Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 11 czerwca 2013 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący – Sędzia SA Maciej Dobrzyński (spr.)

Sędzia SA Ewa Kaniok

Sędzia SO (del.) Adrianna Szewczyk - Kubat

Protokolant st. sekr. sąd. Joanna Baranowska

po rozpoznaniu w dniu 11 czerwca 2013 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w P.

przeciwko D. D.

o uznanie umowy za bezskuteczną

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego Warszawa – Praga w Warszawie

z dnia 2 sierpnia 2012 r.

sygn. akt II C 1074/11

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu Warszawa – Praga w Warszawie, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej.

I ACa 1530/12

UZASADNIENIE

Pozwem z dnia 23 września 2011 r. (...) sp. z o.o. z siedzibą w P. wniosła o uznanie za bezskuteczną w stosunku do niej umowy darowizny zawartej 15 czerwca 2011 r. pomiędzy K. D. i jego żoną D. D., której przedmiotem było (...) udziały w spółce (...) sp. z o.o. z siedzibą w O. oraz o zasądzenie od pozwanej na rzecz powoda kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

W odpowiedzi na pozew z dnia 7 maja 2012 r. pozwana D. D. wniosła o oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie od powoda na rzecz pozwanej kosztów postępowania według norm przepisanych.

Wyrokiem z dnia 2 sierpnia 2012 r. Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie oddalił powództwo oraz zasądził od powoda na rzecz pozwanej kwotę 7.200 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.

Sąd I instancji oparł swoje rozstrzygnięcie na następujących ustaleniach faktycznych oraz rozważaniach prawnych:

W dniu 17 maja 2007 r. (...) sp. z o.o. z siedzibą w L. (dalej jako S.) zawarła ze S. D. oraz ze spółką (...) Spółka Jawna z siedzibą w S. przedwstępną umowę sprzedaży, na mocy której sprzedający (S. D. i P. S. D. sp. j.) zobowiązali się przenieść na rzecz kupującego (S.) prawo użytkowania wieczystego oznaczonych nieruchomości oraz własność budowli i budynków znajdujących się na nieruchomościach za cenę 16.000.000 zł. W § 3 ust. 1 umowy kupujący zobowiązał się do dnia 18 maja 2007 r. wpłacić na konto S. D. zaliczkę w łącznej kwocie 3.500.000 zł oraz na konto P. S. D. sp. j. zaliczkę w wysokości 500.000 zł. W ust. 4 § 3 strony ustaliły, iż w przypadku niewykonania umowy przez kupującego, zwłaszcza niezapłacenia w umówionym terminie kwot zaliczek bądź reszty ceny sprzedaży, uiszczona przez kupującego zaliczka nie podlega zwrotowi, a sprzedający są zwolnieni z obowiązku zawarcia umowy przyrzeczonej. Zgodnie z § 8 umowy podlegała ona rozwiązaniu w przypadku nie dokonania przez kupującego zapłaty reszty ceny sprzedaży w terminie najpóźniej w dniu zawarcia umowy przyrzeczonej, tj. do 11 czerwca 2007 r. Wskazana zaliczka została przez kupującego zapłacona na rzecz sprzedających w całości, natomiast powód nie zapłacił pozostałej kwoty sprzedaży i zgodnie z postanowieniami zawartej umowy, uległa ona rozwiązaniu. S. wezwała sprzedających do zwrotu zapłaconej zaliczki. W związku z niezastosowaniem się do wezwania, powód złożył przeciwko S. D. pozew o zapłatę kwoty 3.500.000 zł tytułem zwrotu zaliczki. Wyrokiem z dnia 14 lutego 2011 r. Sąd Okręgowy w Tarnobrzegu uznał powództwo i zasądził od S. D. na rzecz S. kwotę 3.500.000 zł. W dniu 10 kwietnia 2011 r. S. D. mocą aktu notarialnego darował synowi K. D. wszystkie posiadane przez niego w spółce (...) sp. z o.o. z siedzibą O. Wielopolskim (dalej jako (...)) udziały w ilości (...) o wartości 500 zł każdy. Następnie, w dniu 15 czerwca 2011 r. na mocy umowy darowizny K. D. przeniósł te udziały na swoją małżonkę, D. D.. Dnia 27 czerwca 2011 r. S. D. zmarł, a do toczącego się przeciwko niemu postępowania o zapłatę wstąpił, jako następca prawny, jego syn K. D.. Wyrokiem z dnia 16 lutego 2012 r. Sąd Apelacyjny w Rzeszowie zmienił wyrok Sądu Okręgowego w Tarnobrzegu oddalając powództwo w całości.

