Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III KK 277/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Szewczyk (przewodniczący)
SSN Jarosław Matras (sprawozdawca)
SSA del. do SN Stanisław Stankiewicz
Protokolant Anna Korzeniecka-Plewka
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Krzysztofa Parchimowicza
w sprawie wnioskodawcy T. S.
w przedmiocie wniosku o odszkodowanie i zadośćuczynienia za niesłuszne
aresztowanie
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 17 listopada 2015 r.,
kasacji, wniesionej przez pełnomocnika wnioskodawcy
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 26 marca 2015 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu Okręgowego w L.
z dnia 23 grudnia 2014 r.,
I uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu;
II zarządza zwrot na rzecz wnioskodawcy uiszczonej opłaty od
kasacji.
UZASADNIENIE
2
Pełnomocnik T. S. złożył do Sądu Okręgowego wniosek o zasądzenie z
tytułu niesłusznego tymczasowego aresztowania w sprawie sygn. IX K …/08 Sądu
Rejonowego kwoty 51.664 zł tytułem odszkodowania oraz 400.000 zł tytułem
zadośćuczynienia.
Wyrokiem z dnia 22 stycznia 2013 r. Sąd Okręgowy w L. zasądził na rzecz
wnioskodawcy kwotę 49.000 zł, w tym tytułem odszkodowania 15.000 zł zaś 34.000
zł tytułem zadośćuczynienia (co wynikało z uzasadnienia wyroku); w pozostałym
zakresie wniosek oddalił (rozstrzygnięcie w pkt II wyroku – k. 84).
Na skutek apelacji złożonej przez pełnomocnika wnioskodawcy, który
zaskarżył wyrok w zakresie w jaki wniosek oddalono, Sąd Apelacyjny wyrokiem z
dnia 16 kwietnia 2013 r. zmienił zaskarżony wyrok i podwyższył zasądzone
odszkodowanie i zadośćuczynienie do kwoty 65.000 zł. Z uzasadnienia wyroku
wynika, że dodatkowo (ponad kwoty przyznane przez Sąd pierwszej instancji) sąd
ten zasądził 10.000 zł tytułem odszkodowania zaś 6.000 zł tytułem
zadośćuczynienia. W punkcie drugim rozstrzygnięcia wyrok w pozostałym zakresie
został utrzymany w mocy (k. 109).
Kasację od tego wyroku w zakresie w jakim wyrok został utrzymany w mocy
złożył pełnomocnik wnioskodawcy (k. 126-130).
Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 3 lutego 2014 r. sygn. III KK 286/13 uchylił
zaskarżony wyrok i sprawę przekazał do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu (k. 153 - 156 wyrok wraz z uzasadnieniem).
Ponownie rozpoznając sprawę w postępowaniu odwoławczym Sąd
Apelacyjny wyrokiem z dnia 24 kwietnia 2014 r. uchylił wyrok w zaskarżonej części,
tj. co do rozstrzygnięcia w pkt II i sprawę w tym zakresie przekazał do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu (k. 163).
Po ponownym rozpoznaniu sprawy w postępowaniu pierwszoinstancyjnym
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 23 grudnia 2014 r. orzekł w następujący sposób:
I. Zasądził od Skarbu Państwa na rzecz T. S. 70.000 zł tytułem odszkodowania
za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznana krzywdę wynikłą z
niewątpliwie niesłusznego aresztowania w sprawie IX K ../08 Sądu
Rejonowego w L.;
II. w pozostałej części wniosek oddalił;
3
III. kosztami postępowania obciążył Skarb Państwa.
Z uzasadnienia wyroku wynika, że zasądzona kwota stanowiła różnicę
pomiędzy ustaloną łączną kwotą 119.000 zł należną wnioskodawcy tytułem
odszkodowania i zadośćuczynienia, a kwotą już „zasądzoną prawomocnie” (str. 7
uzasadnienia). Na ogólną kwotę 119.000 zł składało się 54.600 zł tytułem
odszkodowania oraz 64.400 zł zadośćuczynienia ( str.6-7 uzasadnienia wyroku).
