Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 217/15
POSTANOWIENIE
Dnia 17 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku T. S.A. z siedzibą w K.
przy uczestnictwie K. S.A. w K.
o ustanowienie służebności przesyłu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 17 grudnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 23 października 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd pierwszej instancji w pkt 1) sentencji postanowienia ustanowił służebność
przesyłu na przysługującym uczestnikowi postępowania prawie użytkowania
wieczystego trzech oznaczonych w sentencji nieruchomości gruntowych, w pkt 2)
uczynił integralną częścią tego postanowienia opinię biegłego geodety, a w pkt 4)
zasądził od wnioskodawcy na rzecz uczestnika wynagrodzenie miesięczne
w podanych kwotach tytułem wynagrodzenia za ustanowienie powyższych
służebności przesyłu.
Apelację od powyższego postanowienia wniósł wyłącznie wnioskodawca,
zaskarżając je w części dotyczącej zasądzenia od niego na rzecz uczestnika
wynagrodzenia miesięcznego za ustanowienie służebności przesyłu i wnosząc
o zasądzenie wynagrodzenia jednorazowego w miejsce wynagrodzenia okresowego.
Sąd odwoławczy postanowieniem reformatoryjnym zmienił w ten sposób
zaskarżone postanowienie w pkt 1), że wniosek oddalił, uchylił punkty 2 i 4
zaskarżonego postanowienia, a w pkt 7) zasądził od wnioskodawcy na rzecz
uczestnika postępowania kwotę 2.249,06 zł tytułem kosztów postępowania.
W ocenie Sądu drugiej instancji z zasady integralności postanowienia
o ustanowieniu służebności przesyłu wynika niedopuszczalność zaskarżenia
orzeczenia jedynie w części dotyczącej zasądzenia wynagrodzenia za ustanowienie
służebności przesyłu, a zatem zaskarżenie musi dotyczyć także samego ustanowienia
tej służebności.
Ponadto, Sąd ten uznał, że z mocy art. 3051
§ 1 k.c. służebność przesyłu może
obciążać nieruchomość, a nie ustanowione na niej prawo użytkowania wieczystego, a
skoro wniosek w tej sprawie dotyczył ustanowienia służebności na prawach
wieczystego użytkowania działek, to był on niezasadny i podlegał oddaleniu, bo
żądanie powinno być kierowane do Skarbu Państwa jako właściciela nieruchomości, a
nie zaś do użytkownika wieczystego.
W ocenie Sądu drugiej instancji zmianie orzeczenia w sposób wskazany
powyżej nie sprzeciwiał się przepis art. 384 k.p.c., ponieważ w jego ocenie zasada
wyrażona w tym przepisie obowiązuje w postępowaniu nieprocesowym tylko o tyle, że
stosowanie tego przepisu może być odpowiednie, prowadzące do jego wyłączenia lub
istotnej modyfikacji, jeżeli przemawia za tym charakter danej sprawy.
3
Wnioskodawca zaskarżył w całości postanowienie Sądu drugiej instancji,
opierając skargę kasacyjną na zarzutach mieszczących się w ramach obu podstaw
kasacyjnych.
Zarzut naruszenia art. 384 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. skarżący uzasadnił
zmianą postanowienia Sądu pierwszej instancji na niekorzyść wnioskodawcy,
a polegającą na oddaleniu wniosku o ustanowienie służebności przesyłu oraz
uchyleniu pkt 2) o uczynieniu opinii biegłego geodety integralną częścią postanowienia,
w sytuacji, w której uczestnik nie wniósł apelacji, a wnioskodawca kwestionował
jedynie rodzaj przyznanego mu wynagrodzenia, domagając się wynagrodzenia
jednorazowego.
Nadto, w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej, skarżący zarzucił błędną
wykładnię i w konsekwencji niezastosowanie art. 3051
k.c. i art. 3052
§ 1 k.c. wskutek
niezasadnego przyjęcia przez Sąd odwoławczy, że służebność przesyłu nie może
obciążać prawa użytkowania wieczystego nieruchomości oraz, że przedsiębiorcy
przesyłowemu przysługuje roszczenie o ustanowienie takiej służebności jedynie
w stosunku do właściciela nieruchomości w sytuacji, w której właściciel traci
uprawnienie do korzystania i rozporządzania nieruchomością na rzecz jej użytkownika
wieczystego.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości
i o przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego jej rozpoznania
i orzeczenia o kosztach postępowania.
Uczestnik postępowania w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniósł o jej
oddalenie i o zasądzenie na jego rzecz od wnioskodawcy kosztów postępowania
według norm przepisanych, twierdząc, że zaskarżone orzeczenie jest prawidłowe,
a przepisy przytoczone w jego uzasadnieniu zostały zastosowane właściwie przez
Sąd odwoławczy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Podstawową i wymagającą uprzedniego rozstrzygnięcia kwestią jest ocena
zasadności zarzutu naruszenia art. 384 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez
niezastosowanie przez Sąd drugiej instancji w niniejszym postępowaniu
nieprocesowym zasady zakazu reformationis in peius, wskutek oddalenia przez Sąd
odwoławczy wniosku o ustanowienie służebności przesyłu, w sytuacji, w której
4
wyłącznie wnioskodawca wniósł apelację kwestionując jedynie zasądzenie
wynagrodzenia miesięcznego zamiast wynagrodzenia jednorazowego.