Sąd Okręgowy wyjaśnił, że podstawą prawną żądania powoda był art. 527 § 1 k.c. statuujący tzw. skargę pauliańską. Zgodnie z tym przepisem, gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała, lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

Wierzyciel może skorzystać z instytucji skargi pauliańskiej, jeśli zostały łącznie spełnione następujące przesłanki:

- przysługuje mu wierzytelność powstała najpóźniej w chwili wniesienia skargi;

- dłużnik dokonał ważnej czynności prawnej;

- skutkiem tej czynności było pokrzywdzenie wierzyciela, a dłużnik był tego świadomy;

- osoba trzecia uzyskała w wyniku czynności korzyść majątkową;

- osoba trzecia miała świadomość pokrzywdzenia wierzyciela lub obiektywną możliwość powzięcia takiej informacji (w przypadku, gdy korzyść majątkowa uzyskana została przez osobę bliską dłużnikowi, istnieje domniemanie prawne, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela).

Nadto, zgodnie z treścią art. 528 k.c., jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności prawnej za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

W przedmiotowej sprawie powód dochodził uznania za bezskuteczną wobec niego umowy darowizny zawartej 15 czerwca 2011 r. pomiędzy K. D. i jego żoną D. D., której przedmiotem było 1474 udziały w spółce (...). Nie budziło wątpliwości Sądu I instancji, iż umowa ta była ważną czynnością prawną oraz, że na jej podstawie pozwana uzyskała korzyść majątkową w postaci udziałów w spółce (...). Okoliczności te nie były sporne między stronami.

W ocenie Sądu Okręgowego nie wystąpiły jednak w przedmiotowej sprawie pozostałe przesłanki konieczne dla udzielenia powodowi ochrony na podstawie art. 527 k.c. Przede wszystkim powód nie wykazał, aby przysługiwała mu wobec K. D. wierzytelność podlegająca ochronie. Sprawa o zwrot kwoty 3.500.000 zł uiszczonej tytułem zaliczki w wykonaniu przedwstępnej umowy sprzedaży została prawomocnie rozstrzygnięta, a powództwo spółki (...) zostało oddalone w całości. Z uwagi na prawomocne zakończenie postępowania w tym przedmiocie Sąd I instancji uznał, iż wierzytelność ta nie istnieje, a zatem K. D. nie jest zobowiązany do zapłaty wyżej wymienionej kwoty na rzecz powoda.

Rozważając natomiast kwestię podnoszonego przez powoda obowiązku zwrotu przez K. D. kwoty zaliczki w wysokości 500.000 zł, Sąd Okręgowy wskazał, że powód nie wykazał istnienia tej wierzytelności. Z treści umowy przedwstępnej z dnia 17 maja 2007 r. oraz przedłożonych przez powoda dowodów wpłaty wynikało jednoznacznie, iż wpłata zaliczki w kwocie 500.000 zł nastąpiła na konto P. S. D. sp. j. Zatem, nawet gdyby powód wykazał, iż z treści zawartej umowy oraz faktu jej rozwiązania wynikał obowiązek zwrotu wpłaconej przez powoda zaliczki (czego nie uczynił), to podmiotem zobowiązanym w pierwszej kolejności byłaby ww. spółka - obecnie P. K. D. sp. j. Sąd I instancji podzielił argumenty strony pozwanej, iż powód powinien wykazać, że prowadzenie skutecznej egzekucji z majątku tej spółki nie jest możliwe. Dopiero wtedy wystąpiłaby odpowiedzialność K. D. jako wspólnika spółki za jej zobowiązania. Zgodnie z treścią art. 31 § 1 k.s.h. regulującego kwestię odpowiedzialności wspólników za zobowiązania spółki jawnej, wierzyciel spółki może prowadzić egzekucję z majątku wspólnika w przypadku, gdy egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna. Odpowiedzialność wspólnika spółki jawnej za jej zobowiązania ma bowiem charakter subsydiarny. Jak natomiast wynikało z analizy stanu faktycznego niniejszej sprawy, powód nigdy nie prowadził egzekucji z majątku spółki. Nie posiada nawet tytułu wykonawczego, który uzasadniałby wszczęcie egzekucji z majątku P. K. D. sp. j.

