Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 9 czerwca 2016 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie I Wydział Cywilny w składzie następującym:

Przewodniczący:SSA Robert Obrębski.

Sędziowie:SA Roman Dziczek

SO (del.) Dagmara Olczak-Dąbrowska (spr.)

Protokolant:Karolina Długosz

po rozpoznaniu w dniu 9 czerwca 2016 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa A. S.

przeciwko E. A.

o zapłatę

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 25 września 2014 r., sygn. akt XXIV C 712/13

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w Warszawie do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego.

Roman Dziczek Robert Obrębski Dagmara Olczak – Dąbrowska

Sygn. akt I ACa 1243/15

UZASADNIENIE

Sąd Okręgowy w Warszawie wyrokiem z 25 września 2014 roku oddalił powództwo A. S. przeciwko E. A. o zapłatę kwoty 112197,68 zł z tytułu zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia. Rozstrzygnięcie to zostało oparte na następujących ustaleniach faktycznych i ich ocenie prawnej.

W latach 1985-2007 A. S. oraz E. A. pozostawali w związku małżeńskim. Do ich majątku na zasadach wspólności ustawowej należało spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego nr (...) przy ul. (...) w W.. 8 października 1991 roku spółdzielcze lokatorskiego prawo do tego lokalu zostało przydzielone E. S., a 9 sierpnia 1994 roku nastąpiło przekształcenie prawa lokatorskiego w prawo własnościowe. Umową z 15 września 1994 roku małżonkowie wyłączyli wspólność ustawową majątku nabytego przez oboje lub jedno z nich po zawarciu przez nich małżeństwa, z wyjątkiem majątku nabytego bezpłatnie, gdy spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowi. 20 listopada 2002 roku strony sprzedały spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego nr (...) przy ul. (...) w W. wraz z wkładem budowlanym i udziałem członkowskim S. i M. P. za kwotę 157.000,00 zł. Cena w takiej kwocie została wpłacona przez nabywców na rachunek bankowy pozwanej. Środki uzyskane ze sprzedaży mieszkania przeznaczyła ona na budowę domu na działce przy ul. (...) w W., której jest współwłaścicielką co do 4/5 części.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy uznał, że na skutek zawarcia umowy wyłączającej wspólność ustawową doszło do przekształcenia współwłasności łącznej obejmującej majątek wspólny małżonków we współwłasność w częściach ułamkowych. Pozwana jako „ współwłaścicielka” ½ spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego była uprawniona do uzyskania jedynie połowy ceny z tytułu sprzedaży tego prawa. Skoro nie wykazała ona, że doszło do zawarcia umowy pomiędzy małżonkami co do podziału środków uzyskanych ze zbycia tego prawa, to w zakresie przewyższającym jej udział w spółdzielczym własnościowym prawie do lokalu uzyskała korzyść bez podstawy prawnej. W konsekwencji Sąd pierwszej instancji przyjął, że podstawę prawną dochodzonego przez powoda roszczenia o zwrot połowy zwaloryzowanej ceny sprzedaży spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu stanowi art. 405 k.c. Jego roszczenie nie zasługiwało jednak na uwzględnienie, ponieważ uległo przedawnieniu stosownie do art. 118 k.c. Wyjaśnił, że wymagalność roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia przypada bowiem już na moment uzyskania przez wzbogaconego korzyści majątkowej bez podstawy prawnej, co w ustalonym stanie faktycznym miało miejsce w dacie zawarcia umowy sprzedaży, tj. 20 listopada 2002 roku Powód wniósł pozew w rozpoznawanej sprawie dopiero 3 lipca 2013 roku, a więc po upływie 10 lat od dnia, w którym roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia stało się wymagalne.

W apelacji do tego wyroku powód zarzucił naruszenie art. 121 pkt 3 k.c. poprzez jego niezastosowanie i uznanie dochodzonego przez niego roszczenia za przedawnione, mimo, że do 3 kwietnia 2007 roku strony pozostawały w związku małżeńskim, a więc bieg przedawnienia roszczenia jednego małżonka przeciwko drugiemu uległ zawieszeniu. W konkluzji skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku w całości i uwzględnienie powództwa albo o uchylenie tego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja zasługuje na uwzględnienie, chociaż z innych przyczyn niż przedstawione w niej zarzuty.

W świetle art. 321§1 k.p.c. granice wyrokowania wyznacza żądanie powództwa, które determinowane jest przez jego treść i podstawę faktyczną żądania. Formułuje je powód już w pozwie, który zgodnie z art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c. powinien zawierać m.in. dokładnie określone żądanie oraz przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających to żądanie. Zrekonstruowana w oparciu o twierdzenia powoda podstawa faktyczna powództwa stanowi określony kompleks faktów (twierdzeń o faktach), który podlega weryfikacji przez sąd w toku postępowania. Sąd też dokonuje kwalifikacji prawnej tej podstawy faktycznej i musi wziąć przy tym pod uwagę wszystkie miarodajne normy prawa materialnego. W doktrynie i judykaturze nie budzi bowiem wątpliwości, że w świetle art. 187 §1 k.p.c. i art. 321 § 1 k.p.c. powód nie ma obowiązku powoływania podstawy prawnej swojego żądania, a jeśli to uczyni, to sąd nie jest nią związany (tak też Sąd Najwyższy w wyrokach z: 12 lutego 2002 r., I CKN 902/99, 18 marca 2005 r., II CK 556/04, OSNC 2006/2/39 i 24 maja 2007 roku, V CSK 25/07, OSNC- ZD 2008/2/32). Sąd Apelacyjny pogląd ten aprobuje.