Apelację od tego wyroku w zakresie w jakim oddalono wniosek o
zasądzenie na rzecz wnioskodawcy tytułem zadośćuczynienia całej
dochodzonej kwoty wniósł pełnomocnik wnioskodawcy. Wyrokowi temu zarzucił:
1/ obrazę przepisów postepowania, która miała istotny wpływ na treść orzeczenia, a
mianowicie:
„ a) zadośćuczynienia kwoty 64.400 zł, która w realiach niniejszej sprawy,
zważywszy na całokształt okoliczności, a w szczególności na doznane przez
wnioskodawcę cierpienia - zarówno fizyczne, jak i psychiczne - oraz ich
intensywność i rozmiar, stanowi kwotę, która jest nieodpowiednia, bowiem nie
rekompensuje w pełni poniesionych przez T. S. strat oraz krzywd związanych
bezpośrednio z jego niesłusznym zatrzymaniem i tymczasowym aresztowaniem;
b) art. 7 k.p.k. poprzez niezasadne przyjęcie przez Sąd I instancji, iż zmiana
warunków życiowych wnioskodawcy, polegająca na przeprowadzce za granicę w
celu poszukiwania zatrudnienia i poniesione w związku z tym koszty, a także
cierpienia psychiczne związane z długotrwałą rozłąką z rodziną nie stanowią
bezpośrednich negatywnych skutków jego niewątpliwie niesłusznego zatrzymania i
tymczasowego aresztowania, co na gruncie niniejszej sprawy stanowi dowolną, a
nie swobodną ocenę dowodów;
2) błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia mających
istotny wpływ na jego treść, a mianowicie:
a) bezpodstawne i całkowicie oderwane od przepisów regulujących przedmiotową
materię przyjęcie przez Sąd I instancji, iż kwota obecnie osiąganych przez
wnioskodawcę zarobków ma istotny wpływ na wysokość zasądzonego na jego
rzecz zadośćuczynienia z tytułu niesłusznego zatrzymania i tymczasowego
aresztowania;
4
b) niezasadne ograniczenie się przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia
pieniężnego w niniejszej sprawie jedynie do okresu faktycznego tymczasowego
aresztowania wnioskodawcy, co w świetle przedmiotowych okoliczności jest dla
wnioskodawcy wyjątkowo krzywdzące, bowiem skutki niesłusznego zatrzymania i
tymczasowego aresztowania wykraczają zdecydowanie poza moment zwolnienia
go z aresztu.”
Wskazując na powyższe skarżący wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku
poprzez zasądzenie na rzecz T. S. kwoty 400.000 zł tytułem zadośćuczynienia za
niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie, ewentualnie o
uchylenie wyroku w zaskarżonym zakresie i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania przez Sąd I instancji.
Po rozpoznaniu tej apelacji Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 26 marca 2015
r. utrzymał zaskarżony wyrok w mocy, uznając apelację za oczywiście bezzasadną
(k. 244).
Od tego wyroku kasację wniósł pełnomocnik wnioskodawcy. Zaskarżając
wyrok w całości zarzucił mu rażące naruszenie prawa procesowego mające istotny
wpływ na treść orzeczenia oraz prawa materialnego, a mianowicie:
1. art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k. poprzez wydanie orzeczenia w zakresie, w którym
postępowanie karne zostało prawomocnie zakończone;
2. art. 2 § 2 k.p.k., art. 4 k.p.k. i art. 7 k.p.k. poprzez wydanie orzeczenia w
zakresie zadośćuczynienia z naruszeniem zasad prawidłowego rozumowania oraz
nieuwzględnieniem wszystkich okoliczności w sprawie;
3. art. 457 § 3 k.p.k. w zw. z art. 424 § 2 k.p.k.. poprzez nie uzasadnienie
wyroku w zakresie sposobu obliczenia wysokości zadośćuczynienia, a jedynie
ograniczenie się do stwierdzenia, że metoda zastosowana przez Sąd Okręgowy
była niewłaściwa, jak również brak wypowiedzenia się do czasookresu za który
zadośćuczynienie zostało przyznane;
4. art. 445 § 1 k.c. przez brak jego wykładni w realiach niniejszej sprawy co
uniemożliwia kontrolę w czym sąd upatruje, że tak określona kwota
zadośćuczynienia jest odpowiednia w rozumieniu tego przepisu.
