Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 79/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z powództwa Giełdy […] Spółki Akcyjnej w W.
przeciwko J. D.-K. i K. K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 25 listopada 2015 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 lipca 2014 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok:
a) w punkcie II (drugim) w części oddalającej apelację
pozwanych skierowaną do wyroku sądu pierwszej instancji
uwzględniającego powództwo o zapłatę kwoty 347.459,85 (trzysta
czterdzieści siedem tysięcy czterysta pięćdziesiąt dziewięć
złotych 85/100) złotych,
b) w punkcie III (trzecim)
2
- i w tym zakresie przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego,
2) oddala skargę kasacyjną w pozostałej części.
UZASADNIENIE
3
Wyrokiem z dnia 26 listopada 2013 r. Sąd Okręgowy w G. w sprawie
z powództwa Giełdy […] z siedzibą w W. przeciwko J. D.-K. i K. K. o zapłatę
zasądził solidarnie od pozwanych na rzecz powoda kwotę 647 459,85 zł wraz z
ustawowymi odsetkami od dnia 11 czerwca 2012 r. do dnia zapłaty, zastrzegając
pozwanym prawo do powołania się w toku postępowania egzekucyjnego na
ograniczenie odpowiedzialności do udziału każdego z nich w prawie własności
nieruchomości położonej w miejscowości L., powiat M., dla której to nieruchomości
Sąd Rejonowy w M. prowadzi księgę wieczystą […]; w pozostałej części
powództwo oddalił.
Wyrokiem z dnia 22 lipca 2014 r. Sąd Apelacyjny, na skutek apelacji
pozwanych J. D.-K. i K. K., zmienił wyrok Sądu Okręgowego w G. z dnia 26
listopada 2013 r. w ten sposób, że oddalił powództwo w zakresie odsetek
ustawowych od zasądzonej kwoty 647 459,85 zł od dnia 11 czerwca 2012 r. do
dnia zapłaty; w pozostałej części apelację oddalił.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że pozwany K.K., w ramach prowadzonej
działalności gospodarczej, w dniu 1 czerwca 1992 r. zawarł z Bankiem […]S.A.
umowę kredytową obejmującą kredyt w kwocie 300 000 zł zabezpieczony hipoteką
zwykłą w kwocie 647 459,85 zł na nieruchomości stanowiącej przedmiot
współwłasności pozwanych, położonej w L., powiat M. W treści wpisu wskazano, że
jest to „hipoteka z 60% odsetkami”. Pozwany nie spłacił kredytu, a egzekucja
wszczęta przeciwko niemu na podstawie wyciągu z ksiąg banku została umorzona
postanowieniem komornika z dnia 11 lutego 1999 r. na podstawie art. 823 k.p.c.
Bank S.A. umową przelewu wierzytelności z dnia 13 lutego 2002 r. przeniósł
powyższą wierzytelność - kapitał w kwocie 300 000 zł oraz odsetki umowne
naliczone do dnia 24 kwietnia 1994 r. w kwocie 425 352,33 zł. wraz z dalszymi
odsetkami ustawowymi od dnia wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego do
dnia zapłaty - na rzecz Fundacji […] w W. W umowie przelewu wskazano, że
cedowana wierzytelność kredytowa jest zabezpieczona wekslem in blanco oraz
hipoteką na nieruchomości pozwanych położonej w L. Fundacja […] w dniu 20
lutego 2002 r. zawarła z Giełdą […] z siedzibą w W. umowę przelewu opisanych
wierzytelności. Giełda złożyła do Sądu Rejonowego w B. wniosek o wykreślenie
dotychczasowego wierzyciela hipotecznego i wpisanie jej jako nowego wierzyciela,
4
tj. w miejsce Banku […] S.A. Sąd oddalił wniosek, wskazując, że umowa przelewu