W rozpoznawanej sprawie przytoczone w pozwie okoliczności faktyczne wskazują, że powód domaga się podziału majątku wspólnego, a w szczególności rozliczenia nakładów poczynionych z tego majątku na majątek osobisty pozwanej w okresie po ustaniu łączącej małżonków wspólności ustawowej. Opisana w pozwie chronologia zdarzeń począwszy od zawarcia przez strony związku małżeńskiego, nabycia spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu do majątku wspólnego, a następnie jego przekształcenia w prawo własnościowe, wyłączenia wspólności ustawowej umową z 15 września 1994 roku oraz sprzedaży tego prawa i powstania sporu na tle rozliczenia uzyskanej z tego tytułu ceny, prowadzi do wniosku, że przedmiotem żądania pozwu jest rozliczenie stosunków majątkowych pomiędzy małżonkami po ustaniu wspólności ustawowej. Tezy tej nie podważa wskazana w pozwie podstawa prawna powództwa, tj. art. 405 k.c., który został powołany w kontekście potrzeby waloryzacji kwoty pieniężnej pochodzącej ze sprzedaży składnika majątku wspólnego, a którą to sumę pozwana przeznaczyła na budowę domu na nieruchomości należącej do jej majątku osobistego. Należy podkreślić, że instytucja bezpodstawnego wzbogacenia odnosi się do sytuacji, w której określone przesunięcie majątkowe nie wynika ani z kontraktu ani z deliktu. Hipoteza normy prawnej rekonstruowanej na podstawie art. 405 k.c. nie obejmuje tych wypadków zwrotu korzyści, które regulowane są przez przepisy szczególne. Do takich należą natomiast art. 43-46 k.r.o. regulujące rozliczenia między małżonkami w razie podziału majątku. Z przytoczonych w pozwie okoliczności faktycznych wynika, że stosunki majątkowe pomiędzy małżonkami do momentu zawarcia małżeńskiej umowy majątkowej podlegały reżimowi wspólności ustawowej i według tych przepisów powinno zostać dokonane rozliczenie ceny sprzedaży spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu stanowiącego składnik majątku wspólnego z uwzględnieniem, w granicach stosownych wniosków, nakładów byłych małżonków pochodzących z ich majątków osobistych.

Argumentem wspierającym przedstawioną ocenę jurydyczną jest także to, że zawarta przez strony 15 września 1994 roku umowa wyłączająca wspólność ustawową nie doprowadziła do zmiany statusu prawnego spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego należącego do majątku wspólnego małżonków. Uszło bowiem uwagi Sądu Okręgowego, że w dacie zawarcia tej umowy obowiązywały art. 215 § 2 i 3 ustawy z dnia 16 września 1982 roku prawo spółdzielcze (Dz.U. 30, poz. 210 ze zm.), które były przepisami szczególnymi w stosunku do przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego normujących stosunki majątkowe między małżonkami. W świetle art. 215 § 2 prawa spółdzielczego spółdzielcze prawo do lokalu przydzielonego obojgu małżonkom lub jednemu z nich w czasie trwania małżeństwa dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych rodziny należało wspólnie do obojga małżonków bez względu na istniejące między nimi stosunki majątkowe i niezależnie od tego z jakich środków zostało nabyte. Wspólność tego prawa miała charakter przymusowy i nie przestawała istnieć w razie ustania wspólności majątkowej podczas trwania małżeństwa, co wynikało wprost z art. 215 § 3 prawa spółdzielczego. Jednakże sąd, stosując odpowiednio przepisy o zniesieniu wspólności majątkowej, mógł na żądanie jednego z małżonków z ważnych powodów znieść wspólność tego prawa (art. 215 § 3 zd. 2 cyt. ustawy). Powołane przepisy zostały uchylone ustawą z 19 grudnia 2002 roku o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych i niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 240, poz. 2058).

Nawiązując do realiów rozpoznawanej sprawy należy stwierdzić, że skoro strony nie wyłączyły w drodze postępowania sądowego wspólności spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, to oznacza to, że w dacie zawarcia umowy sprzedaży było ono objęte wspólnością ustawową. Rozliczenie ceny uzyskanej ze sprzedaży tego prawa powinno zatem nastąpić w postępowaniu nieprocesowym o podział majątku wspólnego (art. 566-567 k.p.c.), jeżeli -tak jak ustalił to Sąd pierwszej instancji strony- nie dokonały podziału tego majątku w drodze stosownej umowy. W konsekwencji za błędną należy uznać ocenę prawną przedstawioną w motywach zaskarżonego wyroku, według której w świetle okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie pozwu podstawę prawną dochodzonego przez powoda roszczenia stanowi art. 405 k.c. Przepis ten nie może mieć zastosowania, jeżeli przepisy szczególne regulują sposób rozliczenia określonego przysporzenia majątkowego, a do takich należą art. 43-46 k.r.o.

W tej sytuacji podniesiony w apelacji zarzut naruszenia art. 121 pkt 3 k.c. okazał się bezprzedmiotowy. Z uwagi zatem na nierozpoznanie istoty sprawy na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. zaskarżony wyrok należało uchylić i sprawę przekazać Sądowi Okręgowemu w Warszawie do ponownego rozpoznania. Rozpoznając sprawę ponownie, Sąd pierwszej instancji rozważy przede wszystkim zmianę trybu postępowania – z procesu na postępowanie nieprocesowe (art. 567 k.p.c.), a w dalszej kolejności przekazanie sprawy sądowi rejonowemu właściwemu rzeczowo i miejscowo (art. 566 k.p.c.) do rozpoznania sprawy o podział majątku wspólnego.

Z tych przyczyn orzeczono jak w sentencji.

SSO (del.) Dagmara Olczak-Dąbrowska SSA Robert Obrębski SSA Roman Dziczek