Skarżący wniósł w konkluzji o uchylenie zaskarżonego orzeczenia w całości i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
5
W pisemnej odpowiedzi na kasację prokurator Prokuratury Apelacyjnej
wniósł o jej oddalenie jako oczywiście bezzasadnej, a stanowisko takie poparł
obecny na rozprawie kasacyjnej prokurator Prokuratury Generalnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja okazała się zasadna, co skutkowało koniecznością uchylenia
zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
drugiej instancji. Przed wyjaśnieniem powodów takiego rozstrzygnięcia podkreślić
należy, iż opisanie procesowych rozstrzygnięć zapadłych poprzednio było celowe
nie tylko z uwagi na pierwszy zarzut kasacji, ale także w celu ustalenia zakresu w
jakim zaskarżono wyrok w kasacji, a zatem określenia pola orzekania w
postępowaniu kasacyjnym i – z uwagi na treść wyroku Sądu Najwyższego – w
postępowaniu ponownym. W pierwszej kolejności nie sposób nie dostrzec, że o ile
pierwsza apelacja sporządzona przez pełnomocnika wnioskodawcy zaskarżała
zapadły wyrok w zakresie odszkodowania i zadośćuczynienia w części w jakiej
oddalono wniosek ponad kwotę 49.000 zł, to już druga apelacja, którą rozpoznał
Sąd Apelacyjny w dniu 26 marca 2015 r., przedmiotowym zakresem obejmowała
tylko wyrok Sądu pierwszej instancji, w części oddalającej wniosek o
zasądzenie zadośćuczynienia ponad kwotę już przyznaną. Taki zakres
zaskarżenia wynikał wyraźnie nie tylko z petitum apelacji i końcowego żądania, ale
także z treści wskazanych zarzutów. Oczywiste jest zatem, że zakresem obecnie
wniesionej kasacji objęte jest tylko rozstrzygnięcie co do zadośćuczynienia. Druga
uwaga musi dotyczyć określenia zakresu w jakim rozstrzygnięto o roszczeniach
wnioskodawcy w sposób prawomocny. Otóż nie budzi wątpliwości, że z chwilą
wydania wyroku przez Sąd Apelacyjny po raz pierwszy rozpoznający sprawę w
postępowaniu odwoławczym rozstrzygnięto prawomocnie co do uwzględnienia
wniosku do kwoty 65.000 zł, na którą składało się 25.000 zł odszkodowania oraz
40.000 zł tytułem zadośćuczynienia. Pełnomocnik wnioskodawcy nie mógł przecież
zaskarżyć kasacją rozstrzygnięcia na korzyść wnioskodawcy, bo nie miał w tym
zakresie gravamen. Taki zakres zaskarżenia, tak co do odszkodowania jak i do
zadośćuczynienia, wynikał zresztą wprost z pierwszej wniesionej kasacji (k. 126 –
„w części utrzymującej w mocy wyrok Sądu I instancji”). Uchylenie przez Sąd
Najwyższy wyroku Sądu drugiej instancji obejmowało zatem tylko rozstrzygnięcie w
6
którym utrzymano w mocy wyrok Sądu pierwszej instancji w zakresie w jakim
oddalono roszczenie o odszkodowanie i zadośćuczynienie ponad kwotę 65.000 zł.
