Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 302/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSA Janusz Kaspryszyn (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa M. K.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej Budowlanych "K." w Ł.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 12 lutego 2016 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 14 listopada 2014 r.,
I. oddala skargę kasacyjną,
II. zasądza od powoda na rzecz strony pozwanej kwotę 1.800
zł tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
W pozwie z dnia 19 grudnia 2012 roku M. K. wniósł o zasądzenie od
pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej „K.” kwoty 468.322 zł z ustawowymi odsetkami
od dnia 25 listopada 2012 r. do dnia zapłaty oraz o zasądzenie kosztów procesu
według norm przepisanych .
Wyrokiem z dnia 24 lutego 2014 r. Sąd Okręgowy w Ł. zasądził
od pozwanej na rzecz powoda kwotę 440.885,79 zł wraz z ustawowymi odsetkami
od dnia 5 stycznia 2013 r. do dnia zapłaty oraz oddalił powództwo w pozostałym
zakresie.
Sąd Okręgowy ustalił, że powód w dniu 14 maja 2003 r. zawarł z pozwaną
umowę o ustanowienie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu
mieszkalnego nr 5 położonego w budynku przy ul. S. […]w Ł. oraz umowę o
ustanowienie spółdzielczego własnościowego prawa do garażu położonego w/w
budynku. M. K. wpłacił całość wkładu budowlanego w wysokości 195.190,04 zł i
32.018,31 zł oraz został przyjęty w poczet członków spółdzielni. W okresie
następnych 9 lat powód wykańczał lokal mieszkalny do wysokiego standardu,
dokonując w nim znacznych nakładów. Od 2009 roku poszukiwał nabywcy lokalu.
Było bardzo wielu oglądających, chętni negocjowali ceny. Jedna oferta opiewała na
kwotę 410.000 zł za lokal i garaż. Wiosną 2012 roku M. K. znalazł nabywcę na lokal
– K. B., z którym w dniu 5 marca 2012 r. zawarł umowę przedwstępną kupna -
sprzedaży. W celu sfinalizowania transakcji strony udały się do notariusza.
Notariusz po zapoznaniu się z dokumentami dotyczącymi lokalu, w dniu 27 kwietnia
2012 r. odmówił dokonania czynności notarialnej polegającej na sporządzeniu
umowy sprzedaży pomiędzy M. K. (sprzedającym) a K. B. (kupującym), której
przedmiotem miało być spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego
oznaczonego numerem 5, położonego w Ł., przy ul. S. […], o powierzchni 93,26 m2
oraz spółdzielcze własnościowe prawo do garażu, o powierzchni 25,48 m2
. W
uzasadnieniu odmowy notariusz wskazał, iż w jego ocenie Spółdzielnia
Mieszkaniowa „K.” nie miała podstaw prawnych do ustanowienia na rzecz powoda
spółdzielczych praw do lokali - ich ustanowienie nastąpiło z naruszeniem
obowiązujących przepisów prawa. Tym samym nie wywarło żadnych skutków,
3
a co za tym idzie powód nie może skutecznie dysponować spółdzielczymi prawami
do lokali. Umowy zawarte przez niego ze Spółdzielnią w dniu 14 maja 2003 r.
nie wywarły bowiem żadnych skutków. Zażalenie na powyższą odmowę wniósł
powód, żądając jej uchylenia. Sąd Okręgowy postanowieniem wydanym w dniu
5 września 2012 r. oddalił to zażalenie. Powód od miesiąca 2012 r. nie płaci
czynszu za lokal, w marcu 2012 roku opłatę uiścił K. B. Lokal pozostaje do
dyspozycji powoda, ale ten nie korzysta z niego, bywa w nim tylko w ramach
doglądania majątku.
W związku z zaistniałą sytuacją powód w dniu 15 listopada 2012 r.
wystosował do pozwanej Spółdzielni zawiadomienie o wadzie prawnej oraz
wezwanie do zapłaty kwoty 468.322 zł tytułem odszkodowania w terminie 5 dni
od dnia otrzymania pisma pod rygorem odstąpienia od w/w umów oraz skierowania
sprawy na drogę postępowania sądowego. Spółdzielnia odebrała pismo w dniu
19 listopada 2012 r. W odpowiedzi, pismem z dnia 26 listopada 2012 r.,
Spółdzielnia poinformowała, że do dnia dzisiejszego nie wpłynął do Spółdzielni
wniosek o rozwiązanie umów dotyczących spółdzielczych własnościowych praw do
lokalu mieszkalnego nr 5 oraz do garażu, położnych przy ul. S.[…]
Powód w dniu 7 grudnia 2012 r. złożył oświadczenie o odstąpieniu od
obydwu umów z dnia 14 maja 2003 r.
