Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 544/15
POSTANOWIENIE
Dnia 19 maja 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Anna Owczarek
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z wniosku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
przy uczestnictwie B. Ś. i K. Ś.
o wpis w księdze wieczystej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 maja 2016 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w B.
z dnia 26 marca 2015 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w B. do ponownego rozpoznania, pozostawiając
temu Sądowi orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Zaskarżonym postanowieniem z dnia 26 marca 2015 r. Sąd Okręgowy w By.
oddalił apelację wnioskodawcy Zakładu Ubezpieczeń Społecznych od
postanowienia Sądu Rejonowego w B. z dnia 29 grudnia 2014 r. oddalającego
wniosek o wpisanie hipoteki przymusowej w kwocie 9.563,60 zł w księdze
wieczystej prowadzonej dla nieruchomości stanowiącej współwłasność uczestników
postępowania małżonków B. Ś. i K. Ś.
Sąd odwoławczy, aprobując poczynione przez Sąd pierwszej instancji
ustalenia faktyczne oraz dokonaną na ich podstawie ocenę prawną, stwierdził, że
z odpisu księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości wynika, iż jest ona objęta
wspólnością majątkową małżeńską uczestników. Wskazał, że do wniosku o wpis
hipoteki przymusowej wnioskodawca dołączył decyzję dotyczącą zadłużenia
uczestnika z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenie społeczne, zdrowotne,
Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych oraz
decyzję adresowaną do jego małżonki, a kopie tych decyzji zostały uczestnikom
doręczone; decyzja skierowana do uczestniczki nie zawierała w sentencji
odniesienia do jej odpowiedzialności, a jedynie w uzasadnieniu stwierdzono,
że jako małżonka płatnika ponosi odpowiedzialność z majątku wspólnego,
co powoduje, iż decyzji tej nie można uznać za decyzję wydaną w stosunku
do uczestniczki. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia
17 kwietnia 2013 r., I CSK 433/12 (niepubl.), hipoteka przymusowa może zostać
wpisana jedynie na podstawie dokumentu wystawionego przeciwko wszystkim
współwłaścicielom nieruchomości. Odnosi się to do każdego dokumentu, a zatem
nie tylko do tytułu wykonawczego, lecz także do nieostatecznej decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych określającej wysokość zobowiązania dłużnika z tytułu
należnych składek na ubezpieczenie zdrowotne. Jeżeli nawet przepisy szczególne
dopuszczają możliwość uzyskania hipoteki przymusowej na podstawie
nieostatecznej decyzji administracyjnej, nie oznacza to, że wnioskodawca mógł
uzyskać wpis takiej hipoteki, dołączając do wniosku decyzję dotyczącą dłużnika,
doręczoną również jego małżonkowi; gdy dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków,
wnioskodawca powinien dysponować tytułem wykonawczym wystawionym
przeciwko obojgu małżonkom. Zgodnie z ugruntowanym w orzecznictwie
3
stanowiskiem hipoteka pełni rolę szczególnego środka egzekucyjnego, a zatem
do jej ustanowienia wymagany jest tytuł prawny stanowiący podstawę wszczęcia
i prowadzenia egzekucji. Do takich wniosków, zdaniem Sądu Okręgowego,
prowadzi analiza art. 27c ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu
egzekucyjnym w administracji (jedn. tekst: Dz. U. z 2012 r., poz.1015 ze zm. - dalej:
„u.p.e.a.”) w zw. z art. 29 § 1, art. 26 i art. 1a pkt 20 ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. - Ordynacja podatkowa (jedn. tekst: Dz. U. z 2012 r., poz. 749 ze zm. -
dalej: „Ord. pod.”). Wprawdzie z art. 29 § 1 Ord. pod. w zw. z art. 31 ustawy z dnia
13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jedn. tekst: Dz. U.
