kosztach procesu, o których po raz pierwszy rozstrzygał sąd odwoławczy (apelacyjny), jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 45 ust. 1 oraz w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji.
Problem konstytucyjny objęty tą skargą konstytucyjną powstał na gruncie następującego stanu faktycznego:
Wyrokiem z 29 maja 2014 r., wydanym po rozpoznaniu apelacji obrońców i prokuratora, Sąd Apelacyjny w Białymstoku w zakresie pięciu zarzutów stawianych oskarżonemu (skarżącemu w niniejszej sprawie) uchylił wyrok Sądu Okręgowego w Ostrołęce i umorzył postępowanie, zaś co do jednego zarzutu – uchylił wyrok skazujący i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. W tym wyroku Sąd Apelacyjny w Białymstoku przejął na Skarb Państwa koszty postępowania apelacyjnego, bez orzekania, co na te koszty się składa.
W uzasadnieniu skargi konstytucyjnej podkreślono, że w wydanym wyroku Sąd Apelacyjny w Białymstoku jednoznacznie przesądził, że koszty postępowania za instancję odwoławczą ponosi Skarb Państwa. Jeżeli chodzi o zarzuty, co do których oskarżonego uniewinniono lub postępowanie wobec niego umorzono, jest to orzeczenie kończące postępowanie także w sprawie kosztów.
W uzasadnieniu skargi podkreślono, że wobec braku rozstrzygnięcia co do kwot zasądzonych kosztów postępowania, oskarżony złożył wniosek o zwrot kosztów obrony w instancji apelacyjnej, przedkładając dokumenty potwierdzające wysokość tych kosztów.
Postanowieniem z 25 czerwca 2014 r. Sąd Apelacyjny w Białymstoku ten wniosek oskarżonego oddalił, podając w uzasadnieniu, że wyrok z 29 maja 2014 r. nie jest orzeczeniem kończącym postępowanie w sprawie, a w związku z tym nie jest możliwe wydanie rozstrzygnięcia o kosztach obrony. To postanowienie zostało wydane na podstawie art. 626 § 1 i art. 616 § 1 pkt. 2 k.p.k., natomiast podstawą wniosku oskarżonego był art. 626 § 2 k.p.k.
Choć na postanowienie Sądu Apelacyjnego w Białymstoku nie przysługiwał środek odwoławczy, skarżący złożył na nie zażalenie, które pozostawiono w aktach bez nadania mu dalszego biegu.
W uzasadnieniu skargi podkreślono, że jej przedmiot jest zbieżny z przedmiotem wniosku w sprawie o sygn. K 34/12, w którym Rzecznik Praw Obywatelskich (dalej: RPO) wniósł o stwierdzenie niekonstytucyjności art. 426 § 1 i 2 k.p.k., w brzmieniu nadanym przez art. 1 ustawy zmieniającej, w zakresie, w jakim nie daje podstaw do zaskarżenia orzeczenia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy.
Skarżący stwierdził, że nie podziela poglądów wypowiadanych w piśmiennictwie oraz w orzecznictwie Sądu Najwyższego, iż ograniczenie zaskarżalności orzeczeń sądowych nie budzi wątpliwości co do zgodności z Konstytucją. W tym kontekście powołał się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 9 lutego 2010 r., sygn. SK l0/09, dotyczący kosztów zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy w postępowaniu cywilnym, w którym Trybunał stwierdził, że: „Art. 3941 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) w zakresie, w jakim – w brzmieniu obowiązującym do dnia 21 maja 2009 r. – nie dawał podstaw do zaskarżenia postanowienia w przedmiocie kosztów procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 45 ust. 1 oraz w związku z art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”.
