Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 585/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 czerwca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
Protokolant Agnieszka Łuniewska
w sprawie z powództwa M. L.
przeciwko W. C. i H. S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie
w Izbie Cywilnej w dniu 12 czerwca 2015 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 16 kwietnia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 10 czerwca 2013 r. Sąd Okręgowy w P. zasądził od W. C. i
H. S. na rzecz M. L. kwotę 123.446,89 zł z ustawowymi odsetkami od kwot i dat
szczegółowo wymienionych w sentencji wyroku, tytułem brakującego
wynagrodzenia za prace jakie powód wykonał w związku z realizacją wiążącej
strony umowy o roboty budowlane. W uzasadnieniu rozstrzygnięcia Sąd ustalił, że
strony umowę o roboty budowlane zawarły w dniu 26 marca 2010 r.; powód
zobowiązał się do wybudowania budynku handlowo - usługowo - mieszkalnego za
wynagrodzeniem ryczałtowym w kwocie 750.000 zł. Ustalono, że wykonawca nie
może żądać podwyższenia wynagrodzenia, jeżeli prace dodatkowe wykona bez
pisemnej zgody zamawiającego. Termin rozpoczęcia prac ustalono na dzień 26
marca 2010 r., a zakończenia na dzień 30 września 2010 r. W umowie strony
ustaliły również, że wykonawca zapłaci zamawiającemu karę umowną w razie
zwłoki w wykonaniu robót poza terminy określone w harmonogramie realizacji
inwestycji w wysokości 0,3% wynagrodzenia za każdy dzień zwłoki. Ustaliły nadto,
że pozwani mogą od umowy odstąpić m.in. wówczas gdy wykonawca opóźnia się z
rozpoczęciem prac poza terminy określone w harmonogramie realizacji inwestycji
tak dalece, że nie jest prawdopodobne, aby zakończono inwestycję w umówionym
terminie. Do grudnia 2010 r. ogólna wartość robót umownych wykonanych przez
powoda wyniosła 415.815,03 zł i pozwanym pozostało do zapłaty 137.873,46 zł.
Powód wykonał nadto prace dodatkowe, niezbędne dla bezpieczeństwa budowli,
bez uzyskania pisemnej zgody pozwanych. Pismem z dnia 12 września 2011 r.
powód poinformował pozwanych, że zawiesza wykonywanie robót wobec utraty
płynności finansowej przez pozwanych. Pozwani pismem z dnia 4 października
2011 r. wezwali powoda do powrotu na plac budowy celem kontynuowania pracy
zgodnie z umową, w terminie dni 7 od otrzymania pisma; poinformowali go, że brak
powrotu na budowę spowoduje zerwanie umowy. Następnie, pismem z dnia 18
października 2011 r., z powołaniem się na § 9 umowy, pozwani odstąpili od umowy
w związku z niedotrzymanie przez powoda terminu zakończenia prac. Z tytułu
wykonania umowy pozwani nie uiścili powodowi kwoty 66.007,12 zł, a z tytułu
wykonania prac dodatkowych kwoty 57.439,77 zł. W dniu 20 stycznia 2012 r.
3
pozwani złożyli oświadczenie o potrąceniu wierzytelności przysługującej im wobec
powoda, w kwocie 865.742,55 zł, w tym 861.750 zł z tytułu naliczonej przez nich
kary umownej za zwłokę to jest za 383 dni, od 30 września 2010 r. do dnia
odstąpienia od umowy czyli 18 października 2011 r. oraz z tytułu nadpłaconego
wynagrodzenia, z wierzytelnością powoda z tytułu należnego wynagrodzenia za
wykonane zgodnie z umową prace budowlane. Budynek został ukończony przez
innego wykonawcę i oddany do użytku. Dokonując oceny prawnej tak ustalonego
stanu faktycznego Sąd Okręgowy wskazał, że nie doszło do skutecznego
zastrzeżenia umownego prawa odstąpienia z uwagi na brak w umowie wskazania
terminu, w ciągu którego prawo to miałoby być wykonane, jednakże ocenił, że
pozwani od umowy odstąpili wykonując ustawowe uprawnienie z art. 491 k.c.
Okoliczności sprawy uzasadniały bowiem przyjęcie, że powód pozostawał w zwłoce.
Kara umowa został zastrzeżona za opóźnienie w wykonaniu przedmiotu umowy, a
więc dotyczyła sytuacji gdy powód wykona roboty, jakkolwiek z opóźnieniem.
