Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 352/14
POSTANOWIENIE
Dnia 28 maja 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w W.
przy uczestnictwie J. R., G. R., A. R. i K. R.
o stwierdzenie nabycia spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 28 maja 2015 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki K. R.
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 21 marca 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie oraz postanowienie Sądu
Rejonowego w S. z dnia 1 sierpnia 2013 r., sygn. akt […] i sprawę
przekazuje Sądowi Rejonowemu w S. do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Postanowieniem z dnia 1 sierpnia 2013 r. Sąd Rejonowy w S. stwierdził, że
spadek po J. R., zmarłym 7 lipca 2012 r. w N., na podstawie ustawy nabyła córka K.
R. w całości z dobrodziejstwem inwentarza.
Sąd ustalił, że zmarły był rozwiedzionym ojcem czworga dzieci. W skład
spadku wchodzą zobowiązania zmarłego, między innymi z tytułu nieuiszczonych
składek na ubezpieczenie społeczne. Synowie spadkodawcy A. R., G. R. i J. R.
złożyli w dniu 12 listopada 2012 r. przed notariuszem oświadczenia o odrzuceniu
spadku po ich ojcu. Po uprzednim uzyskaniu zgody sądu opiekuńczego odrzucili
także spadek w imieniu ich małoletnich dzieci. Matka małoletniej K. R. – B. O.
dowiedziała się o powołaniu córki do spadku po J. R. w chwili otwarcia spadku,
albowiem mieszkała ze spadkodawcą. W dniu 28 listopada 2012 r. złożyła wniosek
o wydanie przez sąd opiekuńczy zezwolenia na odrzucenie spadku w imieniu
uczestniczki. Postanowienie Sądu Rejonowego w K. z dnia 25 stycznia 2013 r.
zezwalające na odrzucenie spadku uprawomocniło się w dniu 18 lutego 2013 r. W
dniu 27 lutego 2013 r. B. O. złożyła w imieniu małoletniej córki K. R. przed
notariuszem oświadczenie o odrzuceniu spadku po J. R.
Sąd Rejonowy uznał, że wobec nie złożenia przez przedstawicielkę
ustawową małoletniej spadkobierczyni oświadczenia o odrzuceniu spadku
w terminie sześciu miesięcy od daty powzięcia wiedzy o powołaniu jej do spadku,
małoletnia K. R. nabyła spadek po ojcu z ustawy z dobrodziejstwem inwentarza
(art. 1015 § 2 k.c.). Oddalając apelację małoletniej uczestniczki K. R., Sąd
Okręgowy podzielił ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu Rejonowego
podkreślając zawity charakter terminu wskazanego w art. 1015 § 1 k.c.
W skardze kasacyjnej uczestniczka K. R. zarzuciła naruszenie prawa
materialnego tj. art. 1015 § 1 k.c., art. 1015 § 2 k.c. i art. 1020 k.c. oraz naruszenie
przepisów postępowania - art. 670 k.p.c. Wniosła o uchylenie zaskarżonego
postanowienia ewentualnie o uchylenie postanowień Sądów obu instancji i
przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 1015 § 1 k.c., oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu
spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym
spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Zgodnie z paragrafem 2
3
tego przepisu, brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest
jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku. Jednakże gdy spadkobiercą jest osoba
niemająca pełnej zdolności do czynności prawnych albo osoba, co do której istnieje
podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoba prawna, brak
oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku
z dobrodziejstwem inwentarza.
Z wiążących Sąd Najwyższy w rozpoznawanej sprawie ustaleń faktycznych
wynika, że matka uczestniczki wniosła w toku sześciomiesięcznego terminu,
o którym mowa w art. 1015 §1 k.c., o wydanie przez sąd opiekuńczy zezwolenia na
odrzucenie spadku w imieniu małoletniej córki. Samo jednak oświadczenie
o odrzuceniu spadku złożyła już po upływie powyższego terminu, kilka dni
po uprawomocnieniu się postanowienia sądu opiekuńczego. W tej sytuacji Sądy
obu instancji zgodnie przyjęły, że wobec braku oświadczenia złożonego w terminie
wskazanym w art. 1015 § 1 k.c., K. R. odziedziczyła spadek po ojcu z
dobrodziejstwem inwentarza na podstawie art. 1015 § 2 k.c.