W dalszej części uzasadnienia skargi podkreślono, że zakwestionowane uregulowanie wyłącza zaskarżalność postanowienia sądu apelacyjnego, który w zakresie kosztów postępowania odwoławczego orzekał jako sąd pierwszej instancji. Skarżący podniósł, że w konsekwencji „został pozbawiony możliwości poddania pod osąd niezawisłego sądu w postępowaniu dwuinstancyjnym rozstrzygnięcia co do kwoty zwrotu tych kosztów”. Zauważył przy tym, że o ile oskarżony w wypadku orzeczenia sądu pierwszej instancji zachowuje prawo do złożenia zażalenia, i to jako środka odwoławczego samodzielnego, niezależnego od apelacji (co wynika z art. 626 § 3 k.p.k.), o tyle w wypadku kosztów postępowania apelacyjnego, w zakresie kosztów postępowania, o których sąd odwoławczy orzekał po raz pierwszy, oskarżony tego prawa nie ma.
1.2. W skardze konstytucyjnej z 22 października 2014 r. skarżący P.S. zakwestionował konstytucyjność art. 426 § 1 i 2 k.p.k. w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości zaskarżenia postanowienia o kosztach postępowania, o których orzekał po raz pierwszy sąd odwoławczy. Jako wzorce kontroli konstytucyjnej skarżący wskazał art. 45 ust. 1 w związku z art. 78, w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 32 ust. 1 i 2, w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
W uzasadnieniu skargi podkreślono, że orzeczeniem, z którym skarżący wiąże naruszenie swoich praw i wolności, jest niezaskarżalne zarządzenie Sądu Okręgowego w Tarnowie z 5 sierpnia 2014 r., na podstawie którego skarżący został poinformowany o przesłaniu jego zażalenia na postanowienie Sądu Okręgowego w Tarnowie o obciążeniu go kosztami postępowania do Sądu Rejonowego w Tarnowie celem dołączenia do akt bez podejmowania dalszych czynności oraz pouczony, że środek odwoławczy od wskazanego orzeczenia nie przysługuje.
Skarżący stwierdził, że został pozbawiony możliwości zaskarżenia rozstrzygnięcia o kosztach postępowania.
Skarżący przyznał, że kwestia tego, czy rozstrzyganie o kosztach postępowania jest samoistną sprawą, czy ma wyłącznie charakter incydentalny, budzi kontrowersje. Jego zdaniem, w perspektywie orzecznictwa trybunalskiego, prezentowane w doktrynie i orzecznictwie poglądy na temat incydentalnego charakteru orzeczenia wydanego przez sąd formalnie (ustrojowo) odwoławczy, który orzeka o kosztach postępowania po raz pierwszy, nie mogą zostać zaakceptowane. W tym kontekście skarżący wskazał na wyrok TK z 9 lutego 2010 r., sygn. SK 10/09, w którym Trybunał, zbadawszy konstytucyjność przepisu cywilnoprocesowego w zakresie, w jakim nie dawał podstaw do zaskarżenia postanowienia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, orzekł o jego niekonstytucyjności. W skardze podkreślono, że argumenty, którymi Trybunał posłużył się w uzasadnieniu tamtego wyroku, pozostają aktualne w sprawie niniejszej.
Zdaniem skarżącego, w jego sprawie, w kontekście której powstał problem konstytucyjny objęty niniejszą skargą, doszło do naruszenia jego konstytucyjnego prawa dostępu do niezależnego, bezstronnego i niezawisłego sądu ze względu na brak możliwości uruchomienia odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej, zgodnej z wymogami sprawiedliwości i jawności, oraz prawa do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia w zakresie obciążenia skarżącego kosztami postępowania. W szczególności poinformowanie o dołączeniu zażalenia skarżącego do akt sprawy bez podejmowania jakichkolwiek czynności stanowiło zaprzeczenie zasady sprawiedliwości proceduralnej.
Zdaniem skarżącego, art. 426 § 1 i 2 k.p.k. narusza art. 78 Konstytucji, ponieważ nie przewiduje możliwości zażalenia na orzeczenie sądu odwoławczego (ustrojowo) o kosztach postępowania, o których sąd ten orzekał po raz pierwszy.