obejmowała samą wierzytelność, z tego względu przeniosła jedynie uprawnienia ze
stosunku zobowiązaniowego, natomiast nie przeniosła hipoteki z uwagi na
odmienny charakter tych praw. Sąd Okręgowy w S. postanowieniem z dnia 18
marca 2004 r. oddalił apelację wnioskodawcy od postanowienia Sądu Rejonowego
z uwagi na brak wpisu do księgi wieczystej Fundacji […] jako cesjonariusza
wierzytelności hipotecznej. W dniu 22 kwietnia 2004 r. Bank […] S.A. w likwidacji
zawarł z Fundacją aneks do umowy przelewu z dnia 13 lutego 2002 r., przenosząc
na nabywcę wierzytelności również zabezpieczającą tę wierzytelność hipotekę. W
dniu 5 sierpnia 2010 r. Sąd Rejonowy w M. wydał postanowienie o wpisie do księgi
wieczystej prowadzonej dla nieruchomości pozwanych Fundację […] w likwidacji w
miejsce poprzedniego wierzyciela. Fundacja umową przelewu z dnia 25 sierpnia
2011 r. przeniosła przedmiotową wierzytelności wraz z zabezpieczeniami, w tym
hipoteką zwykłą, na powódkę Giełdę […]. Na podstawie tej umowy powódka
w dniu 10 stycznia 2012 r. została wpisana do właściwej księgi wieczystej jako
wierzyciel hipoteczny w miejsce Fundacji.
Zdaniem Sądu pierwszej instancji, nie był zasadny podniesiony przez
pozwanych zarzut nieważności umowy przelewu wierzytelności z dnia 25 sierpnia
2011 r. zawartej pomiędzy Fundacją a powódką Giełdą […]. Sąd pierwszej instancji
uznał, że w świetle art. 79 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i
hipotece w brzmieniu obowiązującym do dnia 19 lutego 2011 r. – dalej jako u.k.w.)
oraz art. 509 § 1 k.c. ważna była umowa cesji wierzytelności zawarta w dniu 13
lutego 2002 r. pomiędzy Bankiem a Fundacją, mocą której wierzytelność wraz z
zabezpieczającą ją hipoteką została przeniesiona na Fundację, przy czym
skuteczne przejście wierzytelności na nabywcę nastąpiło w chwili dokonania
odpowiedniego wpisu w księdze wieczystej. Wedle oceny Sądu pierwszej instancji,
wobec nieważności umowy przelewu wierzytelności z dnia 20 lutego 2002 r., nie
było przeszkód do zawarcia nowej umowy cesji w dniu 25 sierpnia 2011 r., czyli w
dacie, w której Fundacja była podmiotem ujawnionym w księdze wieczystej jako
wierzyciel hipoteczny. Z tego względu bezzasadny był zarzut braku legitymacji
procesowej czynnej strony powodowej.
5
Sąd pierwszej instancji wskazał, że w świetle art. 69 u.k.w. zabezpieczenie
hipoteczne obejmuje tylko odsetki od zwłoki i nie dotyczy odsetek kapitałowych,
które jako wierzytelność będąca dochodem wierzyciela, muszą być wyraźnie
wymienione we wpisie, gdyż zwiększają sumę wyznaczającą granice
odpowiedzialności dłużnika hipotecznego. Sąd uznał, że treść wpisu hipoteki
zabezpieczającej sporną wierzytelność („hipoteka z 60 % odsetkami”) oraz fakt
zabezpieczenia wierzytelności hipoteką zwykłą wskazują, że przedmiotem
zabezpieczenia było roszczenie o zwrot kapitału w kwocie 300 000 zł oraz odsetek
kapitałowych w wysokości 374 459,85 zł. Ponadto pozwani nie obalili domniemania
wynikającego z art. 71 u.k.w. i nie wykazali, by wierzytelność w kwocie
dochodzonej nie istniała lub istniała w wysokości mniejszej. Wobec powyższego,
Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo co do całej dochodzonej kwoty wraz
z ustawowymi odsetkami od dnia 11 czerwca 2012 r.
