Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III PK 156/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 września 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Staryk (przewodniczący)
SSN Dawid Miąsik
SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Z. B. i M. D.
przeciwko "F. " Spółce Akcyjnej w L.
o odszkodowanie i zadośćuczynienie ,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 9 września 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w L.
z dnia 27 listopada 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w pkt 1 i 2 w części zasądzającej od
strony pozwanej na rzecz powodów odszkodowania i
zadośćuczynienia za naruszenie ich dóbr osobistych i w tym
zakresie sprawę przekazuje Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Pozwana F. S.A. skargą kasacyjną zaskarżyła wyrok Sądu Okręgowego -
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 27 listopada 2013 r. w części
zasądzającej na rzecz powoda Z. B. odszkodowanie w kwocie 15.516,55 zł za
szkodę majątkową wyrządzoną wskutek naruszenia jego dóbr osobistych oraz
zadośćuczynienia w kwocie 35.000 zł za doznaną przezeń krzywdę z tego samego
tytułu, a ponadto w części zasądzającej na rzecz powoda M. D. odszkodowanie w
kwocie 15.454,65 zł za szkodę majątkową wyrządzoną wskutek naruszenia jego
dóbr osobistych i zadośćuczynienia w kwocie 33.000 zł za doznaną przezeń
krzywdę z tego samego tytułu. Zaskarżonemu wyrokowi zarzuciła naruszenie
prawa materialnego przez jego błędną wykładnię: 1. art. 23, 24 i 448 k.c. w związku
z art. 300 k.p., przez bezpodstawne przyjęcie, że pozwana rozwiązując stosunki
pracy bez wypowiedzenia z winy powodów naruszyła ich dobra osobiste w sposób
uzasadniający zasądzenie na ich rzecz odszkodowań i zadośćuczynień z tego
tytułu. Tymczasem pozwana działała w przekonaniu co do legalności i zasadności
zastosowanego trybu rozwiązania stosunków pracy z powodami, tj. zgodnie z
obowiązującymi przepisami prawa i w wykonaniu jej praw podmiotowych,
a działania te nie miały na celu wyrządzenia powodom szkody, ale wyłącznie
ochronę interesów pozwanej, co wyłączało przesłankę bezprawności, warunkującą
odpowiedzialność z tytułu naruszenia dóbr osobistych (art. 24 § 1 k.c.). Pojęcie
„bezprawności” w rozumieniu tego przepisu nie wynika z rozwiązania umowy o
pracę bez wypowiedzenia z naruszeniem przepisów w rozumieniu art. 56 k.p.,
ale wymaga przesłanki bezprawności w rozumieniu art. 24 § 1 k.c., tj. wykazania,
że zamiarem pozwanej było podanie okoliczności obiektywnie nieprawdziwych w
celu poniżenia powodów w opinii publicznej lub narażenia ich na utratę zaufania
potrzebnego w działalności menedżerskiej oraz świadomości sprawcy,
że przytoczone przezeń okoliczności były nieprawdziwe, co w niniejszej sprawie nie
miało miejsca. Ponadto art. 23 k.c. i 24 k.c. nie stanowią samodzielnych podstaw
odpowiedzialności odszkodowawczej za szkody majątkowe lub krzywdy
wyrządzone naruszeniem dóbr osobistych, gdyż odsyłają w tym zakresie do zasad
ogólnych, a tym samym powodowie powinni wykazać wszystkie przesłanki
odpowiedzialności odszkodowawczej z art. 415 k.c., w tym również wysokość
szkody oraz działanie pozwanej z zamierzonym (umyślnym) naruszeniem
3
przepisów o rozwiązywaniu umów o pracę bez wypowiedzenia, prowadzącym do
naruszenia ich dóbr osobistych, 2. art. 23 k.c. i art. 24 k.c. w związku z art. 300 k.p.