W skardze kasacyjnej uczestniczka zarzuciła naruszenie prawa materialnego
– art. 1015 § 1 i 2 k.c. przez błędne przyjęcie przez Sąd drugiej instancji, że
oświadczenie o odrzuceniu spadku zostało złożone po upływie terminu
wskazanego w tym przepisie ze skutkiem w postaci nabycia przez małoletnią
spadkobierczynię spadku z dobrodziejstwem inwentarza, bez uwzględnienia
wpływu na bieg tego terminu okoliczności związanych z dniem powzięcia przez
matkę uczestniczki wiadomości o odrzuceniu spadku przez pozostałych
spadkobierców ustawowych J. R.
Zarzut ten jest niezasadny, albowiem dzień dowiedzenia się o odrzuceniu
spadku przez pozostałych spadkobierców ustawowych nie ma jakiegokolwiek
znaczenia dla biegu terminu do złożenia przez małoletnią spadkobierczynię,
a ściślej jej przedstawicielkę ustawową, oświadczenia o odrzuceniu spadku, skoro
datę początkową biegu tego terminu wyznacza jednoznacznie, stosownie do art.
1015 § 1 k.c., wyłącznie data dowiedzenia się o tytule powołania do spadku.
W rozpoznawanej sprawie przedstawicielka ustawowa małoletniej uczestniczki
dowiedziała się o powołaniu uczestniczki do spadku po zmarłym J. R. w dacie jego
śmierci i od tej daty rozpoczął bieg termin wskazany w art. 1015 § 1 k.c. (por.
4
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2012 roku, V CSK 18/12,
niepubl.).
W skardze kasacyjnej skarżąca, powołując się na pogląd zawarty
w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 2013 roku (I CSK 329/13,
OSNC 2014, nr 9, poz. 93), zarzuciła także błędne przyjęcie przez Sąd Okręgowy,
że termin z art. 1015 § 1 k.c. upłynął ze skutkiem wynikającym z art. 1015 § 2 k.c.
w sytuacji, w której złożenie przez matkę uczestniczki wniosku do sądu
opiekuńczego o zezwolenie na odrzucenie spadku spowodowało zawieszenie jego
biegu na czas trwania postępowania przed sądem opiekuńczym.
W odniesieniu do tego zarzutu należy podnieść, że w orzecznictwie i nauce
prawa cywilnego przyjęto, iż termin wskazany w art. 1015 § 1 k.c. jest terminem
zawitym prawa materialnego, po upływie którego wygasa uprawnienie spadkobiercy
do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku; oświadczenie złożone
po jego upływie nie wywołuje żadnych skutków prawnych wynikających z jego treści,
spadek uważa się za przyjęty wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza, stosownie
do art. 1015 § 2 k.c. (por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 25 maja
2012 roku, I CSK 414/11, Monitor Prawniczy 2014, nr 20, s.1087 oraz z dnia
13 grudnia 2012 roku, V CSK 18/12, niepubl.). W przytoczonych orzeczeniach
wskazano, że do cech charakterystycznych terminu z art. 1015 § 1 k.c. należy,
poza surowymi dla spadkobiercy skutkami jego upływu, niedopuszczalność
umownego kształtowania go przez strony, wskazanie zdarzenia
zapoczątkowującego jego bieg oraz krótki wymiar (sześć miesięcy) uzasadniony
potrzebą jak najszybszego ustalenia kręgu spadkobierców w interesie ich samych,
jak również wierzycieli spadku i innych uczestników obrotu prawnego.