W uzasadnieniu skargi podkreślono, że konstytucyjna zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego ma zastosowanie w takim tylko wypadku, gdy sąd pierwszej instancji rozpatruje „sprawę” w rozumieniu Konstytucji. Zdaniem skarżącego, obowiązywanie zasady dwuinstancyjnego postępowania obejmuje także kwestie rozstrzygane incydentalnie (wpadkowo), jeżeli dotyczą praw lub obowiązków danego podmiotu. Tymczasem skarżący został pozbawiony dostępu do sądu drugiej instancji.
Zdaniem skarżącego, ograniczenie prawa do kontroli rozstrzygnięcia o kosztach stanowi naruszenie zasady równości w aspekcie korzystania z prawa do sądu (art. 32 ust. 1 w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji); niekonstytucyjne jest różnicowanie dostępności zażalenia na postanowienia o kosztach postępowania w zależności od tego, czy chodzi o koszty postępowania przed sądem pierwszej, czy drugiej instancji. W ocenie skarżącego, rozstrzygnięcie o kosztach procesu w postępowaniu karnym ma identyczny charakter w obu instancjach, zatem uczestnik postępowania powinien korzystać z tożsamej ochrony proceduralnej wynikającej z gwarancji konstytucyjnych. Uniemożliwienie skarżącemu kontroli orzeczenia sądu drugiej instancji o obciążeniu go kosztami postępowania stanowi – jego zdaniem – sprzeczne z zasadą proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji) ograniczenie zasady sprawiedliwości proceduralnej, wywodzonej z art. 45 ust. 1 Konstytucji.
1.3. Z uwagi na tożsamość przedmiotową obu skarg konstytucyjnych, zarządzeniem z 19 stycznia 2015 r., Prezes Trybunału Konstytucyjnego połączył je do wspólnego rozpoznania.
2. Do obu połączonych skarg konstytucyjnych przyłączył się Rzecznik Praw Obywatelskich (dalej: RPO): do sprawy zainicjowanej skargą konstytucyjną J.K. – pismem z 15 stycznia 2015 r., a do sprawy wszczętej skargą konstytucyjną P.S. – pismem z 10 lutego 2015 r.
RPO zajął stanowisko, że art. 426 § 1 i 2 k.p.k., w brzmieniu nadanym przez art. 1 ustawy zmieniającej, w zakresie, w jakim nie daje podstaw do zaskarżenia orzeczenia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy (apelacyjny), jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 45 ust. 1 oraz w związku z art. 32 Konstytucji, a w odniesieniu do skargi konstytucyjnej P.S., także w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
W uzasadnieniu pisma RPO nawiązał do wyroku z 26 listopada 2013 r., sygn. SK 33/12, w którym orzeczono, że art. 426 § 2 k.p.k. „w brzmieniu obowiązującym do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 20 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego (…), w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości zaskarżenia postanowienia w przedmiocie kosztów nieopłaconej przez strony pomocy prawnej udzielonej z urzędu, zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji”. W piśmie RPO podkreślił, że w uzasadnieniu tego wyroku Trybunał po pierwsze wskazał, że orzekanie o kosztach postępowania zasądzonych po raz pierwsze przez sąd odwoławczy jest „sprawą” w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji, po drugie – przesądził (powołując się na wyrok Trybunału o sygn. SK 10/09 oraz przywołane tam wcześniejsze orzecznictwo), że w zakresie orzekania o kosztach procesu za sąd pierwszej instancji należy uznać ten sąd, który orzekł o zwrocie kosztów w danym zakresie po raz pierwszy. Zdaniem RPO, w niniejszej sprawie zachowują aktualność poglądy wyrażone przez TK w powołanym powyżej wyroku o sygn. SK 33/12.