Sąd Apelacyjny wskazał, że cechą wierzytelności hipotecznej, tj.
wierzytelności zwykłej zabezpieczonej hipoteką jest ścisłe powiązanie pomiędzy
samą wierzytelnością a hipoteką, co wyraża się m.in. w wymogach w zakresie cesji.
Zwrócił jednak uwagę, że ustawa nie wymaga jednoczesnego spełnienia
wszystkich warunków skuteczności przelewu wierzytelności hipotecznej, a jedynie
jednoznacznie określa te warunki oraz wskazuje na konieczność ich wypełnienia.
Do skutecznego przeniesienia wierzytelności hipotecznej konieczne jest
przeniesienie wierzytelności, przeniesienie hipoteki zabezpieczającej tę
wierzytelność oraz dokonanie wpisu nowego wierzyciela do księgi wieczystej.
W ocenie Sądu Apelacyjnego o skuteczności przelewu wierzytelności hipotecznej
w stanie prawnym sprzed nowelizacji ustawy o księgach wieczystych i hipotece nie
decydowała jednoczesność spełnienia trzech wymienionych elementów, lecz
spełnienie każdego z nich w odniesieniu do jednej, jednoznacznie określonej
wierzytelności tak zabezpieczonej. Skutkiem niejednoczesnego dokonywania
wskazanych czynności, co miało miejsce w niniejszej sprawie, był jedynie stan
bezskuteczności zawieszonej, trwający do czasu wypełnienia wszystkich
koniecznych wymogów cesji. Umowa przelewu wierzytelności zawarta w dniu
13 lutego 2002 r. pomiędzy Bankiem S.A. i Fundacją przeniosła wierzytelność
hipoteczną, na podstawie umowy z dnia 22 kwietnia 2004 r. nastąpiło również
6
przeniesienie na nabywcę hipoteki, a w dniu 5 sierpnia 2010 r. sąd wydał
postanowienie o wpisie cesjonariusza do księgi wieczystej. Stan pełnej
skuteczności umowy przelewu z dnia 13 lutego 2002 r. wystąpił z dniem
uprawomocnienia się orzeczenia z dnia 5 sierpnia 2010 r. o wpisie nabywcy
wierzytelności zabezpieczonej hipoteką do księgi wieczystej. Z tą datą dopiero
przedmiotowa wierzytelność weszła do majątku Fundacji, która to Fundacja mogła
następnie umową przelewu z dnia 25 sierpnia 2011 r. przenieść przedmiotową
wierzytelność na rzecz powódki. Podsumowując, Sąd Apelacyjny nie podzielił
zarzutów apelacji w części kwestionującej skuteczne nabycie przez powódkę
przymiotu cesjonariusza przedmiotowej wierzytelności, tym samym – legitymacji
procesowej czynnej w sprawie.
Sąd Apelacyjny wskazał, że wpis dokonany do księgi wieczystej przez
właściwy sąd ma wagę prawomocnego orzeczenia wiążącego zarówno strony i sąd,
który je wydał, jak i inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji
publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby. Zdaniem
Sądu Apelacyjnego, nie jest zatem, ze względu na treść art. 365 § 1 k.p.c., możliwe
skuteczne podważenie przez pozwanych prawomocnego orzeczenia sądowego
dotyczącego wpisu do księgi wieczystej poprzez negowanie prawidłowości
podstawy prawnej tego wpisu, jaką dla sądów obu instancji w postępowaniu
wieczystoksięgowym były umowa przelewu wierzytelności z dnia 13 lutego 2002 r.
wraz z aneksem do niej oraz wniosek o wpis strony uprawnionej.