Dopuszczalność odpowiedniego stosowania art. 384 k.p.c. w postępowaniu
nieprocesowym była przedmiotem wątpliwości w judykaturze. Uważano, że wyrażona
w tym przepisie zasada obowiązuje w postępowaniu nieprocesowym tylko o tyle, że
przepis art. 384 k.p.c. może być stosowany odpowiednio, a więc prowadzić do
wyłączenia jego stosowania lub istotnej modyfikacji, jeżeli przemawia za tym charakter
danej sprawy (postanowienie SN z dnia 29 stycznia 2008 r., IV CSK 432/07, niepubl.).
Uznawano zarazem, że stosowanie tego zakazu wzmacnia gwarancję
dwuinstancyjności i zapewnia minimum bezpieczeństwa stronie apelującej i m.in. z
tych względów przyjmowano, że brak jest podstaw do wyłączenia a liminie
odpowiedniego stosowania art. 384 k.p.c. w postępowaniu nieprocesowym. Sąd
Najwyższy nigdy nie dał wyrazu poglądowi o całkowitym wyłączeniu stosowania
zasady zakazu reformationis in peius w postępowaniu nieprocesowym, przyjmując, że
stan faktyczny sprawy ostatecznie decyduje o zastosowaniu omawianej zasady (v.
uzasadnienie cyt. postanowienia SN z dnia 29 stycznia 2008 r., IV CSK 432/07,
niepubl.).
W nowszych judykatach zawarte jest już dalej idące stanowisko, które skład
orzekający w sprawie niniejszej podziela, że dopuszczalne jest odpowiednie
stosowanie zakazu z art. 384 k.p.c. w tych postępowaniach nieprocesowych,
w których interesy występujących w nich podmiotów są rozbieżne. Odstępstwo od
zakazu wynikającego z tego przepisu dopuszczono w postępowaniu nieprocesowym
wówczas, jeżeli przedmiot zaskarżenia jest integralnie związany z inną częścią lub
całością tego orzeczenia. W razie braku integralnego związku przedmiotu zaskarżenia
z inną dyspozycją orzeczenia Sąd odwoławczy nie może wyjść poza granice
zaskarżenia i uchylić lub zmienić zaskarżone orzeczenie na niekorzyść wnoszącego
apelację, jeśli inny uczestnik nie wniósł apelacji (postanowienie SN z dnia 19 listopada
2014 r., II CSK 208/14, niepubl.). W innym judykacie stwierdzono wręcz jednoznacznie,
że zasada zakazu reformationis in peius ma co do zasady zastosowanie w sprawach
rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym, w których interesy uczestników
mają sporny charakter (postanowienie SN z dnia 14 listopada 2012 r., II CSK 120/12,
5
niepubl.), co oznacza, że spór rozstrzygnięty przez sąd może dać korzystny rezultat
tylko dla wnioskodawcy albo tylko dla uczestnika.
Taka sytuacja wystąpiła właśnie w niniejszej sprawie, ponieważ wnioskodawca
domagał się ustanowienia na jego rzecz służebności przesyłu na nieruchomości
użytkowanej wieczyście przez uczestnika postępowania, natomiast ten ostatni
konsekwentnie wnosił o oddalenie tego wniosku. Sprawa niniejsza miała więc sporny
charakter między wnioskodawcą a uczestnikiem postępowania, dlatego przyjąć należy,
że uzasadniało to odpowiednie zastosowanie w tej sprawie art. 384 k.p.c. w zw. z art.
13 § 2 k.p.c. Skutkowało to obowiązkiem orzeczenia przez sąd odwoławczy z
uwzględnieniem zasady zakazu reformationis in peius, w sytuacji, w której
postanowienie Sądu I instancji uwzględniające wniosek co do zasady zostało
zaskarżone wyłącznie przez wnioskodawcę i to wyłącznie w części rozstrzygającej o
rodzaju przyznanego wynagrodzenia.
Odmienne rozstrzygnięcie orzeczeniem reformatoryjnym, a więc z pominięciem
zakazu wynikającego z art. 384 k.p.c. w zw. art. 13 § 2 k.p.c., dowodzi zasadności
zarzutu naruszenia tego przepisu, ze skutkiem mającym istotny wpływ na wynik
sprawy, ponieważ orzeczenie Sądu I instancji korzystne co do zasady dla
wnioskodawcy zostało uchylone i zmienione przez Sąd odwoławczy, który oddalił
wniosek o ustanowienie służebności przesyłu.