W piśmie RPO podkreślono nadto, że istota zagadnienia przedstawionego w skargach konstytucyjnych (dotyczącego konstytucyjności art. 426 k.p.k., w zakresie, w jakim przepis ten nie daje podstaw do zaskarżenia orzeczenia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy), jest analogiczna do kwestii zgodności z Konstytucją art. 3941 § 2 k.p.c., co do której Trybunał wypowiedział się w wyroku z 9 lutego 2010 r., sygn. SK 10/09 (OTK ZU nr 2/A/ 2010, poz. 10). We wskazanym wyroku stwierdzono, że art. 3941 § 2 k.p.c., w zakresie, w jakim (w brzmieniu obowiązującym do 21 maja 2009 r.) nie dawał podstaw do zaskarżenia postanowienia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 45 ust. 1 oraz w związku z art. 32 Konstytucji. Zdaniem RPO, zaprezentowana w tym wyroku argumentacja znajduje pełne zastosowanie w niniejszej sprawie.
Zdaniem RPO, zasada zaskarżalności orzeczeń oraz decyzji wydanych w pierwszej instancji nie jest absolutna, „jednakże wprowadzenie takich wyjątków, po pierwsze musi mieć miejsce w ustawie, po drugie zaś, ustawodawca musi liczyć się z tym, że wyjątki od zasady zaskarżalności nie mogą doprowadzić do naruszenia innych norm konstytucyjnych”.
Nawiązując do orzecznictwa Trybunału, RPO podkreślił, że jeżeli sąd odwoławczy rozstrzyga jako pierwszy o kosztach procesu karnego, orzeczenie to powinno być zaskarżalne do sądu drugiej instancji.
3. Do dnia wydania niniejszego postanowienia Sejm nie przedstawił stanowiska w sprawie.
4. Do dnia wydania niniejszego postanowienia Prokurator Generalny nie przedstawił stanowiska w sprawie.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. W wyroku z 24 lutego 2015 r., sygn. K 34/12 (Dz. U. poz. 290) Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że: „Art. 426 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.), w brzmieniu nadanym przez art. 1 ustawy z dnia 20 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 48, poz. 246), w zakresie, w jakim dotyczy zaskarżenia orzeczenia w przedmiocie kosztów procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”. Jednocześnie Trybunał odroczył utratę mocy obowiązującej poddanego kontroli przepisu; orzekł, że przepis uznany za niezgodny z Konstytucją, w zakresie tam wskazanym, traci moc obowiązującą po upływie 9 (dziewięciu) miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
Wskazany powyżej wyrok Trybunału zapadł po rozpoznaniu wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich (dalej: RPO), w który zakwestionowano zgodność art. 426 § 1 i 2 ustawy z dnia 6 stycznia 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.), w brzmieniu nadanym przez art. 1 ustawy z dnia 20 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 48, poz. 246; dalej: ustawa zmieniająca), w zakresie, w jakim nie daje podstaw do zaskarżenia orzeczenia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy, z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 w związku z art. 45 ust. 1 oraz w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji.
2. W rozpatrywanych skargach konstytucyjnych zaskarżone zostały te same przepisy, które RPO zakwestionował w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem Trybunału z 24 lutego 2015 r., sygn. K 34/12.
Zakwestionowany art. 426 k.p.k. ma następującą treść:
„§ 1 Od orzeczeń sądu odwoławczego oraz od orzeczeń wydanych przez Sąd Najwyższy nie przysługuje środek odwoławczy, chyba że ustawa stanowi inaczej.
§ 2 Od postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania wydanego na skutek zażalenia, a także od wydanego w toku postępowania odwoławczego postanowienia o przeprowadzeniu obserwacji, o zastosowaniu środka zapobiegawczego lub nałożeniu kary porządkowej przysługuje zażalenie do innego równorzędnego składu sądu odwoławczego”.