Sąd Apelacyjny uznał za częściowo zasadne zarzuty w zakresie naruszenia
przepisów art. 77 oraz art. 68 zd. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece
w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej w 2009 r. W ocenie Sądu Apelacyjnego,
nie ulega wątpliwości, że hipoteką wpisaną do księgi wieczystej prowadzonej dla
nieruchomości pozwanych objęta została nie tylko kwota kapitału kredytowego, ale
także (w części) odsetki umowne od tego kapitału ujawnione we wpisie. Sąd
Apelacyjny uznał, że powódka może dochodzić tych odsetek kapitałowych bez
naruszenia art. 77 ustawy o księgach wieczystych i hipotece w sytuacji, gdy zostały
one za ściśle oznaczony okres skapitalizowane przez strony umowy kredytowej
i doliczone do kwoty kredytu. Wpis hipoteki zwykłej obejmuje ujawnienie wysokości
odsetek od zabezpieczonej wierzytelności (60%), przede wszystkim jednak
7
kwotowo określa sumę hipoteki w wysokości objętej żądaniem pozwu. W tych
warunkach, zdaniem Sądu Apelacyjnego, nie ma znaczenia tytuł powstania tej
wierzytelności hipotecznej, lecz objęta wpisem do księgi wieczystej suma hipoteki
stanowiąca zabezpieczenie kapitału o takiej wysokości. Sąd Apelacyjny przyjął
zatem, że powódka może skutecznie żądać zaspokojenia z całej sumy
wierzytelności hipotecznej ujętej we wpisie do księgi wieczystej bez naruszenia art.
77 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Uznał za błędne rozstrzygnięcie Sądu
pierwszej instancji w zakresie zasądzenia od pozwanych odsetek ustawowych za
opóźnienie w spełnieniu świadczenia, liczonych od dnia wniesienia pozwu do dnia
zapłaty. Podkreślił, że pozwani, którzy skutecznie podnieśli zarzut przedawnienia
wierzytelności, mogą ponosić odpowiedzialność wobec powódki jedynie jako
dłużnicy rzeczowi i tylko do wartości sumy hipoteki ujawnionej w księdze wieczystej
prowadzonej dla nieruchomości, z której wierzyciel może się zaspokoić.
Pozwani J. D.-K. i K. K. wnieśli skargę kasacyjną od wyroku Sądu
Apelacyjnego z dnia 22 lipca 2014 r., zaskarżając ten wyrok w części oddalającej
apelację (punkt drugi sentencji). Zaskarżonemu wyrokowi zarzucili naruszenie norm
prawa procesowego: art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. poprzez
brak wskazania podstawy prawnej mającej statuować sankcję bezskuteczności
zawieszonej umowy przelewu z dnia 13 lutego 2002 r. oraz wadliwą interpretację
art. 365 § 1 k.p.c. polegającą na przyjęciu, że prawomocny wpis do księgi
wieczystej skutkuje niemożnością podważenia przez pozwanych ważności umowy
cesji stanowiącej podstawę wpisu, ponieśli także zarzut naruszenia norm prawa
materialnego: art. 79 ust. 1 u.k.w. w zw. z art. 58 § 1 k.c.; art. 3 ust.1 u.k.w.; art. 65
ust. 1 w zw. z art. 68 w zw. z art. 102 § 1 u.k.w.; art. 77 u.k.w. art. 482 § 1 k.c. w zw.
z art. 65 § 1 i 2 k.c. Skarżący wnieśli o uchylenie zaskarżonego wyroku w zakresie
punktu drugiego oraz przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania oraz o zasądzenie od powoda na rzecz pozwanych solidarnie kosztów
postępowania kasacyjnego, w tym kosztów zastępstwa adwokackiego według norm
przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Merytoryczna ocena skargi kasacyjnej w pozostałej części wymaga najpierw
odniesienia się do zarzutu naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
8
(odnośnie dopuszczalności oparcia skargi kasacyjnej zarzutach naruszenia art. 328
§ 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. postanowienie SN z dnia 22 maja 2013 r.