Przeciwko odpowiedniemu zastosowaniu w niniejszej sprawie art. 384 k.p.c.
i określonej nim zasady zakazu orzekania na niekorzyść uczestnika wnoszącego
apelację nie przemawia okoliczność, że postanowienie o ustanowieniu służebności
przesyłu cechuje się bez wątpienia zasadą integralności, tj. że koniecznymi jego
elementami są zarówno ustanowienie wspomnianego ograniczonego prawa
rzeczowego jak i równoczesne orzeczenie o obowiązku zapłaty odpowiedniego
wynagrodzenia (postanowienie SN z dnia 18 kwietnia 2012 r., V CSK 190/11, niepubl.).
Ta cecha integralności, polegająca na jednoczesnym zamieszczeniu wspomnianych
niezbędnych elementów w orzeczeniu o ustanowieniu służebności przesyłu nie
pozwala co do zasady na zaskarżenie orzeczenia jedynie w części, który to zakaz
należy rozumieć jako sprzeciwiający się zaskarżeniu wyłącznie orzeczenia
o ustanowieniu służebności przesyłu bez zaskarżenia jego części rozstrzygającej
o odpowiednim wynagrodzeniu, albo odwrotnie, zaskarżeniu orzeczenia wyłącznie
6
w części zasądzającej wynagrodzenie, bez zaskarżenia go w części ustanawiającej
służebność przesyłu.
Taka sytuacja w niniejszej sprawie jednak nie wystąpiła, ponieważ apelujący
wnioskodawca nie zakwestionował samego rozstrzygnięcia o obowiązku zapłaty
odpowiedniego wynagrodzenia, a sprzeciwił się jedynie dokonanemu przez Sąd
odwoławczy wyborowi rodzaju wynagrodzenia, domagając się w apelacji wyłącznie
zastąpienia wynagrodzenia periodycznego (miesięcznego) obowiązkiem zapłaty
wynagrodzenia jednorazowego. Apelujący nie zaskarżył więc orzeczenia w części
rozstrzygającej o samym obowiązku zapłaty przez niego wynagrodzenia na rzecz
uczestnika postępowania, a zakwestionował jedynie wybrany przez Sąd sposób
realizacji tego obowiązku. Tymczasem ustawa nie określa w art. 3052
§ 1 k.c.
czy wynagrodzenie ma mieć charakter jednorazowy czy okresowy, a zatem
uprawnieniem sądu jest dokonanie wyboru ekwiwalentnego świadczenia na rzecz
uprawnionego, co nie oznacza, że w ten sposób wyłączona została kontrola
instancyjna realizacji swego uprawnienia przez sąd pierwszej instancji.
Rodzaj wynagrodzenia powinien bowiem być ustalany każdorazowo indywidualnie
i dostosowany do okoliczności, w tym zakresu, charakteru i trwałości obciążenia, jego
uciążliwości, wpływu na ograniczenie korzystania z nieruchomości przez właściciela,
zmniejszenia jej wartości. Przy wyborze, rodzaju i charakteru wynagrodzenia sąd
powinien mieć na względzie okoliczności sprawy i interes uczestników postępowania,
uwzględnienie bądź pominięcie których to okoliczności nie może być wyłączone
z zakresu objętego kontrolą instancyjną. Orzeczenie obowiązku świadczenia
periodycznego przy niedopuszczalności zmiany jego wysokości może doprowadzić do
deprecjacji jego wartości, stąd interesy uprawnionego lepiej mogą być zabezpieczone
poprzez jednorazową zapłatę. Jeżeli z kolei ograniczenie korzystania z nieruchomości
jest znaczące i przemawia za tym jej charakter, to w konkretnych okolicznościach
sprawy celowym może być przyznanie wynagrodzenia okresowego (postanowienie SN
z dnia 18 kwietnia 2012 r., V CSK 190/1, niepubl.).
Zasadność zarzutu naruszenia art. 384 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. w stopniu
mającym istotny wpływ na wynik sprawy przesądziła o uwzględnieniu skargi kasacyjnej.
7
Konsekwencją tego będzie ponowne rozpoznanie sprawy w postępowaniu
apelacyjnym z uwzględnieniem zarówno zakresu zaskarżenia wskazanego przez
wnioskodawcę w apelacji, jak i odpowiedniego zastosowania zasady wynikającej z art.
384 k.p.c.
W tej sytuacji bezprzedmiotowa stała się potrzeba oceny zarzutów naruszenia
wskazanych w skardze przepisów prawa materialnego przez ich błędną wykładnię
i niezastosowanie, w sytuacji, w której rozpoznanie apelacji wnioskodawcy jest
ograniczone na obecnym etapie postępowania do oceny rozstrzygnięcia o obowiązku
zapłaty przez niego odpowiedniego rodzaju wynagrodzenia, a więc z pominięciem
samego rozstrzygnięcia co do zasadności ustanowienia służebności przesyłu.
Wobec powyższego Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji działając na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
eb