z 2013 r., poz. 1442 ze zm. - dalej: „u.s.u.s.”) wynika, że odpowiedzialność
zobowiązanego obejmuje nie tylko majątek odrębny, lecz także wspólny, ale
sposób w jaki następuje realizacja tej odpowiedzialności określa 27c u.p.e.a.,
wskazując jak małżonek niebędący zobowiązanym może zostać włączony
do postępowania egzekucyjnego. Z tych względów Sąd nie podzielił poglądu
skarżącego, że art. 26 ust. 3 i 3a pkt 2 u.s.u.s. zwalnia wierzyciela z konieczności
uzyskania administracyjnego tytułu wykonawczego przeciwko obojgu małżonkom
w celu uzyskania wpisu hipoteki przymusowej na ich nieruchomości objętej
wspólnością majątkową.
Skargę kasacyjną wnioskodawca oparł na podstawie naruszenia przepisów
art. 110 pkt 3 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece
(jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz.707 ze zm. - dalej „u.k.w.h.”) w zw. z art. 26 ust.3
i 3a pkt 2 u.s.u.s. przez ich błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że
dołączone do wniosku dokumenty nie mogą prowadzić do jego uwzględnienia, art.
107 § 1, art. 28 i art. 40 § 1 k.p.a. w zw. z art. 123 u.s.u.s. oraz art. 29 § 1 Ord. pod.
w zw. z art. 31 u.s.u.s. przez ich błędną wykładnię polegającą na błędnym
stwierdzeniu, że decyzja skierowana do K. Ś., dla uznania, iż wywołuje skutki
materialnoprawne, powinna rozstrzygać w sentencji o odpowiedzialności
uczestniczki oraz art. 27c u.p.e.a. w zw. z art. 29 § 1 Ord. pod. w zw. z art. 31
u.s.u.s. przez niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że dla uzyskania wpisu
hipoteki przymusowej na nieruchomości objętej wspólnością majątkową małżeńską
niezbędne jest uzyskanie przez wierzyciela administracyjnego tytułu
wykonawczego przeciwko obojgu małżonkom.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Po nowelizacji u.k.w.h. dokonanej ustawą z dnia 26 czerwca 2009 r.
o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw
(Dz. U. Nr 131, poz. 1075) w orzecznictwie sądów powstały wątpliwości oraz
rozbieżności odnośnie do tego, czy doręczona zobowiązanemu decyzja Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, ustalająca wysokość należności z tytułu składek może
stanowić podstawę wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości wchodzącej
w skład majątku wspólnego zobowiązanego i jego małżonka. Zagadnienie
to zostało rozstrzygnięte w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 10 października 2014 r., III CZP 28/14 (OSNC 2015, nr 2, poz.14), w której
stwierdzono, że decyzja ustalająca wysokość należności z tytułu składek może być
podstawą wpisu hipoteki przymusowej na takiej nieruchomości jedynie wówczas,
gdy została doręczona obojgu małżonkom. Stanowisko to Sąd Najwyższy
w obecnym składzie podziela, wraz z argumentami przedstawionymi na jego
uzasadnienie.
Uzasadniając uchwałę, Sąd Najwyższy stwierdził, że w wyniku zmiany
przepisów o hipotece, dokonanej ustawą z dnia 26 czerwca 2009 r., doszło do
zniesienia podziału na hipotekę zwykłą i kaucyjną, a w ich miejsce wprowadzono
jedną hipotekę, która została oparta na konstrukcji dotychczasowej hipoteki
kaucyjnej. Z tego względu obecnie, inaczej niż przed zmianami, wierzytelności,
które zostały stwierdzone tytułem wykonawczym i wierzytelności określone
nieostateczną decyzją administracyjną, podlegają zabezpieczeniu jednolitą
konstrukcyjnie hipoteką przymusową.