Sąd Okręgowy podniósł, że w orzecznictwie powszechnie przyjmuje się, iż w sytuacji domagania się ochrony udzielanej z tytułu skargi pauliańskiej na powodzie spoczywa ciężar wykazania, iż występuje on w charakterze wierzyciela, zaś wierzytelność ta powinna być wierzytelnością realnie istniejącą, a nie jedynie hipotetyczną.

Wobec braku wykazania przez powoda, iż występuje on wobec K. D. w roli wierzyciela, nie sposób było uznać istnienia przesłanki działania dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Pokrzywdzenie wierzyciela należy łączyć z niemożliwością skutecznego zaspokojenia w drodze egzekucji z majątku dłużnika realnie istniejącej i skonkretyzowanej wierzytelności przysługującej wierzycielowi. Stan pokrzywdzenia wierzyciela materializuje się w chwili dokonania przez dłużnika z osobą trzecią czynności prawnej powodującej wyprowadzenie z majątku dłużnika jego składników unicestwiając w ten sposób możliwość realizacji roszczenia wierzyciela. Stan ten winien istnieć nadto w dacie orzekania. W sytuacji nieistnienia wierzytelności nie można mówić o pokrzywdzeniu wierzyciela, a tym bardziej o świadomości dłużnika, czy osoby dokonującej z dłużnikiem czynności prawnej, wystąpienia tego pokrzywdzenia. Nie zachodziła w tej sytuacji konieczność rozstrzygania w przedmiocie stanu majątku K. D. i jego wypłacalności.

O kosztach postępowania Sąd I instancji orzekł na podstawie art. 98 k.p.c.

Apelację od wyroku Sądu Okręgowego wniósł powód, zaskarżając go w całości. Zaskarżonemu orzeczeniu zarzucił:

1/ naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na wynik sprawy, a mianowicie:

a/ art. 386 § 4 k.p.c. przez nierozpoznanie przez Sąd I instancji istoty sprawy,

b/ art. 233 k.p.c. oraz art. 230 k.p.c. poprzez niedokonanie wszechstronnego rozważenia wszystkich okoliczności sprawy i zebranego materiału dowodowego mającego wpływ na wynik sprawy,

2/ naruszenie przepisów prawa materialnego - art. 527 § 1 k.c. w zw. z ar. 6 k.c. poprzez błędne przyjęcie, iż powód nie wykazał wszystkich przesłanek instytucji skargi pauliańskiej.

Wskazując na powyższe zarzuty powód wniósł o:

- zmianę zaskarżonego wyroku w całości i uznanie za bezskuteczną w stosunku do powoda umowy darowizny zawartej 15 czerwca 2011 r. pomiędzy K. D. i jego żoną D. D., której przedmiotem było 1474 udziały w spółce (...);

- zasądzenie od pozwanej na rzecz powoda zwrotu kosztów procesu;

- ewentualnie, uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.

Jednocześnie skarżący wniósł o zawieszenie postępowania w niniejszej sprawie na podstawie art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c. do czasu rozstrzygnięcia skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego z 16 lutego 2012 r., sygn. akt I ACa 395/11 (sygn. akt przed Sądem Najwyższym I CSK 411/12).