Pismem z dnia 14 grudnia 2012 r., odebranym przez powoda w dniu
27 grudnia 2012 r., Spółdzielnia wezwała powoda do uregulowania opłat
eksploatacyjnych łącznie z naliczonymi odsetkami oraz opłatą z tytułu
kosztów dostarczenia korespondencji w kwocie 5.114,26 zł do dnia 24 grudnia
2012 r. W piśmie z dnia 5 stycznia 2013 r. Spółdzielnia podniosła, że M. K.
nie sprecyzował, dlaczego po stronie Spółdzielni zachodził brak postaw
do ustanowienia spółdzielczych własnościowych praw na jego rzecz ani
nie wskazał podstawy dochodzonego odszkodowania i nie uzasadnił,
z czego wynika wskazana wysokość odszkodowania, tj. 468.322 zł. Wobec tego
Spółdzielnia - jak wskazała - nie mogła szerzej odnieść się do zgłoszenia wad
prawnych i żądania odszkodowania. Strona pozwana, mimo że nie podzieliła
stanowiska powoda odnośnie do wad prawnych lokalu, zaznaczyła, że gdyby nawet
4
uznać to stanowisko za zasadne, to powód korzysta z lokalu i zobowiązany
jest do uiszczania na rzecz Spółdzielni odszkodowania za bezumowne korzystanie
z lokalu.
Pismem z dnia 26 kwietnia 2013 r. strona pozwana wezwała powoda do
przekazania lokalu do dyspozycji Spółdzielni w nieprzekraczalnym terminie 14 dni
od daty otrzymania wezwania i jednocześnie - do uregulowania zadłużenia z tytułu
opłat zwianych z korzystaniem z przedmiotowego lokalu mieszkalnego w kwocie
8.658,51 zł w terminie 7 dni.
Sąd Okręgowy ustalił, że wartość spółdzielczego własnościowego prawa do
lokalu mieszkalnego nr 5, położonego w Ł. przy ul. S., według stanu i cen na dzień
8 października 2013 r. wynosiła 414.000 zł. Wartość spółdzielczego
własnościowego prawa do garażu w budynku przy ul. S. według stanu i cen na
dzień 8 października 2013 r. wynosiła 32.000 zł.
Sąd Okręgowy orzekając o żądaniu powoda, wskazał na art. 471 k.c. oraz
art. 481 § 1 k.c. jako podstawy rozstrzygnięcia, odwołując się też do podniesionego
przez pozwanego zarzutu potrącenia (art. 498 § 1 k.c. i art. 499 k.c.).
Na skutek apelacji powoda od wyroku Sądu pierwszej instancji Sąd
Apelacyjny wyrokiem z dnia 14 listopada 2014 r. zmienił zaskarżony wyrok
w punktach 1 i 2 w ten tylko sposób, że w punkcie 1 wyroku początkową datę
płatności odsetek ustawowych w miejsce dnia 5 stycznia 2013 r. określił na dzień
24 lutego 2014 r. oraz oddalił apelację w pozostałym zakresie.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego podstawy prawnej rozstrzygnięcia
rozpoznawanej sprawy należało poszukiwać nie w treści przepisów
o odpowiedzialności kontraktowej - jako że umowa, która miała łączyć strony była
bezwzględnie nieważna - ale w przepisach o bezpodstawnym wzbogaceniu.
W ocenie Sądu drugiej instancji w rozpoznawanej sprawie za bezpodstawnie
uzyskaną korzyść należało uznać całkowity koszt budowy lokalu mieszkalnego
nr 5 i garażu, położonych przy ulicy S., który pokrył powód przez wpłacenie pełnego
wkładu budowlanego będącego przedmiotem nieważnej umowy ustanowienia
spółdzielczego własnościowego prawa na rzecz powoda wraz z wartością nakładów,
które zwiększyły wartość lokalu, a których aktualną wartość majątkową określił biegły
5
w opinii pisemnej. W dyspozycji spółdzielni, która będzie mogła rozporządzić
nieruchomością, znajduje się więc przedmiot majątkowy (lokal i garaż), o wartości
440.885,79 zł. Sąd Apelacyjny wskazał, że o taką wartość spółdzielnia wzbogaciła się
kosztem powoda, który spełnił na jej rzecz nienależne świadczenie.