Sąd Najwyższy wskazał, że art. 26 ust. 3 u.s.u.s., który dotyczy jedynie
wpisania hipoteki przymusowej na nieruchomości dłużnika, przewiduje,
że podstawę wpisu stanowi doręczona decyzja, natomiast art. 26 ust. 3a pkt 2
u.s.u.s., dotyczący ustanowienia hipoteki przymusowej na nieruchomości należącej
do wspólnego majątku małżonków, nie określa już podstawy wpisu hipoteki.
Z zawartego w zdaniu pierwszym art. 26 ust. 3 u.s.u.s. odesłania włączającego
ustępy 3a i 3b do treści ustępu 3 tego artykułu, można jednak wysnuć wniosek,
5
że hipotekę przymusową na wskazanych w art. 26 ust. 3a i 3b nieruchomościach
także można ustanowić na podstawie doręczonej decyzji.
Przepis art. 26 ust. 3 u.s.u.s. nie określa podmiotu, któremu należy decyzję
doręczyć. W tym zakresie w postępowaniu przed Zakładem Ubezpieczeń
Społecznych - na podstawie odesłania przewidzianego w art. 123 u.s.u.s. -
znajdują zastosowanie art. 28 i 40 k.p.a., z tego względu, że ustawa o systemie
ubezpieczeń społecznych nie zawiera własnej regulacji i nie odsyła do stosowania
art. 133 i art. 145 Ord. pod., co wynika z art. 31 u.s.u.s. Zgodnie z art. 40 § 1 k.p.a.,
pisma doręcza się stronie, a według art. 28 k.p.a. stroną jest każdy, czyjego
interesu prawnego lub obowiązku dotyczy postępowanie albo kto żąda czynności
organu ze względu na swój interes prawny lub obowiązek. Stroną w rozumieniu
tego przepisu jest także małżonek dłużnika, gdyż ustanowienie hipoteki
przymusowej na nieruchomości objętej wspólnością ustawową stanowi ingerencję
w jego prawa, która wiąże się przede wszystkim z odpowiedzialnością majątkiem
wspólnym za zobowiązania dłużnika (art. 29 § 1 Ord. pod. w zw. z art. 31 u.s.u.s.).
Przewidziane w art. 23 ust. 3 u.s.u.s. wymaganie doręczenia decyzji stanowiącej
podstawę wpisu hipoteki przymusowej, obejmuje zatem doręczenie jej także
małżonkowi dłużnika.
Wobec rezygnacji przez ustawodawcę z podziału hipoteki przymusowej na
kaucyjną i zwykłą, straciły aktualność zasadnicze argumenty dotyczące rozważanej
kwestii, przedstawione w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 28 października 2004 r. III CZP 33/04 (OSNC 2005, nr 3, poz.43),
stwierdzającej, że podstawę wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości będącej
przedmiotem współwłasności łącznej dłużnika i jego małżonka stanowi doręczona
dłużnikowi decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych ustalająca wysokość
należności z tytułu składek. Motywy tej uchwały opierały się na nieistniejącym
obecnie podziale hipoteki przymusowej.
W uzasadnieniu uchwały z dnia 10 października 2014 r. Sąd Najwyższy
podkreślił równocześnie, że zniesienie podziału hipoteki przymusowej na
zwykłą i kaucyjną nie uzasadnia również stanowiska zajętego między innymi
w powołanym przez Sądy obu instancji w niniejszej sprawie postanowieniu Sądu
6
Najwyższego z dnia 9 stycznia 2013 r., III CSK 69/12 (OSNC 2013, nr 7-8,
poz. 93), iż w aktualnym stanie prawnym podstawą wpisu hipoteki przymusowej
na nieruchomości objętej wspólnością ustawową, ustanowionej w celu
zabezpieczenia wierzytelności z tytułu składek, może być tylko administracyjny
tytuł wykonawczy wystawiony przeciwko dłużnikowi i jego małżonkowi. Zmiana
konstrukcji hipoteki nie oznacza uchylenia możliwości ustanowienia hipoteki
przymusowej na podstawie art. 26 ust. 3 i ust. 3a pkt 2 u.s.u.s., ponieważ
dopuszczalność jej ustanowienia nie zależała przed nowelizacją, ani po niej, od
charakteru hipoteki. Uchylony art. 111 u.k.w.h. określał jedynie charakter hipoteki
ustanowionej na jego podstawie, w tym na podstawie nieostatecznej decyzji,
określając ją jako hipotekę kaucyjną. Również obecnie, w świetle art.