Jako wzorce kontroli w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem z 24 lutego 2015 r., sygn. K 34/12, RPO wskazał art. 78 Konstytucji wyrażający prawo do zaskarżania orzeczeń sądowych, jako przepis podstawowy i pozostające z nim w związku: art. 45 ust. 1 Konstytucji wyrażający prawo do sądu, art. 176 ust. 1 Konstytucji ustanawiający zasadę dwuinstancyjności postępowania sądowego oraz art. 32 ust. 1 Konstytucji wyrażający zasadę równości.
W skardze konstytucyjnej J.K. wzorce kontroli zostały ujęte tak samo jak we wniosku RPO.
W skardze konstytucyjnej P.S. wzorce zostały ujęte szerzej. Skarżący wskazał art. 45 ust. 1 w związku z art. 78, w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 32 ust. 1 i 2, w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
W uzasadnieniu wyroku o sygn. K 34/12 podkreślono, że zarówno z petitum, jak i z uzasadnienia wniosku RPO wynika, że wnioskodawca wskazał pominięcie prawodawcze polegające na niezgodnym z Konstytucją ograniczeniu prawa do zaskarżania orzeczeń sądowych wydawanych po raz pierwszy przez sąd działający w danej sprawie jako sąd odwoławczy. Zdaniem RPO, orzeczenie o kosztach procesu, jakkolwiek wpadkowe w stosunku do głównego postępowania rozpoznawanego przez sąd, jest „sprawą” w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji. W rezultacie rozpoznawanie tego rodzaju sprawy ma odpowiadać odnoszącym się do orzekania o prawach i obowiązkach jednostek wymaganiom wynikającym z art. 78 Konstytucji, który – jak wywodził Rzecznik – dotyczy wszystkich orzeczeń wydanych w pierwszej instancji, oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji,. W ocenie Rzecznika brak możliwości zaskarżenia pierwszego orzeczenia w danej sprawie dotyczącego kosztów procesu tylko z tego powodu, że zostało ono wydane przez sąd działający w danej sprawie jako sąd odwoławczy, naruszało też zasadę równego traktowania. Strony postępowanie potraktowano bowiem odmiennie w zależności od statusu sądu orzekającego w danej sprawie.
Ujęcie zarzutu podniesionego przez RPO w sprawie zakończonej wyrokiem o sygn. K 34/12 oraz zarzutów sformułowanych przez skarżących w niniejszej sprawie jest tożsame, co wprost stwierdzono w uzasadnieniu skargi konstytucyjnej J.K. W uzasadnieniu tej skargi znalazło się następujące stwierdzenie: „Przedmiot niniejszej skargi konstytucyjnej jest zbieżny z przedmiotem wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich w sprawie K 34/12 dotychczas nierozpoznanej do dnia wniesienia niniejszej skargi”.
W uzasadnieniu wskazanego powyżej wyroku TK o sygn. K 34/12 stwierdzono, że z uzasadnienia wniosku nie wynika, by RPO kwestionował ogólną zasadę niezaskarżalności orzeczeń wydanych przez sąd odwoławczy lub Sąd Najwyższy określoną w art. 426 § 1 k.p.k., jak również sam katalog spraw, w których przysługuje zażalenie do równorzędnego składu sądu odwoławczego, co z kolei normuje art. 426 § 2 k.p.k. W sprawie zakończonej wskazanym powyżej wyrokiem Trybunał uznał, że wnioskodawca zakwestionował to, iż ustawodawca niezgodnie z Konstytucją nie przewidział wyjątku od zasady wyrażonej w art. 426 § 1 k.p.k. w sytuacji, gdy o kosztach procesu orzeka po raz pierwszy sąd działający w konkretnej sprawie głównej jako sąd odwoławczy.