Sąd drugiej instancji za uzasadniony uznał zarzut naruszenia przez Sąd
pierwszej instancji regulacji zawartej w art. 481 § 1 k.c. Skoro odstąpienie od umów
z dnia 14 maja 2003 roku było nieskuteczne - albowiem nie można odstąpić od umowy
bezwzględnie nieważnej, która ze swej istoty nie wywołuje żadnych skutków prawnych
- wierzytelność powoda o odsetki stała się wymagalna dopiero z chwilą wydania
wyroku przez Sąd pierwszej instancji, gdyż wartość wzbogacenia została ustalona na
dzień wyrokowania, a lokal jest nadal w posiadaniu powoda. Dlatego też
w postępowaniu apelacyjnym zaistniała konieczność zmiany orzeczenia Sądu
pierwszej instancji w punktach 1 i 2, poprzez przyjęcie, w punkcie 1 wyroku dnia
24 lutego 2014 roku jako początkowej daty płatności odsetek ustawowych - w miejsce
dnia 5 stycznia 2013 roku.
Powód zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego skargą kasacyjną w części,
odnośnie do punktu 1 - w zakresie, w jakim wskutek apelacji pozwanego
Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu Okręgowego z dnia 24 lutego 2014 roku poprzez
ustalenie początkowej daty naliczania odsetek od zasądzonej kwoty 440.885,79 zł na
dzień 24 lutego 2014 r. w miejsce dnia 5 stycznia 2013 r.
Skargę kasacyjną powód oparł na podstawie naruszenia przepisów prawa
materialnego i zgłosił zarzut naruszenia art. 481 § 1 i § 2 k.c., art. 455 k.c. w zw. z art.
410 § 1 i § 2 k.c. i art. 405 k.c., poprzez nieprawidłową wykładnię prowadzącą do
wniosku, iż wymagalność roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia powstaje
z chwilą wyrokowania o zwrocie wierzycielowi należności z tego tytułu, a nie w dacie
wezwania dłużnika przez wierzyciela do zapłaty nienależnie spełnionego świadczenia.
We wnioskach skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku
w punkcie 1 i ustalenia daty początkowej płatności odsetek ustawowych od kwoty
440.885,79 zł od dnia 5 stycznia 2013 roku.
Strona pozwana wniosła o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie od powoda
na rzecz spółdzielni kosztów postępowania kasacyjnego.
6
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na początku należy stwierdzić, że zgodnie z art. 39813
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy
rozpoznaje skargę kasacyjną w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw
określonych w art. 3983
§ 1 k.p.c. i wskazanych w skardze (art. 3984
§ 1 pkt 2 k.p.c.).
Nadto nie może ujść uwadze okoliczność, że regulacja 39813
§ 2 in fine k.p.c. wskazuje
na związanie Sądu Najwyższego ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę
zaskarżonego orzeczenia.
Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku wskazał, że wobec
ustalenia wartości wzbogacenia na dzień wyrokowania oraz posiadania lokalu przez
powoda zasadne jest, wskutek nieskuteczności odstąpienia od umowy, ustalenie daty
początkowej naliczenia odsetek na dzień 24 lutego 2014 roku, tj. datę wyrokowania
w sprawie przez Sąd pierwszej instancji.
Kwestią kluczową podlegającą rozstrzygnięciu w rozpoznawanej sprawie było
zatem określenie daty początkowej naliczania odsetek od roszczenia głównego
w przypadku ustalenia jako kwoty należnej powodowi z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia wartości wzbogacenia istniejącego w chwili wyrokowania w sprawie
o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia (według stanu wzbogacenia i cen z daty
wyrokowania); zob. np. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 19 czerwca 2015 r., IV CSK
565/14; z dnia 7 maja 2009 r., IV CSK 27/09. Zgodzić się należy ze stanowiskiem
Sądu Najwyższego zajętym w wyroku z dnia 12 marca 1998 r., I CSK 522/97, oraz
w wyroku z dnia 3 października 2003 r., III CKN 1313/00, że jeżeli zwrot
bezpodstawnego wzbogacenia ma nastąpić w pieniądzu, to w razie uwzględnienia
powództwa zasądzeniu podlega zwrot aktualnego wzbogacenia, przez co należy
rozumieć, zgodnie z art. 405 k.c. w zw. z art. 316 k.p.c. i stosowanym w drodze
analogii art. 363 § 2 k.c., zwrot wzbogacenia istniejącego w chwili wyrokowania.
Zastosowanie w drodze analogii regulacji art. 363 § 2 k.c. pozwala także
określić datę początkową naliczania odsetek w sytuacji takiej, jaka miała miejsce
w rozpoznawanej sprawie. Należy bowiem wskazać, że przysługujące wierzycielowi,
zgodnie z art. 481 k.c., odsetki za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego
stanowią ryczałtowo ujętą, minimalną rekompensatę doznanego uszczerbku wskutek
pozbawienia go możliwości czerpania korzyści z należnego świadczenia pieniężnego.