Zatem już po wydaniu wyroku w dniu 16 kwietnia 2013 r. wnioskodawca miał
prawomocnie zasądzoną kwotę 65.000 zł, a zatem dalsze postępowanie mogło
się toczyć tylko w zakresie ponad tę kwotę. Sąd Okręgowy procedując w sprawie
po raz wtóry tej okoliczności niestety nie dostrzegł, czego efektem, było zasądzenie
łącznie kwoty 70.000 zł tytułem odszkodowania i zadośćuczynienia zamiast kwoty
54.000 zł (różnica między ustaloną kwota 119.000 zł a prawomocnie zasądzoną
65.000 zł.). Fakt ten mógł wynikać także z mało precyzyjnego uzasadnienia Sądu
Apelacyjnego w kontekście treści wydanego wyroku. Jasne jest zaś, że
ograniczenie zaskarżenia co do oddalenia wniosku o zadośćuczynienie ponad
kwotę 64.400 zł nastąpiło – co już wyżej wskazano - w drugiej apelacji. To zaś
wyznaczyło również zakres zaskarżenia obecną kasacją.
Odnosząc się do zarzutów kasacji stwierdzić należy, iż zupełnie chybiony
jest zarzut wskazany jako pierwszy. Zarzut powagi rzeczy osądzonej jest w kasacji
budowany na stwierdzeniu, iż Sąd Okręgowy orzekając w sprawie IV Ko …/14
rozstrzygał ponownie w tym zakresie, w jakim orzeczono już prawomocnie.
Chodziło o ponowne rozstrzygnięcie w zakresie kwoty 16.000 zł, zasądzonej przez
Sąd Apelacyjny wyrokiem w sprawie II AKa …/13 gdzie podwyższono należną
wnioskodawcy kwotę ponad zasądzone 49.000 zł do kwoty 65.000 zł. Skarżący
nie przytoczył w uzasadnieniu kasacji żadnych wywodów, które by uzasadniały
stwierdzenie o zaistnieniu przeszkody procesowej w postaci res iudicata. Nie budzi
przy tym wątpliwości, że skoro postępowanie o odszkodowanie i
zadośćuczynienie ma charakter postępowania cywilnego, to analiza istnienia tej
przeszkody procesowej musi być prowadzona w oparciu o to jak jest ona
postrzegana w procesie cywilnym (art. 366 k.p.c.). W postępowaniu tym powaga
rzeczy osądzonej odnosi się zaś tylko do tych orzeczeń, które zawierają
osądzenie sprawy, a więc orzeczeń merytorycznych rozstrzygających sporny
stosunek prawny. Przedmiotowe granice powagi rzeczy osądzonej wyznacza
przedmiot rozstrzygnięcia sądu, a ten odnosi się z kolei do żądania powoda, które
powinno być dokładnie określone w pozwie oraz zindywidualizowane
przytoczonymi przez niego okolicznościami faktycznymi (por. W. Jakubecki w: H.
7
Dołecki [red.], T. Wiśniewski [red.] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz.
Tom I. Artykuły 1-366, Lex/el teza 1 i 3 do art. 366; wyrok SN z dnia 13
października 2005 r., I CK 217/05, Lex 187004). Na tle tak ujmowanej przeszkody
procesowej jasne staje się, że w postępowaniu prowadzonym przez Sąd Okręgowy
w sprawie sygn. IV Ko …/14 przedmiotem rozstrzygnięcia były te żądania
wnioskodawcy, co do których nie było wcześniej prawomocnego rozstrzygnięcia.