W orzeczeniach tych podniesiono ponadto, że z uwagi na charakter tego terminu,
nie znajdują zastosowania przepisy kodeksu cywilnego regulujące przedawnienie
roszczeń majątkowych, w tym dotyczące zawieszenia lub przerwy terminu
przedawnienia.
Jednakże w uzasadnieniu uchwały pełnego składu Izby Cywilnej Sądu
Najwyższego z dnia 20 maja 1978 r., III CZP 39/77 (OSNCP 1979, nr 3, poz. 40)
Sąd Najwyższy wskazał, że wobec braku szczegółowej regulacji instytucji terminów
zawitych w prawie cywilnym ustawodawca brał pod uwagę, iż wiele występujących
5
przy stosowaniu terminów zawitych wątpliwości orzecznictwo będzie musiało
wyjaśnić, stosując przyjęte metody wykładni. Należy do nich niewątpliwie
analogiczne stosowanie do prekluzji niektórych przepisów o przedawnieniu,
wskutek bowiem braku jakiegokolwiek uregulowania tych pierwszych terminów
występuje istotna luka, a instytucja prekluzji jest, mimo pewnych różnic, bardzo
zbliżona do instytucji przedawnienia. W szczególności podobny jest cel obydwu
ograniczeń czasowych, a różnica polega głównie na większym rygoryzmie
terminów zawitych. Rozważania te doprowadziły Sąd Najwyższy do konkluzji, że
stosowanie w drodze analogii przepisów o przedawnieniu do terminów zawitych nie
jest co do zasady wyłączone, jednakże należy zachować przy tym zabiegu
ostrożność, uzasadnioną rygoryzmem terminów prekluzyjnych. Każdy termin
prekluzyjny wymaga zbadania, jakie racje przemawiają za ścisłym jego
stosowaniem, a jakie za ewentualnym złagodzeniem jego rygoryzmu w drodze
analogii. Zawsze należy ocenić, która z tych dwu możliwości jest bardziej
uzasadniona z punktu widzenia interesu społeczno-gospodarczego i zasad
współżycia społecznego.
Istotny z punktu widzenia zarzutów skargi kasacyjnej problem prawny
sprowadza się w rozpoznawanej sprawie do tego, czy dopuszczalna jest wykładnia
art. 1015 § 1 k.c. pozwalająca na zastosowanie w drodze analogii przepisów
dotyczących zawieszenia lub przerwy biegu terminu przedawnienia roszczeń
majątkowych do terminu z art. 1015 § 1 k.c. biegnącego dla spadkobiercy
małoletniego, którego przedstawiciel ustawowy złożył w jego toku wniosek do sądu
opiekuńczego o zezwolenie na odrzucenie spadku.
Jak to już wyżej akcentowano, w orzecznictwie wskazano na ratio legis
wprowadzenia krótkiego (sześciomiesięcznego) terminu zawitego do złożenia
oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku; jest nią potrzeba jak
najszybszego ustalenia kręgu spadkobierców w interesie ich samych, jak również
wierzycieli spadku i innych uczestników obrotu prawnego. Jednakże te względy nie
mogą przesłaniać potrzeby ochrony interesów spadkobierców małoletnich, którzy
w przeciwieństwie do spadkobierców o pełnej zdolności do czynności prawnych,
doznają istotnych ograniczeń w możliwości swobodnego odrzucenia spadku.
Do złożenia przez przedstawiciela ustawowego osoby małoletniej oświadczenia
6
o odrzuceniu spadku niezbędne jest bowiem uprzednie uzyskanie zezwolenia sądu
opiekuńczego, ponieważ jest to czynność przekraczająca zakres zwykłego zarządu
majątkiem dziecka (por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 27 maja 1998 r.,
I CKU 181/97, niepubl. oraz z dnia 13 listopada 1998 r., II CKU 64/98, niepubl.)