W odpowiedzi na apelację z dnia 28 listopada 2012 r. strona pozwana wniosła o nieuwzględnienie zgłoszonego w apelacji wniosku o zawieszenie postępowania, oddalenie apelacji oraz zasądzenie od powoda na rzecz pozwanej kosztów postępowania według norm przepisanych, w tym kosztów zastępstwa procesowego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja zasługiwała na uwzględnienie.

Za zasadny uznać należało najdalej idący zarzut apelacji wskazujący na nierozpoznanie przez Sąd I instancji istoty sprawy.

Na trafność powyższego zarzutu wpływ jednak miały zdarzenia, które nastąpiły już po wydaniu przez Sąd Okręgowy zaskarżonego orzeczenia. Jakkolwiek w dacie orzekania przez Sąd I instancji, tj. 2 sierpnia 2012 r., strona powodowa wniosła już do Sądu Najwyższego skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z 16 lutego 2012 r., sygn. akt I ACa 395/11, to jednak nie pozbawiło to powyższego orzeczenia przymiotu prawomocności ze wszystkimi wynikającymi z tego skutkami, w szczególności co do mocy wiążącej takiego orzeczenia (art. 365 § 1 k.p.c.).

Jednakże w toku postępowania apelacyjnego, w dniu 10 maja 2013 r., Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie (okoliczność między stronami niesporna), co wywarło istotny wpływ na niniejszą sprawę, bowiem na chwilę obecną istnieje jedynie nieprawomocny wyrok Sądu Okręgowego w Tarnobrzegu z dnia 14 lutego 2011 r. zasądzający od S. D. na rzecz spółki (...) kwotę 3.500.000 zł. Tym samym nieaktualna jest konkluzja Sąd I instancji, iż prawomocnym orzeczeniem sądowym przesądzone zostało, że powód nie jest wierzycielem K. D. na kwotę 3.500.000 zł.

Sąd Okręgowy wydając zaskarżone orzeczenie, kierując się treścią art. 316 § 1 k.p.c., wziął za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy. Uznając, że spółka (...) nie jest wierzycielem K. D. za zbędne uznał analizowanie pozostałych przesłanek skargi pauliańskiej, które zresztą wskazał we wstępnej części uzasadnienia obejmującej rozważania na temat roszczenia dochodzonego przez stronę powodową.

W konkluzji stwierdzić należało, że w sprawie nie zostały zbadane i przeanalizowane jakiekolwiek przesłanki actio pauliana, co oznaczało, że Sąd I instancji nie rozpoznał istoty sprawy.

Zgodnie z utrwalonymi poglądami judykatury i piśmiennictwa nierozpoznanie istoty sprawy zachodzi wówczas, gdy sąd I instancji zaniecha zbadania materialnej podstawy żądania powoda zgłoszonego w pozwie albo pominie merytoryczne zarzuty pozwanego (np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 lipca 1998 r., I CKN 804/97, LEX nr 151644 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1998 r., II CKN 897/97, OSNC 1999/1/22). Nierozpoznanie istoty sprawy może również przejawiać się w niewyjaśnieniu i pozostawieniu poza oceną okoliczności faktycznych stanowiących przesłanki zastosowania normy prawa materialnego, będącej podstawą roszczenia (np. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 1998 r., III CKN 411/97, niepubl.).

W niniejszej sprawie miała właśnie miejsce opisana powyżej sytuacja, co skutkowało uchyleniem przez Sąd Apelacyjny zaskarżonego wyroku i przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu Warszawa-Praga w Warszawie, z pozostawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach instancji odwoławczej (art. 386 § 4 k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c.).

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd I instancji zobowiązany będzie dokonać odpowiednich ustaleń faktycznych oraz ocen prawnych odnoszących się do prawidłowo określonych przesłanek skargi pauliańskiej. Sąd Okręgowy - uwzględniając aktualny stan obu postępowań - rozważy przy tym wpływ, jaki wywiera na niniejsze postępowanie sprawa o zapłatę kwoty 3.500.000 zł tocząca się pomiędzy spółką (...) a K. D. i ewentualnie podejmie stosowne decyzje procesowe.