oraz art. 58 k.p. w związku z art. 56 k.p., przez uznanie, że odszkodowania
zasądzane na rzecz powodów na podstawie art. 58 k.p. nie podlegały zaliczeniu na
poczet roszczeń odszkodowawczych za naruszenie ich dóbr osobistych,
dochodzonych w oparciu o przepisy Kodeksu cywilnego. Skarżąca wniosła o
uchylenie wyroku Sądu Okręgowego w zaskarżonej części i jego zmianę punkcie 1,
przez obniżenie zasądzonej od na rzecz Z. B. kwoty 67.799,71 zł do kwoty
17.283,16 zł oraz w punkcie 2 wyroku poprzez obniżenie zasądzonej na rzecz
powoda M. D. kwoty 65.032,81 zł do kwoty 16.578,16 zł oraz zasądzenie od
powodów na rzecz pozwanego kosztów procesu za wszystkie instancje według
norm przepisanych, względnie - o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania za wszystkie instancje.
W sprawie tej ustalono, ze powód Z. B. od dnia 16 listopada 2009 r. pełnił w
pozwanej funkcję prezesa zarządu. Od tego samego dnia został zatrudniony u
pozwanego na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony na tym stanowisku
pracy. Natomiast M. D. pełnił od dnia 24 sierpnia 2009 r. funkcję członka zarządu
pozwanej i tej daty był zatrudniony na wymienionym stanowisku na podstawie
umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony.
W dniu 23 lutego 2011 r. w W. odbyło się nadzwyczajne walne
zgromadzenie akcjonariuszy pozwanej, które podjęło uchwały o odwołaniu
powodów ze składu zarządu pozwanej. Natomiast 1 marca 2011 r. pozwana
rozwiązała z nimi umowy o pracę bez wypowiedzenia, oba o analogicznym
brzmieniu (dalej również jako „Oświadczenia”). Oświadczenia te zostały wręczone
powodom z powodu ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków
pracowniczych, polegającego na „naruszeniu art. 377 k.s.h. oraz narażeniu
pracodawcy na znaczną szkodę, w związku z zawieranymi w imieniu Spółki
umowami”. Pozwana zarzucała, ze powodowie działający jako reprezentanci Spółki
podpisali niekorzystne umowy z C. Sp. z o.o. na doradztwo w zakresie
komercjalizacji nieruchomości będących własnością Spółki, znajdujących się w G.
(umowa z dnia 20 maja 2010 r. oraz umowa z dnia 23 lipca 2010 r.) oraz umowę
4
pośrednictwa sprzedaży nieruchomości położonej w M. (umowa z dnia 1 grudnia
2010 r.)”. Ponadto Spółka reprezentowana przez powodów objęła 100% emisji
obligacji komercyjnych wyemitowanych przez spółkę T. S.A. za kwotę 2.000.000 zł,
bez należytego zabezpieczenia swojej wierzytelności, gdyż kontrahent zobowiązał
się jedynie do ustanowienia hipoteki w przypadku, gdyby wykupienie obligacji nie
nastąpiłoby zgodnie z warunkami emisji obligacji. Tego rodzaju działania naraziły
pozwana Spółkę na szkodę znacznych rozmiarów.
Wyrokiem z dnia 28 lutego 2013 r. Sąd Rejonowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych stwierdził niezgodność z prawem rozwiązania umowy o pracę bez
wypowiedzenia na podstawie art. 52 § 1 k.p. i zasądził od pozwanej na rzecz: 1.
powoda Z. B. kwotę 89.119,66 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 17 czerwca
2011 r. do dnia zapłaty, w pozostałej części powództwo oddalił oraz dodatkowo
kwotę 4.395,24 zł tytułem częściowego zwrotu opłaty od pozwu, a także kwotę
4.698 zł tytułem zwrotu części kosztów zastępstwa procesowego; 2. powoda M. D.