Sąd ten orzekając w ponownym postępowaniu zasądził przecież dalszą kwotę
odszkodowania i zadośćuczynienia ponad już przyznaną kwotę 65.000 zł, a w tym
zakresie wcześniej nie rozstrzygnięto prawomocnie żądań wnioskodawcy
(wcześniejsze wyroki oddalające roszczenia zostały uchylone). To, że Sąd
pierwszej instancji po raz wtóry orzekł o roszczeniu do kwoty 65.000 zł pomimo, iż
w tym zakresie roszczenia wnioskodawcy zostały już wcześniej uwzględnione nie
mogło skutkować istnieniem przeszkody procesowej ujętej w treści art. 439 § 1 pkt
8 k.p.k. w zw. z art. 366 k.p.c. Ponowne zasądzenie przez sąd procedujący w
trybie wskazanym w rozdziale 58 Kodeksu postępowania karnego tej samej
należności – wcześniej już prawomocnie przyznanej w tym samym
postępowaniu – dochodzonej przez wnioskodawcę w ramach roszczenia o
odszkodowanie i zadośćuczynienie nie tworzy zatem przeszkody procesowej
w postaci powagi rzeczy osądzonej, o ile w orzeczeniu tym powtórnie
zasądzona kwota stanowiła jedynie część rozstrzygnięcia o dalszych
roszczeniach wnioskodawcy wskazanych we wniosku, co do których
dotychczas prawomocnie nie orzeczono. Nadmienić należy, że wadliwe
określenie w wyroku Sądu pierwszej instancji zasądzonej kwoty 70.000 zł (zamiast
kwoty 54.000 zł jako różnicę pomiędzy 119.000 zł oraz 65.000 zł) nie przełożyło się
na sposób wykonania tego wyroku, albowiem z akt sprawy wynika, iż do realizacji
zlecono wykonanie wyroku w zakresie kwoty 54.000 zł (k. 237), dostrzegając
zapewne, że już zlecono wypłatę 65.000 zł (kwota 49.000 zł - k.102; 16.000 zł -
k.119).
Zasadne okazały się natomiast zarzuty naruszenia art. 7 k.p.k. oraz art. 457
§ 3 k.p.k. w zw. z art. 424 § 2 k.p.k. (zarzuty opisane w pkt 2 i 3 kasacji), przy czym
nie mogło dojść do naruszenia przepisów art. 2 § 2 k.p.k. i 4 k.p.k. (zarzut także
opisany w pkt 1 kasacji), skoro stanowią one zasady procesu i nie mogą w ogóle
8
stanowić podstawy do formułowania apelacji i kasacji (np. postanowienia SN z dni:
24 stycznia 2008 r., II KK 275/07, Lex nr 346665; 11 stycznia 2008 r., IV KK 474/07,
OSNKwSK 2008/1/91; 26 stycznia 2011 r., III KK 335/10, Lex 736755; 9 lipca 2014
r., II KK 140/14, Lex 1480322). W apelacji skarżący sformułował zarzut obrazy art.
7 k.p.k. wywodząc, że niezasadnie przyjął Sąd pierwszej instancji, iż zmiana
warunków życiowych polegająca na przeprowadzce za granicę w celu
poszukiwania zatrudnienia i cierpienia związane z długotrwałą rozłąką z rodziną
wynikłe z tego faktu, nie stanowią negatywnych skutków niewątpliwie niesłusznego
tymczasowego aresztowania, a zatem, że nie mogą one zostać uwzględnione przy
określeniu zadośćuczynienia (argumentacja na stronie 4-5 kasacji). Odnosząc się
do tego zarzutu Sąd Apelacyjny stwierdził, że „…apelacja trafnie wskazuje, że
zmiana planów życiowych, wyjazd z Polski w poszukiwaniu pracy są
okolicznościami mającymi wpływ na rozmiar doznanej przez wnioskodawcę
krzywdy” (str.5 uzasadnienia). Przyjmując te okoliczność zgodnie z twierdzeniem
skarżącego Sąd drugiej instancji uznał, że te okoliczności (decyzja o emigracji)
zostały uwzględnione przez Sąd Okręgowy, gdy tymczasem przywołana
argumentacja dotyczyła li tylko oszacowania szkody (!) a nie zadośćuczynienia
(zob. wywód na stronie 6 uzasadnienia). Co więcej, Sąd pierwszej instancji nie tylko
wyraźnie wskazywał, że okoliczność związana z koniecznością wyjazdu za granicę
wobec niemożności znalezienia pracy w swoim zawodzie uwzględnił tylko przy
szacowaniu odszkodowania, ale słusznie stwierdził, iż pozostałe roszczenia
wnioskodawcy w zakresie kosztów przeprowadzki całej jego rodziny do Szkocji nie
pozostawały w związku z tymczasowym aresztowanie i w tym zakresie wniosku nie
uwzględnił. Z uzasadnienia wyroku Sądu pierwszej instancji wynika także w sposób
jasny, że ustalając wysokość zadośćuczynienia sąd ten nie uznał, aby wyjazd za
granicę mieścił się w ramach tych okoliczności, które są prawnie istotne dla
ustalenia rozmiaru krzywdy, a zatem okoliczności tych nie uwzględnił przy
określaniu sumy należnego zadośćuczynienia (zob. wywód na stronie 6-7).