Odstąpienie od umowy spowodowało, że powód robót nie zakończył i stan taki
należy kwalifikować jako niewykonanie zobowiązania stąd też pozwani nie mogli
domagać się kary umownej zastrzeżonej na wypadek zwłoki, a więc stanu
nienależytego wykonania zobowiązania. Brak po stronie pozwanych wierzytelności
z tytułu kary umownej powoduje, że ich oświadczenie o potrąceniu
z wierzytelnością powoda nie wywarło skutku. Uzasadnione było zatem żądanie
powoda zasądzenia brakującego wynagrodzenia za prace wykonane zgodnie
z umową, a nadto za prace wykonane poza umową, bez pisemnej zgodny
pozwanych, z tym, że w odniesieniu do tych prac właściwą podstawę prawną
należnej za nie zapłaty, stanowiły, w ocenie Sądu przepisy k.c. o bezpodstawnym
wzbogaceniu.
Na skutek apelacji pozwanych, którzy kwestionowali stanowisko Sądu
Okręgowego o braku po ich stronie wierzytelności z tytułu kary umownej należnej
za zwłokę w wykonaniu przedmiotu umowy, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 16
kwietnia 2014 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił powództwo i
orzekł kosztach procesu należnych pozwanym w obu instancjach. Sąd drugiej
instancji, z powołaniem się na poglądy Sądu Najwyższego (wyroki: z dnia 29
czerwca 2005 r. V CSK 105/05, z dnia 5 października 2006 r. IV CSK 157/06,
4
z dnia 2 października 2007 r. II CNP 101/07) wyraził zapatrywanie, że możliwe jest
dochodzenie kar umownych zastrzeżonych na wypadek zwłoki lub opóźnienia
w wykonaniu zobowiązania także po odstąpieniu od umowy. W ocenie tego Sądu
strony zakładały, że kary umowne za zwłokę utrzymają się także po odstąpieniu od
umowy. Pozwani niezwłocznie po złożeniu oświadczenia o odstąpieniu od umowy
zażądali zapłaty kar czym dali wyraz swemu przekonaniu, że kary te nie wygasły.
Również powód przed procesem nie powoływał się na ich wygaśnięcie, a w toku
procesu jego linia obrony przed zarzutem potrącenia nie obejmowała takiego
argumentu. Ponieważ żadna ze stron w procesie nie twierdziła, że kary te wygasły
na skutek odstąpienia od umowy to, zdaniem Sądu Apelacyjnego, należało przyjąć,
że zgodnym zamiarem stron było utrzymywanie tych kar także po odstąpieniu od
umowy. Następnie Sąd Apelacyjny, na podstawie materiału dowodowego
istniejącego w sprawie, za udowodnione uznał istnienie zwłoki przez 88 dni, od 30
września 2010 r. do 27 grudnia 2010 r., co odniesione do wysokości kryterium kary
umownej ustalonej w umowie dało kwotę 198.000 zł. Ta kwota była zaś
wystarczająca do umorzenia należności, której zasądzenia powód domagał się w
sprawie; powództwo podlegało zatem oddaleniu.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego opartej na obu
podstawach z art. 3983
§ 1 pkt 1 i 2 k.p.c. powód, w ramach podstawy naruszenia
prawa materialnego, zarzucił naruszenie art. 491 w związku z art. 494 w związku
z art. 395 § 2 k.c. i art. 483 § 1 w związku z art. 484 § 1 k.c. przez błędną wykładnię
polegającą na przyjęciu, że strona odstępująca od umowy może dochodzić
roszczenia z tytułu kary umownej zastrzeżonej na wypadek zwłoki, w sytuacji gdy
prawidłowa wykładnia tych przepisów uzasadnia wniosek, że roszczenie z tego
tytułu wygasło w szczególności w sytuacji gdy strony w umowie nie zastrzegły
możliwości ich dochodzenia także po odstąpieniu od umowy. Nadto skarżący
zarzucił naruszenie art. 65 § 2 k.c. przez wykładnię umowy na podstawie
zachowania stron po jej zawarciu i sprzecznie z jej jasną treścią i jej celem.
W ramach podstawy z art. 3983
§ pkt 2 k.p.c. skarżący zarzucił naruszenia
art. 382 w związku z art. 386 § 4 k.p.c.
5
We wnioskach kasacyjnych powód domagał się uchylenia zaskarżonego
wyroku i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wykonanie przysługującego stronie umowy wzajemnej w razie zwłoki
drugiej strony w wykonaniu zobowiązania, ustawowego prawa odstąpienia (art. 491
§ 1 k.c.) powoduje, w myśl art. 494 k.c., że strony mają obowiązek zwrócić
spełnione świadczenia, a strona, która była uprawniona do odstąpienia od umowy
i prawo to skutecznie wykonała, może nadto żądać na zasadach ogólnych
naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Upadek umowy na
skutek odstąpienia, niezależnie od tego czy skutek odstąpienia będziemy
kwalifikować jako wsteczny (ex tunc) czy też tylko jako zwolnienie z obowiązku
wykonania zobowiązania przy jednoczesnym obowiązku zwrotu tego co zostało
dotychczas dane w jego wykonaniu, powoduje, że mamy do czynienia ze stanem,
który w myśl art. 471 k.c. jest kwalifikowany jako niewykonanie zobowiązania.