Czynność prawna przekraczająca zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka
dokonana bez zezwolenia sądu opiekuńczego jest czynnością prawną
bezwzględnie nieważną z uwagi na sprzeczność z prawem (art. 58 § 1 k.c.) i nie
może być konwalidowana następczym zezwoleniem sądu opiekuńczego
(por. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca
1961 r., I CO 16/61, OSNC 1963, nr 9, poz.187, uzasadnienie uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 30 kwietnia 1977 r., III CZP 73/76, OSNC 1978, nr 2, poz.19
oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 1997 r., III CKU 92/97,
niepubl.).
Stosownie do art. 583 k.p.c., zezwolenia na dokonanie przez rodziców
czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka sąd
opiekuńczy udziela na wniosek jednego z rodziców po wysłuchaniu drugiego.
Postanowienie sądu opiekuńczego w tym przedmiocie staje się skuteczne dopiero
z chwilą uprawomocnienia się i nie może być zmienione ani uchylone, jeżeli na
podstawie zezwolenia powstały skutki prawne względem osób trzecich. Przebieg
postępowania nieprocesowego przed sądem opiekuńczym w takiej sprawie,
a zwłaszcza czas jego trwania, jest niezależny od przedstawicieli ustawowych
małoletniego spadkobiercy. Sprawy te nie mają, w przeciwieństwie do wskazanych
w paragrafie 46 ust. 4 punkt 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
23 lutego 2007 roku - Regulamin urzędowania sądów powszechnych (t.j. Dz.U.
z 2014 r., poz. 259) priorytetu w ich rozpoznawaniu i w związku z tym, zwłaszcza
przy dużym obciążeniu sądów opiekuńczych oraz konieczności przeprowadzenia
określonych przez sąd opiekuńczy czynności procesowych niezbędnych do oceny
zasadności wniosku, mogą zakończyć się po upływie sześciomiesięcznego terminu
przewidzianego w art. 1015 § 1 k.c., nawet przy daleko posuniętej staranności
działania i aktywności przedstawicieli ustawowych małoletniego spadkobiercy.
Wykluczałoby to możliwość odrzucenia spadku przez małoletniego spadkobiercę
w terminie wskazanym w art.1015 § 1 k.c., nawet w przypadku złożenia przez jego
7
przedstawiciela ustawowego wniosku do sądu opiekuńczego o wyrażenie zgody na
odrzucenie spadku w pierwszym dniu biegu tego terminu. Tymczasem każda osoba
uprawniona do odrzucenia spadku powinna mieć możliwość wykorzystania całego
przewidzianego w tym przepisie czasu. Z tego punktu widzenia przedstawiciel
ustawowy małoletniego nie powinien znaleźć się w gorszej sytuacji niż każdy inny
spadkobierca, który dla złożenia oświadczenia o odrzucenia spadku nie musi
dokonywać żadnych dodatkowych czynności.
W związku z tym należy opowiedzieć się za wykładnią art. 1015 § 1 k.c.
dopuszczającą stosowanie w drodze analogii przepisów kodeksu cywilnego
dotyczących wpływu określonych stanów faktycznych lub zdarzeń na bieg terminu
przedawnienia. Jednakże nie wchodzi w grę stosowanie przepisów o zawieszeniu
biegu przedawnienia, albowiem konieczność złożenia przez przedstawiciela
ustawowego spadkobiercy wniosku do sądu opiekuńczego o udzielenie zezwolenia
na odrzucenie spadku nie odpowiada żadnej z przyczyn zawieszenia biegu terminu
przedawnienia wskazanych w art. 121 pkt 1-4 k.c..
Konieczność uzyskania zgody sądu na odrzucenie spadku przez osobę
małoletnią oznacza istnienie przeszkody dla wykonania uprawnienia
przewidzianego w art. 1015 § 1 k.c. Złożenie wniosku do sądu opiekuńczego jest
więc czynnością przedsięwziętą przez przedstawiciela ustawowego małoletniego
spadkobiercy bezpośrednio w celu uzyskania zgody sądu opiekuńczego
umożliwiającej następnie skuteczne i ważne złożenie oświadczenia o odrzuceniu
spadku w imieniu małoletniego spadkobiercy. Podjęcie zatem przez przedstawiciela
ustawowego tej czynności powinno powodować podobne skutki, jak wszczęcie
postępowania zmierzającego do uzyskania prejudykatu umożliwiającego
dochodzenie roszczenia, a więc prowadzić do przerwy biegu terminu wskazanego
w art. 1015 § 1 k.c.