7
Odsetki te niewątpliwie zatem pełnią funkcję kompensacyjną. W przypadku gdy
ustalenie wzbogacenia nastąpiło według cen z chwili wyrokowania, trzeba uznać,
że należy się ono w tej wysokości dopiero od tej chwili. Zatem od momentu ustalenia
wartości bezpodstawnego wzbogacenia można mówić o opóźnieniu się dłużnika
w zapłacie kwoty ustalonej według aktualnych w dniu wyrokowania cen
i w konsekwencji dopiero od tej chwili można zasądzić od należnego świadczenia
odsetki za opóźnienie. Zasądzenie wartości wzbogacenia według cen z daty
wyrokowania przez sąd pierwszej instancji nie pozwalało na zasądzenie ustawowych
odsetek od daty wcześniejszej niż data tego wyrokowania. Wyliczenie należnej kwoty
z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia według wartości z daty orzekania i zasądzenie
ustawowych odsetek od daty wcześniejszej niż data wyrokowania byłoby wewnętrznie
sprzeczne i naruszało stosowany w drodze analogii art. 363 § 2 w zw. z art. 405 k.c.,
a w konsekwencji prowadziłoby do zasądzenia kwoty w istocie przewyższającej
wzbogacenie istniejące w dacie wyrokowania (zob. uzasadnienie wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 7 maja 2009 r., IV CSK 27/09).
Art. 363 § 2 k.c. nie wyklucza odstąpienia od tej zasady w sytuacji,
gdy uwzględnienie cen z chwili ustalania odszkodowania nie pozwoliłoby
w konsekwencji doprowadzić do sytuacji, jaka miałaby miejsce, gdyby poszkodowany
nie poniósł uszczerbku.
Odnosząc tę uwagę do roszczenia o zapłatę kwoty z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia należy stwierdzić, że w przypadku niezmienności wartości wzbogacenia
i utraty (wydania/zwrotu) przez uprawnionego przedmiotu wzbogacenia nie jest
wykluczone żądanie odsetek od daty wezwania osoby bezpodstawnie wzbogaconej do
zapłaty kwoty z tytułu tego wzbogacenia.
W rozpoznawanej sprawie jednak ustalono, że powód od 2009 r. poszukiwał
nabywcy lokalu. Jedna z ofert składanych powodowi opiewała na kwotę 410.000 zł za
lokal i garaż (praw do nich). Wiosną 2012 roku powód zawarł umowę przedwstępną
z K. B. Nie może w tym kontekście ujść uwadze, że biegły ustalił wartość lokalu
mieszkalnego i garażu w opinii sporządzonej w toku postępowania na kwotę 446.000
zł - łącznie (pomniejszoną ostatecznie o zgłoszoną do potrącenia wartość zobowiązań
powoda wobec pozwanej Spółdzielni), co wskazuje na wzrost ich wartości. Nadto
8
należy zauważyć, że jak pokreślił w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd drugiej
instancji, powód jest nadal w posiadaniu lokalu. W postępowaniu przed sądami
powszechnymi nie doszło do ustalenia, że już w dacie wezwania pozwanego do
zapłaty pismem z dnia 15 listopada 2012 r. lub w dniu 5 stycznia 2013 r. łączna
wartość lokalu mieszkalnego i garażu odpowiadała wartości ustalonej w opinii biegłego,
a przyjętej jako wartość lokali z dnia wyrokowania przez Sąd Okręgowy.
W konsekwencji należało uznać, że zasądzenie wartości wzbogacenia według cen
z daty wyrokowania (przez Sąd pierwszej instancji) w zaistniałej w ustalonych
okolicznościach faktycznych rekompensuje powodowi brak wcześniejszego zwrotu
świadczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. Skoro wysokość zasądzonego
na rzecz powoda świadczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia ustalonego
na dzień wyrokowania przez Sąd pierwszej instancji uwzględnia niekorzystne dla
powoda zmiany wartości lokali przy ul. S., które to zmiany nastąpiły w okresie od
powstania zdarzenia wywołującego obowiązek spełnienia świadczenia na rzecz
powoda do czasu ustalenia aktualnej wartości lokali, to nieuzasadnione byłoby
przyznanie odsetek ustawowych od zasądzonej sumy od daty wcześniejszej niż
wskazana przez Sąd Apelacyjny w wyroku z dnia 14 listopada 2014 r.
Z tych względów - na podstawie art. 39814
k.p.c. - orzeczono jak w wyroku,
o kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygając zgodnie z art. 98 § 1 k.p.c.,
art. 108 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 zd. pierwsze i 39821
k.p.c. oraz § 6 pkt
6 i § 13 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września
2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez
Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego
ustanowionego z urzędu (t.j. Dz. U. z 2013 r., poz. 461 ze zm.) w zw. z § 21
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie
opłat za czynności adwokackie (Dz. U z 2015 r., poz. 1800).
kc
9