kwotę 88.706,50 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 17 czerwca 2011 r. do dnia
zapłaty, w pozostałej części powództwo oddalił, oraz dodatkowo kwotę 4.361,40 zł
tytułem częściowego zwrotu opłaty od pozwu i kwotę 4.860 zł tytułem zwrotu części
kosztów zastępstwa procesowego. Sąd nakazał także ściągnąć od strony pozwanej
na rzecz Skarbu Państwa kwotę 8.846,45 zł tytułem zwrotu części nieuiszczonych
wydatków, w pozostałej części nieuiszczone koszty sądowe przejął na rachunek
Skarbu Państwa, a wyrokowi w pkt I nadał rygor natychmiastowej wykonalności do
kwoty 17.238,16 zł oraz w pkt IV do kwoty 16.578,16 zł. Na zasądzoną na rzecz
powoda Z. B. kwotę składały się następujące sumy: 17.283,16 zł – odszkodowania
na podstawie art. 56 k.p. w związku z art. 58 k.p.; 8.940,87 zł – dalszego
odszkodowania w wysokości wynagrodzenia za marzec 2011 r.; 12.379,08 zł –
odszkodowania za utracona odprawę; 15.516,55 zł - odszkodowania za szkodę
majątkową wyrządzoną powodowi wskutek naruszenia jego dóbr osobistych w
postaci „dobrego imienia, czci i renomy dobrego menedżera” za okres „pół roku po
dyscyplinarnym zwolnieniu” i 35.000 zł - zadośćuczynienia za doznaną przez
krzywdę z tego samego tytułu.
W przypadku M. D. na zasądzoną kwotę składały się: 16.578,16 zł
kodeksowego odszkodowania za niezgodne z prawem rozwiązanie umowy o prace
5
bez wypowiedzenia a podstawie art. 56 k.p. w związku art. 58 k.p.; 11.796,73 zł –
dalszego odszkodowania w wysokości wynagrodzenia za marzec 2011 r.;
11.876,06 zł – za utracona odprawę; 15.454,65 zł - odszkodowania za szkodę
majątkową wyrządzoną wskutek naruszenia jego dóbr osobistych w postaci
„dobrego imienia, czci i renomy dobrego menedżera” za okres „pół roku po
dyscyplinarnym zwolnieniu” i 33.000 zł zadośćuczynienia za krzywdę z tego
samego tytułu.
Sąd Rejonowy uznał, że rozwiązania umów o prace wskutek naruszenia jego
dóbr osobistych w postaci „dobrego imienia, czci i renomy dobrego menedżera” za
okres „pół roku po dyscyplinarnym zwolnieni” z powodami nie miały legalnych ani
uzasadnionych podstaw, ponieważ powodowie dziali w granicach dopuszczalnego
ryzyka prowadzenia działalności gospodarczej „i nie można im nadać waloru
nieracjonalności oraz niegospodarności”, co w konsekwencji doprowadziło do
naruszenia ich dóbr osobistych powodów i uzasadniało zasądzenie na ich rzecz nie
tylko odszkodowań za szkodę majątkową będącą wynikiem tych naruszeń, oraz
również zadośćuczynień z tego samego tytułu. Wskazał, ze po rozwiązaniu
stosunku pracy Z. B. nie rejestrował się w urzędzie pracy, gdyż był przekonany ze z
uwagi na sposób zwolnienia z pracy nie zostałby zarejestrowany. W okresie 6
miesięcy od zwolnienia uzyskał dochód w kwocie 36.000 zł, w tym zasiłek z ZUS w
kwocie 3.000 zł oraz dochód z uczestnictwa w Radzie Nadzorczej […] Fabryk […] w
kwocie 2.000 zł. M. D. po rozwiązaniu stosunku pracy przez pozwana także nie
zarejestrował się w urzędzie pracy. W marcu 2011 r. podjął zatrudnienie na
stanowisku kontrolera finansowego w Wytwórni […] w wymiarze ½ etatu za
wynagrodzeniem w kwocie 700 zł brutto, gdzie był zatrudniony do grudnia 2011 r.