Mając na uwadze uzasadnienie wniosku, treść normatywną zaskarżonych przepisów, a także kierując się zasadą falsa demonstratio non nocet, w wyroku o sygn. K 34/12 Trybunał stwierdził, że przedmiotem zaskarżenia powinien był być uczyniony art. 426 § 1 k.p.k., w brzmieniu nadanym przez art. 1 ustawy zmieniającej, w zakresie, w jakim dotyczy zaskarżenia orzeczenia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy dla sprawy głównej. W uzasadnieniu wskazanego powyżej wyroku podkreślono, że problem konstytucyjny zgłoszony przez RPO był wynikiem nie tyle braku w systemie prawa normy prawnej regulującej wyjątki od zasady niezaskarżalności orzeczeń wydawanych przez sądy odwoławcze (czyli pominięcia prawodawczego), ile zbyt szerokiego zakresu zastosowania art. 426 § 1 k.p.k., który obejmuje także szczególną sytuację procesową, jaką jest rozstrzyganie o kosztach procesu. W tym stanie rzeczy, w sprawie zakończonej wyrokiem z 24 lutego 2015 r., sygn. K 34/12, Trybunał postanowił zbadać art. 426 § 1 k.p.k. w zakresie wyżej wskazanym, a umorzyć postępowanie w odniesieniu do art. 426 § 2 k.p.k. z uwagi na niedopuszczalność wydania wyroku.
Mając na uwadze tożsamość ujęcia podniesionego przez RPO w sprawie zakończonej wyrokiem o sygn. K 34/12 oraz zarzutów sformułowanych przez skarżących w niniejszej sprawie, stanowisko Trybunału dotyczące modyfikacji zakresu zaskarżenia w sprawie zakończonej wskazanym powyżej wyrokiem, zachowuje aktualność także w sprawie niniejszej.
3. W uzasadnieniu wyroku o sygn. K 34/12, stwierdzono, że orzekanie o kosztach nieopłaconej przez strony pomocy prawnej udzielonej z urzędu przez adwokata jest „sprawą” w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji. Takie orzeczenie rozstrzyga o konstytucyjnych wolnościach i prawach jednostki. W orzeczeniu dotyczącym określenia wysokości zwrotu kosztów nieopłaconej przez strony pomocy prawnej udzielonej z urzędu przez adwokata chodzi o ustalenie zakresu ochrony praw majątkowych pełnomocnika z urzędu. W konsekwencji Trybunał stwierdził, że rozstrzygnięcie przez sąd o kosztach nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej z urzędu powinno być traktowane jako orzeczenie zapadłe w pierwszej instancji w rozumieniu art. 78 Konstytucji.
We wskazanym wyroku o sygn. K 34/12, podkreślono, że Trybunał nie dostrzegł żadnych powodów, w tym związanych z efektywnością rozpatrywania spraw i dobrem wymiaru sprawiedliwości, które mogłyby usprawiedliwiać wyłączenie w tym wypadku prawa do zaskarżania orzeczeń sądowych. Orzekanie o kosztach procesu w postępowaniu karnym – jakkolwiek wpadkowe w stosunku do głównego postępowania karnego – jest odrębną sprawą w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji, do której mają zastosowanie gwarancje wynikające m.in. z art. 78 Konstytucji; sąd rozstrzyga w tym orzeczeniu o ekonomicznym ciężarze procesu, zobowiązując określone podmioty do jego poniesienia. We wskazanym powyżej wyroku Trybunał podkreślił, że orzeczenie to, jako dotyczące praw podmiotów występujących w procesie karnym i realizujących w tym procesie swoje interesy majątkowe, wydane po raz pierwszy na tle głównej sprawy karnej, powinno być – zdaniem Trybunału – traktowane jako orzeczenie wydane w pierwszej instancji w rozumieniu art. 78 Konstytucji, bez względu na to, jaki status ma wydający je sąd w perspektywie sprawy głównej. W konsekwencji orzeczenie takie, co do zasady, ma być zaskarżalne.
Mając na uwadze powyższe argumenty, w wyroku z 24 lutego 2015 r., sygn. K 34/12, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 426 § 1 k.p.k., w brzmieniu nadanym przez art. 1 ustawy zmieniającej, w zakresie, w jakim dotyczy zaskarżenia orzeczenia w przedmiocie kosztów procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji.