III CSK 293/12, OSNC 2013/12/148).
Jak przyjmuje się w orzecznictwie Sądu Najwyższego, naruszenie art. 328
§ 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. wtedy tylko może mieć istotny wpływ na wynik
sprawy, jeśli braki lub inna wadliwość uzasadnienia zaskarżonego wyroku
uniemożliwiają Sądowi Najwyższemu dokonanie kontroli kasacyjnej (zob. m. in.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 sierpnia 2015 r. V CSK 671/14, niepubl.; z
dnia 25 czerwca 2014 r., IV CSK 621/13, niepubl.). Wbrew temu co zarzuca się
w związku z tą podstawą kasacyjną Sąd drugiej instancji wskazał na jakiej
podstawie faktycznej ocenił zgłoszona roszczenie. Wyjaśnił też podstawę prawną
wyroku i przytoczył przepisy prawa, które stanowią podstawę odpowiedzialności
dłużnika rzeczowego. W rozważaniach tych odrzucił wymienioną wyraźnie w art.
58 § 1 k.c. sankcję nieważności czynności umowy przelewu wierzytelności z dnia
13 lutego 2002 r. uznając dopuszczalność odpowiedniego zastosowania innego
rodzaju sankcji, do której odwołują się inne przepisy kodeksu cywilnego (np. art.
18, 103 k.c.).
Bezpodstawnie zarzuca się w skardze kasacyjnej naruszenie art. 79 ust. 1
u.k.w., który przewidywał, że wierzytelność zabezpieczona hipoteką nie może być
przeniesiona bez hipoteki, chyba że umowa stanowi inaczej. Dopiero z dniem
20 lutego 2011 r. doszło do istotnej zmiany w tym zakresie (ustawa z dnia
26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 131, poz., 1075) polegającej na przyjęciu w art. 79
ust. 1 zasady, że w razie przelewu wierzytelności hipotecznej na nabywcę przechodzi
także hipoteka, chyba umowa stanowi inaczej. Pozostając przy dotychczasowych
rozwiązaniach trzeba uwzględnić, iż skuteczność przelewu zależy od przeniesienia
wierzytelności, przeniesienia hipoteki zabezpieczającej tę wierzytelność oraz wpisu
nowego wierzyciela do księgi wieczystej. Ograniczenie się w umowie obejmującej
przelew wierzytelności hipotecznej do oświadczenia woli obejmującego jedynie
przeniesienie wierzytelności albo hipoteki nie oznacza sprzeczności tej czynności
prawnej z ustawą. Jak podkreśla się w piśmiennictwie sprzeczność taka wystąpiłaby,
gdyby obie strony wyraźnie zastrzegły, że przenoszą wierzytelność bez hipoteki albo
9
hipoteką bez wierzytelności. Dlatego, pomijając czy rzeczywiście ze względu na treść
art. 509 § 2 k.c. istnieją wątpliwości co do zakresu przedmiotu przelewu, a strony
wyrażały wolę przeniesienia wierzytelności wraz z zabezpieczającą ją hipoteką, to brak
jest podstaw do kwestionowania skuteczności złożenia dodatkowego, zgodnego
oświadczenia woli o przeniesieniu hipoteki, tak jak uczyniły to dnia 22 kwietnia 2002 r.
Bank oraz Fundacja.
Oceny w zakresie legitymacji czynnej nie zmienia słuszne prezentowane
w skardze kasacyjnej stanowisko o dopuszczalności obalenia domniemania zgodności
prawa jawnego z księgi wieczystej z rzeczywistym stanem. Domniemanie to dotyczy
także hipoteki, która nie ma samodzielnego bytu i jest ściśle związana
z wierzytelnością, którą zabezpiecza. Obalenie tego domniemania jest dopuszczalne
nie tylko w procesie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym, ale także w każdym postępowaniu, w którym kwestia ta stanowi przesłankę
rozstrzygnięcia z czym łączy się bezzasadne odwołanie się przez Sąd orzekający do
treści art. 365 § 1 k.p.c. (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 2004 r., I CK
38/04, niepubl.; z dnia 21 czerwca 2011 r., I CSK 555/10 OSNC-ZD 2012, nr 2, poz. 43;
Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 2011 r. w sprawie III CSK 146/10, niepubl.).