Jego łączne wynagrodzenie za ten okres wyniosło ok. 5.500 zł. Aktualnie prowadzi
gospodarstwo rolne odziedziczone po rodzicach oraz utrzymuje się z oszczędności.
Po rozpoznaniu apelacji strony pozwanej Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 27 listopada 2013 r. obniżył kwotę
89.119,66 zł zasądzoną na rzecz Z. B. do kwoty 67.799,71 zł, a także obniżył kwotę
88.706,50 zł zasądzoną na rzecz M. D. do kwoty 65.032,81 zł, a w pozostałej
części apelacje oddalił. Ponadto, Sąd zasądził od pozwanego na rzecz powodów
kwoty tytułem zwrotu części opłaty od pozwu i zwrotu kosztów procesu. Dodatkowo
6
Sąd nakazał ściągnąć od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa kwotę 6.310 zł oraz
zasądził od pozwanego na rzecz powodów kwotę po 1.350 zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania apelacyjnego.
Sąd Okręgowy nie podzielił oceny prawnej Sądu Rejonowego w części
zasądzającej na rzecz powodów dodatkowe odszkodowania za bezprawne
rozwiązanie stosunku pracy ze względu na brak warunku „celowego i
zamierzonego wyrządzenia powodom szkody”, przeto powodom należało zasądzić
wyłącznie odszkodowanie za bezprawne rozwiązanie stosunków pracy na
podstawie i w granicach uregulowanych przepisami Kodeksu pracy. W tym zakresie
pomniejszył zasądzone na rzecz powodów przez Sąd pierwszej instancji kwoty.
Odwołując się do orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 2009 r., I PK
135/08, Sąd Okręgowy wskazał, że podstawą prawną uzupełniającej
odpowiedzialności odszkodowawczej pracodawcy w razie rozwiązania umowy o
pracę bez wypowiedzenia są przepisy Kodeksu cywilnego o odpowiedzialności
deliktowej (art. 415 k.c. w związku z art. 300 k.p.). Odpowiedzialność taką
uzasadnia (przy spełnieniu pozostałych przesłanek) działanie pracodawcy
polegające na zamierzonym (umyślnym) naruszeniu przepisów o rozwiązaniu
umowy o pracę bez wypowiedzenia, a pracownik zobowiązany jest wykazać
wszystkie przesłanki odpowiedzialności pracodawcy wynikające z art. 415 k.c.,
w tym umyślność działania, której nie można było przypisać stronie pozwanej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W skardze kasacyjnej nie zawarto wszystkich adekwatnych podstaw
kasacyjnego zaskarżenia, w tym zarzutu naruszenia art. 111
k.p., który obowiązek
pracodawcy poszanowania godności i innych dóbr osobistych pracownika uznaje
za podstawową zasadę prawa pracy. Norma ta pozwala w uzasadnionych
przypadkach uznać, ze bezprawne naruszenie wymienionych dóbr w zakresie
potencjalnie nieprawdziwych zarzutów dotyczących wykonywania pracy
zawodowej, z zamiarem naruszenia dobrego imienia, godności i „renomy
zawodowej” pracownika w sposób, który naraża go na utratę zaufania wymaganego
do wykonywania dalszego lub znalezienia innego zatrudnienia, może niekiedy
7
naruszać dobra osobiste pracownika i uzasadniać zasadzenie adekwatnych
roszczeń na podstawie odpowiednio stosowanych przepisów Kodeksu cywilnego w
związku z art. 300 k.p.
Sąd Najwyższy ocenił, że także w granicach podstaw i zarzutów zaskarżenia
kontestowany wyrok w zaskarżonych zakresach zasądzenia na rzecz powodów
odszkodowań i zadośćuczynień za naruszenie dóbr osobistych nie może się ostać.