W sprawie zakończonej wskazanym powyżej wyrokiem Trybunał nie wypowiedział się natomiast merytorycznie w kwestii konstytucyjności art. 426 § 2 k.p.k.
W sprawie rozstrzygniętej wyrokiem o sygn. K 34/12, wzorcami kontroli konstytucyjnej nie był ani art. 32 ust. 1 i 2, ani art. 31 ust. 3 Konstytucji, powołane jako wzorce kontroli w skardze konstytucyjnej P.S.
4. Konsekwencją stwierdzenia przez Trybunał w wyroku z 24 lutego 2015 r., sygn. K 34/12, niezgodności z art. 78 w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji art. 426 § 1 k.p.k., w brzmieniu nadanym przez art. 1 ustawy zmieniającej, w zakresie, w jakim dotyczy zaskarżenia orzeczenia o kosztach procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy, jest utrata mocy obowiązującej poddanego kontroli przepisu po upływie okresu odroczenia utraty mocy obowiązującej przepisu uznanego za niezgodny z Konstytucją.
Zgodnie z art. 190 ust. 1 Konstytucji: „Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne”.
Z kolei art. 190 ust. 4 Konstytucji przewiduje: „Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania”.
Na płaszczyźnie ustawowej „wykonaniem” powyższych przepisów Konstytucji jest art. 540 § 2 k.p.k., zgodnie z którym: „Postępowanie wznawia się na korzyść strony, jeżeli Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą przepisu prawnego, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie; wznowienie nie może nastąpić na niekorzyść oskarżonego”.
Wyrok TK o sygn. K 34/12 stanowi podstawę do wznowienia postępowania karnego zapadłego w sprawach dotyczących skarżących.
Mając na uwadze powyższe, Trybunał stwierdził, że problem, którego dotyczą zarzuty zgłoszone w rozpatrywanych skargach konstytucyjnych, został już rozstrzygnięty wskazanym powyżej wyrokiem z 24 lutego 2015 r., sygn. K 34/12.
5. W badanej sprawie nie ma podstaw do umorzenia postępowania ze względu na nakaz wynikający z zasady res iudicata. Wymaga ona bowiem tożsamości zarówno przedmiotowej, jak i podmiotowej środka inicjującego postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym.
Zgodnie jednak z dotychczasowym orzecznictwem Trybunału, brak podstaw do przyjęcia powagi rzeczy osądzonej nie oznacza, że uprzednie rozpoznanie kwestii konstytucyjności określonego przepisu prawnego (normy prawnej) z tym samym wzorcem kontroli (z tymi samymi wzorcami kontroli) jest prawnie irrelewantne. W takim wypadku aktualizuje się bowiem nakaz płynący z zasady ne bis in idem, rozumianej z uwzględnieniem specyfiki postępowania przed Trybunałem (por. postanowienie z 9 stycznia 2007 r., sygn. SK 21/06, OTK ZU nr 1/A/2007, poz. 4 oraz powoływane tam wcześniejsze orzecznictwo TK, a także postanowienie TK z 26 czerwca 2007 r., sygn. SK 73/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 67).
Zasada ne bis in idem nakłada na Trybunał obowiązek dokonania w kategoriach pragmatycznych oceny celowości prowadzenia postępowania i orzekania w kwestii, która już została jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta.
Mając na uwadze okoliczność, że problem, którego dotyczą zarzuty zgłoszone w rozpatrywanych skargach konstytucyjnych, został już rozstrzygnięty wyrokiem z 24 lutego 2015 r., sygn. K 34/12 zgodnie z intencją skarżących, Trybunał stwierdził, że postępowanie w rozpoznawanej sprawie podlega umorzeniu z powodu zbędności wydania wyroku.
Ze względu na powyższe okoliczności Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.