Należy przyjąć, że w sytuacji, w której ustawa wymaga uzyskania zgody
sądu, od której uzależniona jest możliwość skutecznego odrzucenia spadku,
wystąpienie przez przedstawiciela ustawowego spadkobiercy do sądu
opiekuńczego o jej udzielenie przed upływem terminu do złożenia oświadczenia
o odrzuceniu spadku, sprawia, że termin ten ulega przerwaniu na podstawie art.
123 § 1 pkt 1 k.c. stosowanego w drodze analogii. Za zajęciem tego stanowiska
8
przemawiają doniosłe racje aksjologiczne i konstytucyjne. Aprobata poglądu, który
legł u podstaw zaskarżonego postanowienia Sądu Okręgowego, prowadzi do
sytuacji niczym nieuzasadnionego, w świetle art. 32 i 64 ust. 2 Konstytucji,
zróżnicowania sytuacji spadkobierców o pełnej zdolności do czynności prawnych
prawnej oraz spadkobierców małoletnich. Przyjęcie, że wskazany w art. 1015 § 1
k.c. termin upływa ze skutkiem w postaci wygaśnięcia uprawnienia kształtującego
do odrzucenia spadku, mimo zachowania przez przedstawiciela ustawowego
małoletniego spadkobiercy aktu staranności w postaci złożenia w terminie
wskazanym w art. 1015 § 1 k.c.., wniosku do sądu opiekuńczego w celu stworzenia
możliwości odrzucenia spadku, godzi w konstytucyjną zasadę równości obywateli
wobec prawa i jest nie do pogodzenia z postulatem ochrony prawa do swobodnego
dysponowania przez spadkobiercę przysługującymi mu uprawnieniami do spadku.
Nie łagodzi skutków upływu terminu z art. 1015 § 1 k.c. z uwagi na
niemożność odrzucenia spadku spowodowaną uzyskaniem zezwolenia sądu
opiekuńczego po upływie sześciu miesięcy od daty dowiedzenia się o powołaniu do
spadku, przewidziana w art. 1015 § 2 k.c. ustawowa konstrukcja przyjęcia w takiej
sytuacji przez małoletniego spadkobiercę spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Nawet ta złagodzona forma odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadku wiąże
się dla niego z licznymi trudnościami i niedogodnościami; w grę wchodzi
konieczność sporządzenia spisu inwentarza, konieczność przedsięwzięcia różnych
czynności faktycznych i prawnych dotyczących majątku spadkowego, uczestnictwa
spadkobiercy w postępowaniach sądowych lub administracyjnych dotyczących
spadku. Co ważniejsze jednak, nikt nie może być „zmuszony” do nabycia spadku,
nawet z dobrodziejstwem inwentarza, wbrew swojej oczywistej i manifestowanej
woli. Przyjęciu przedstawionej wykładni art. 1015 k.c. nie sprzeciwia się, zdaniem
Sądu Najwyższego, wzgląd na interesy wierzycieli spadku czy też bezpieczeństwo
obrotu prawnego. Należy pamiętać, że warunkiem zastosowania w drodze analogii
wskazanych przepisów jest dochowanie przez przedstawiciela małoletniego
spadkobiercy aktu staranności polegającego na złożeniu wniosku do sądu
opiekuńczego w toku terminu wskazanego w art. 1015 § 1 k.c. Takie zachowanie
świadczy, że przedstawiciel ustawowy małoletniego spadkobiercy jest
zainteresowany szybkim załatwieniem spraw spadkowych i w związku z tym nie
9
zachodzi niebezpieczeństwo zbędnego przewlekania procesu ustalania kręgu
właściwych spadkobierców.
W tym stanie rzeczy orzeczono jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c.).