Z tych względów należy podzielić stanowiskom Sądu Apelacyjnego odnośnie
istnienia uzasadnionej podstawy odpowiedzialności rzeczowej pozwanych w części
obejmującej należność główną. Dlatego Sąd Najwyższy w tym zakresie oddalił skargę
kasacyjną na podstawie art. 39814
k.p.c..
W pozostałym zakresie zaskarżony wyrok podlega uchyleniu. Jest to wynik
błędnego założenia Sądu drugiej instancji, że nie ma żadnego znaczenia tytuł
powstania pozostałych wierzytelności hipotecznej a wystarczające jest tylko objęcie
wpisem sumy hipoteki stanowiącej zabezpieczenie kapitału.
Ocena prawidłowości wykładni i zastosowania, wskazanego w ramach
pierwszej podstawy kasacyjnej, przepisu prawa materialnego jest możliwa bowiem
tylko w sytuacji, gdy pozwalają na nią ustalenia faktyczne sądu drugiej instancji,
stanowiące podstawę wydania zaskarżonego wyroku (por. wyrok SN z dnia 11 marca
2003 r., V CKN 1825/00, niepubl.) Zastosowanie przepisów prawa materialnego do
niedostatecznie ustalonego przez Sąd drugiej instancji stanu faktycznego oznacza
wadliwą subsumcję tego stanu do zawartych w nich norm prawnych, a brak
10
stosownych ustaleń uzasadnia zarzut kasacyjny naruszenia prawa materialnego przez
niewłaściwe jego zastosowanie (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca
2013 r., III CSK 270/12, niepubl.; z dnia 5 września 2012 r., IV CSK 76/12, nie publ.).
Wskazane uchybienie pozostają w związku z podniesionym w skardze
kasacyjnej zarzutem dotyczącym zakresu dopuszczalności kapitalizacji odsetek
w związku z treścią art. 482 § 1 k.c., a także łączą się z zarzutem zmiennego
charakteru oprocentowania kredytu udzielonego na podstawie umowy z dnia
1 czerwca 1992 r. w związku z treścią art. 65 ust. 1 w zw. z art. 68 i w zw. z art. 102 §
1 k.c.
Poczynienie ustaleń dotyczących komponentów wierzytelności pozostających
poza świadczeniem głównym, poza samymi postanowieniami umowy kredytowej, na
które powołują się skarżący jest także niezbędne wobec ugruntowanego
w orzecznictwie Sądu Najwyższego poglądu, że wprawdzie hipoteka zwykła,
zabezpiecza odsetki kapitałowe ujawnione we wpisie (por. wyroki SN z dnia
24 listopada 1998 r., I CKN 864/98, OSNC 1999, nr 6, poz. 11; z dnia 12 marca
2003 r., III CKN 1026/00, niepubl.; z dnia 17 marca 2004 r., II CK 81/03, niepubl.;
uchwała z dnia 20 maja 2005 r., III CZP 24/05, OSNC 2006, nr 4, poz. 60; wyrok
z dnia 13 stycznia 2005 r., IV CK 451/04, niepubl.) niemniej jednak
nie istnieje możliwość wpisu w ramach tej hipoteki oprocentowania według
zmiennej stopy procentowej (tak w postanowieniach z dnia 12 marca 2003 r., III CKN
1026/00, niepubl.: zob. też postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada
2003 r., V CK 451/03, niepubl.; oraz wyrok z dnia 30 marca 2006 r., III CSK 38/06,
niepubl.).
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy orzekł jak w punkcie 1) wyroku na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
11
eb