Uznanie przez Sad drugiej instancji, że skarżąca nie ponosiła na podstawie art. 415
k.c. w związku z art. 300 k.p. dalszej (uzupełniającej) odpowiedzialności
odszkodowawczej za niezgodne z prawem niezwłoczne rozwiązanie umów o pracę
z winy powodów z braku zamierzonego oraz umyślnego dyscyplinarnego
pozbawienia ich zatrudnienia, sprawia, iż istotnie niezrozumiała, niespójna i prima
facie nieracjonalna, a co najmniej nienależycie uzasadniona była równoczesna
krańcowo odmienna ocena akceptacja tego Sądu zasadności przypisania skarżącej
bezprawnego i zawinionego naruszenia pracowniczych dóbr osobistych powodów
oraz zasądzenia dalszych roszczeń odszkodowawczych oraz zadośćuczynień na
podstawie art. 111
k.p. w związku z art. 24 § 1 zdanie trzecie k.c. lub § 2 tego
przepisu Kodeksu cywilnego, które odsyłają do zasad ogólnych odpowiedzialności
odszkodowawczej za czyny niedozwolone (art. 24 § 1 zdanie trzecie w związku z
art. 415 k.c.) lub do zasad odpowiedzialności za zawinione krzywdy niemajątkowe
(art. 24 § 2 w związku z art. 448 k.c.). Jeżeli zatem Sąd drugiej instancji
zreformował wyrok Sądu pierwszej instancji i oddalił powództwa o zasądzenie
powodom uzupełniającego odszkodowania na podstawie wymienionych przepisów
Kodeksu cywilnego o czynach niedozwolonych w związku z rozwiązaniem
stosunków pracy, to wysoce kontrowersyjne było utrzymanie kontestowanego
orzeczenia Sądu pierwszej instancji w zakresie zasądzającym na rzecz powodów
odszkodowanie i zadośćuczynienie za naruszenie dóbr osobistych, które mogą być
dochodzone tylko na zasadach ogólnych i w reżimie cywilnoprawnej
odpowiedzialności za czyny niedozwolone. Dodatkowo wskazane powodom
przyczyny niezwłocznego rozwiązania umów o pracę nie były prima facie ani
oczywiście nieprawdziwe, ale zostały zweryfikowane na korzyść powodów dopiero
po długotrwale prowadzonym postępowaniu sadowym, z posiłkowym oparciem się
na opinii biegłego sądowego o specjalizacji adekwatnej do oceny wywołujących
8
wątpliwości zachowań powodów, prowadzonych w imieniu i na rzecz strony
pozwanej.
W judykaturze prawa pracy przyjmuje się, że pracodawca z reguły nie
odpowiada za naruszenie dóbr osobistych pracownika wynikające z postępowania
karnego nawet wtedy, gdy pozbawił pracownika zatrudnienia zarzucając mu
popełnienie przestępstwa, które miało uniemożliwiać dalsze zatrudnienie na
zajmowanym stanowisku pracy, jeżeli pracownik został następnie uniewinniony lub
bezwarunkowo umorzono postępowanie karne (por. wyrok z dnia 26 marca 1998 r.,
I PKN 573/97, OSNAPiUS 1999 nr 6, poz. 197). W tej linii judykatury argumentuje
się, że rozwiązanie umowy o prace bez wypowiedzenia z winy pracownika nie
stanowi bezprawnego działania w rozumieniu art. 24 § 1 k.c. nawet wtedy, gdy jego
przyczyna okazała się nieprawdziwa (por. wyrok Sadu Najwyższego z dnia 1
października 1998 r., I PKN 353/ 98, OSNAPiUS 1999 nr 21, poz. 678). Oznacza
to, że prawem dopuszczalne sposoby rozwiązywania stosunków pracy na ogół nie
noszą cechy bezprawności ani zawinienia pracodawcy wymaganych do zasądzenia
uzupełniających lub dalszych roszczeń dochodzonych na podstawie przepisów
Kodeksu cywilnego, chyba że pracodawca działał ewidentnie bezprawnie oraz z
zawinionym zamiarem i co najmniej przewidywalnością niekorzystnych skutków
niezgodnego z prawem pozbawienia pracownika zatrudnienia o cechach „wilczego
biletu” lub „infamii zawodowej”, wskutek pozbawienia pracownika w istotnym
stopniu możliwości zarobkowania w przyszłości. Prawem dopuszczalna możliwość
rozwiązania stosunku pracy jest uprawnieniem pracodawcy i co do zasady nie ma
podstaw prawnych, poza jego bezprawnym i zawinionym, tj. kwalifikowanym
nadużyciem, do twierdzenia, że legalne sposoby rozwiązania stosunku pracy noszą
cechę bezprawności (nielegalności).