26 ust. 3 i ust. 3a pkt 2 u.s.u.s., doręczona decyzja Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych ustalająca wysokość należności z tytułu składek, stanowi podstawę
ustanowienia hipoteki przymusowej. Wykładnia prowadząca do wniosku, że
podstawą wpisu hipoteki przymusowej w takiej sytuacji mógł być jedynie
administracyjny tytuł wykonawczy wystawiony przeciwko dłużnikowi i jego
małżonkowi prowadziłaby do utraty znaczenia prawnego art. 26 ust. 3 i ust. 3a pkt 2
u.s.u.s.
Argumentów pozwalających rozstrzygnąć rozważane zagadnienie nie
można poszukiwać w traktowaniu postępowania o wpis hipoteki jak postępowania
egzekucyjnego, a hipoteki przymusowej jako szczególnego środka egzekucyjnego.
Przeciwko temu przemawia przede wszystkim to, że hipoteka nie zmierza
do zaspokojenia wierzyciela i nie warunkuje wszczęcia egzekucji z nieruchomości,
a sąd wieczystoksięgowy nie działa jako organ egzekucyjny. Występuje ona jako
środek zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności, a jej wpis odbywa się
na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego regulujących
postępowanie wieczystoksięgowe; ustanowienie hipoteki nie jest ani sposobem,
ani rodzajem egzekucji i jego skutkiem nie jest wyegzekwowanie roszczenia,
lecz zabezpieczenie wykonania zobowiązania.
Sąd Najwyższy zwrócił też uwagę, że argumentu przemawiającego za
wykładnią art. 26 ust. 3 i ust. 3a pkt 2 u.s.u.s., iż doręczoną decyzją w rozumieniu
tych przepisów jest decyzja doręczona także małżonkowi, jeżeli ma ona stanowić
7
podstawę wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości objętej wspólnością
ustawową, dostarczają przepisy art. 7431
i art. 9231
k.p.c., które zapewniają
małżonkowi dłużnika środki obrony w przewidzianych w ustawie wypadkach
dopuszczających podjęcie czynności związanych z wykonaniem zabezpieczenia,
a także z egzekucją z mienia wchodzącego w skład majątku wspólnego na
podstawie postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia wydanego przeciwko osobie
pozostającej w związku małżeńskim.
Stanowisko zajęte w uchwale z dnia 10 października 2014 r., III CZP 28/14,
zostało ugruntowane w jednolitym orzecznictwie Sądu Najwyższego
(por. postanowienia z dnia 16 grudnia 2015 r., IV CSK 118/15, niepubl. i IV CSK
119/15, niepubl., z dnia 14 stycznia 2016 r., IV CSK 154/15, niepubl. i IV CSK
205/15, niepubl. i z dnia 20 stycznia 2016 r., IV CSK 133/15, niepubl.).
Ze względu na to, że podstawę wpisu hipoteki przymusowej może stanowić
decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych ustalająca wysokość należności z tytułu
składek jednego z małżonków, którą doręczono każdemu z nich, nie znajduje
podstaw wymaganie przedstawienia tytułu wykonawczego wystawionego przeciwko
obojgu małżonkom albo decyzji stwierdzającej w sentencji odpowiedzialność także
drugiego z nich. Sąd niezasadnie zatem odmówił z powodu nieprzedstawienia
takich dokumentów wpisu hipoteki na nieruchomości uczestników i skarga
kasacyjna jako oparta na usprawiedliwionych podstawach podlegała uwzględnieniu.
Z omówionych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji,
na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
aj
eb