Wskazanie przez Sąd Apelacyjny, że ta okoliczność była oceniona i uwzględniona
przez Sąd Okręgowy nie jest prawdą. Przywołanie przez ten sąd na poparcie tej
tezy zdania o uwzględnieniu przez Sąd Okręgowy „szoku adaptacyjnego” (str. 6 – z
odniesieniem do k. 222) jest zupełnie chybione, albowiem zdanie takie odnosiło się
9
do pobytu w warunkach izolacji w relacji do dotychczasowego życia wnioskodawcy.
Tak więc skoro Sąd pierwszej instancji określając wysokość należnego
zadośćuczynienia uznał, że fakt wyjazdu za granicę oraz wynikająca z tej
okoliczności rozłąka z rodziną nie może być okolicznością relewantna dla ustalenia
rozmiaru krzywdy, to przyznając rację skarżącemu, który okoliczność tę w apelacji
kwestionował, Sąd Apelacyjny wadliwie ocenił, dopuszczając się rażącej obrazy art.
7 k.p.k., iż okoliczność ta została dostrzeżona i wzięta pod rozwagę przez Sąd
Okręgowy przy szacowaniu sumy należnego zadośćuczynienia. Konsekwencją
tego uchybienia było i to, że odnosząc się pozytywnie do tego zarzutu apelacyjnego
sąd ten nie dokonał należytej oceny tych okoliczności (zmiana planów życiowych i
wyjazd z Polski) w kontekście wysokości kwoty zadośćuczynienia (art. 457 § 3
k.p.k. w zw. z art. 424 § 2 k.p.k.).
Uchybienia te miały postać rażącego naruszenia prawa procesowego, które
mogło mieć istotny wpływ na treść wyroku. Nie można bowiem wykluczyć, że gdyby
Sąd drugiej instancji wnikliwie przeanalizował uzasadnienie wyroku Sądu pierwszej
instancji i dostrzegł, iż okoliczności podniesione przez pełnomocnika nie zostały w
tym zakresie uwzględnione przez ten sąd przy szacowaniu wysokości
zadośćuczynienia, to zadośćuczynienie byłoby podwyższone. Na marginesie
jedynie podnieść należy, że wyrażony pogląd Sądu drugiej instancji może budzić
poważne wątpliwości co do jego zasadności, ale ten fakt – wobec braku środka
zaskarżenia na niekorzyść – nie może prowadzić do oddalenia kasacji. Zbyteczne
było zatem odnoszenie się do ostatniego zarzutu kasacji (art. 436 k.p.k. w zw. z art.
518 k.p.k.).
Mając na uwadze powyższe kasację należało uwzględnić i uchylić
zaskarżony wyrok a sprawę przekazać do ponownego rozpoznania w tym zakresie.
W toku ponownego rozpoznania sprawy w postępowaniu odwoławczym Sąd
Apelacyjny odnosząc się do apelacji pełnomocnika wnioskodawcy, mając na
uwadze przedstawione stanowisko w uzasadnieniu wyroku w sprawie II AKa …/15
(str.5 uzasadnienia), oceni na ile ta uwzględniona okoliczność (wyjazd z Polski)
skutkowała zwiększeniem rozmiaru krzywdy i stosownie do tych ustaleń podwyższy
przyznane zadośćuczynienie, bacząc jednak by okoliczność ta pozostawała we
właściwej proporcji do tych okoliczności, które stanowią podstawę do określania
10
rozmiaru krzywdy, a które trafnie określono w uzasadnieniu wyroku Sądu pierwszej
instancji.
Z tych wszystkich powodów orzeczono jak w wyroku. Orzeczenie o zwrocie
opłaty od kasacji wynika z treści art. 527 § 4 k.p.k.
kc