Każdy sposób rozwiązania stosunku pracy, w szczególności z przyczyn
dotyczących pracownika, nie jest obojętny przy poszukiwaniu nowego zatrudnienia,
ale trudności ze znalezieniem nowej pracy dotykają niemal każdej osoby
poszukującej zatrudnienia. Ponadto prawo do utrzymania zatrudnienia ani prawo do
znalezienia kolejnej pracy nie sa prawami osobistymi, przeto rozwiązanie stosunku
pracy z pracownikiem może naruszać jego dobra osobiste tylko w razie
kwalifikowanego, zamierzonego i umyślnego pogwałcenia konkretnych osobistych
9
praw pracowniczych, jeżeli takie zachowanie pracodawcy oddziałuje na prawem
chronioną godność lub inne dobra osobiste pracownika (art. 111
k.p). W ocenie
Sądu Najwyższego, odpowiedzialność za naruszenie dóbr osobistych pracownika
wymaga wykazania kwalifikowanej bezprawności i oczywistego zawinienia
pracodawcy, który może uwolnić się od ponoszenia takiej odpowiedzialności
wykazywaniem braku zamiaru, bezprawności lub zawinienia, w tym obiektywną
niemożnością przewidzenia skutków rozwiązania umowy o prace polegających na
świadomym dążeniu do wykluczenia zwolnionego pracownika z rynku pracy w
konkretnym zawodzie. Tymczasem powodowie, którzy utracili zatrudnienie
menedżerów mogli i powinni odnaleźć się nie tylko w tego typu zatrudnieniu, ale
poszukać nowego zatrudnienia odpowiadającego nie tylko ich kwalifikacjom
menedżerskim.
Powyższe uzasadnia wyrażenie poglądu, że rozwiązanie umowy o pracę bez
wypowiedzenia z winy pracownika, które prawomocnym wyrokiem sądowym
zostało uznane za naruszające przepisy o rozwiązywaniu umów o pracę w tym
trybie, może naruszać chronione dobra osobiste pracownika (art. 111
k.p.), ale tylko
wtedy, gdyby pismo rozwiązujące stosunek pracy zawierało zwroty oczywiście
naruszające godność lub inne dobra osobiste, a w szczególności gdyby ewidentnie
bezprawne i bezpodstawne zwolnienie z pracy podważało reputację lub renomę
zawodową pracownika w sposób prowadzący do utraty zaufania wymaganego do
dalszego wykonywania określonego zatrudnienia lub wykorzystania posiadanych
kwalifikacji zawodowych do prowadzenia innej działalności gospodarczej albo
zawierało zwroty znieważające, obraźliwe, oczywiście nieprawdziwe, poniżające,
ośmieszające lub upokarzające pracownika nielegalnie pozbawionego zatrudnienia
z zamiarem zawinionego i niezgodnego z prawem (bezprawnego) naruszenia jego
chronionych dóbr osobistych, wyrządzenia mu szkody materialnej lub krzywdy
niemajątkowej. Z takiego normatywnego i jurydycznego punktu odniesienia Sąd
drugiej instancji powinien ocenić wskazane powodom przyczyny rozwiązania umów
o pracę bez wypowiedzenia w postaci „naruszenia art. 377 k.s.h. oraz narażenia
pracodawcy na znaczną szkodę, w związku z zawieranymi w imieniu Spółki
umowami”.
10
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy wyrokował jak w sentencji na
podstawie art. 39815
k.p.c.