Tak więc zobowiązanie pozostaje niewykonane chociażby doszło do spełnienia
świadczenia w części. Powód, jak wynika z ustaleń Sądu, nie wykonał całego
uzgodnionego umową o roboty budowlane zakresu prac (i jest to stan definitywny
wobec odstąpienia od umowy) - i takie spełnienie świadczenia, jedynie w części,
jest równoznaczne z jego niespełnieniem, a więc tym samym z niewykonaniem
zobowiązania. Powołany wyżej przepis art. 494 k.c. przewiduje odszkodowanie na
zasadach ogólnych (w granicach pozytywnego interesu umowy), za szkodę
wyrządzoną niewykonaniem zobowiązania. Można dodać, że nie budzi wątpliwości,
iż strony mogą w umowie postanowić, że odszkodowanie to przybierze formę kary
umownej. Okoliczność, że w umowie strony wskazują zwykle, iż jest to kara
umowna na wypadek odstąpienia od umowy nie oznacza, że chodzi o karę umową
za samo wykonanie prawa odstąpienia. Formuła taka to zwykle wynik uproszczenia
redakcyjnego warunków umowy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego
2007 r. III CSK 288/06 niepubl.), a w istocie chodzi o wyrażenia w formie kary
umownej prawa domagania się należnego odszkodowania za niewykonanie
zobowiązania.
6
Ponieważ art. 494 k.c. odsyła do odpowiedzialności za szkodę na zasadach
ogólnych w reżimie odpowiedzialności kontraktowej, należy zwrócić uwagę, że art.
471 k.c. wyraźnie odróżnia niewykonanie zobowiązania i nienależyte wykonanie
zobowiązania. Odpowiedzialność za nienależyte wykonanie zobowiązania powstaje
wówczas gdy zobowiązanie zostaje wykonane, ale z naruszeniem jego treści czyli
istnieje rozbieżność między zakresem zaspokojenia wierzyciela przewidzianym
w treści zobowiązania a zaspokojeniem uzyskanym w rzeczywistości. Rozbieżność
ta może dotyczyć takich elementów wykonania należytego, jak termin świadczenia,
miejsce świadczenia, jakość świadczenia. Zwłoka w spełnieniu świadczenia, a więc
uchybienie terminowości świadczenia z powodu okoliczności, za które dłużnik
odpowiada, jest zatem nienależytym wykonaniem zobowiązania. W razie zwłoki
dłużnika wierzyciel może żądać naprawienia szkody na zasadach ogólnych
(art. 481 § 3 k.c.) i chodzi tu o naprawienie tej szkody i tylko tej szkody jaką
wierzyciel poniósł na skutek zwłoki, przy czym realizacja roszczenia
odszkodowawczego z tytułu zwłoki nastąpić może o ile doszło do wykonania
zobowiązania. Nie budzi wątpliwości, że strony w umowie mogą postanowić,
że naprawienie szkody wynikłej ze zwłoki nastąpi w formie zapłaty przez dłużnika
kary umownej. Umowa zawarta przez strony sprawy niniejszej takie uregulowanie
zawierała. Biorąc pod uwagę, że nie istnieje tożsamość pomiędzy nienależytym
wykonaniem zobowiązania i niewykonaniem zobowiązania, a rodzaj szkód
podlegających naprawienia przez należne z każdego z tych tytułów odszkodowania
jest różny, przy czym nienależyte wykonanie zobowiązania zakłada jednak zawsze
jego wykonanie, stwierdzić trzeba, że co do zasady, po odstąpieniu od umowy,
a więc w sytuacji gdy następuje stan niewykonania zobowiązania, dochodzenie
odszkodowania za zwłokę, również w formie kary umownej, jest wyłączone.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażono pogląd o dopuszczalności
dochodzenia takich kar również po odstąpieniu od umowy. Pogląd ten został
wypowiedziany w judykatach przytoczonych przez Sąd Apelacyjny, a także
w wyroku z dnia 24 maja 2012 r. V CSK 260/11 (G. Prawna 2012/101/1) i w
uchwale z dnia 18 lipca 2012 r. III CZP 39/12 (OSNC z 2013 r., nr 2, poz. 17).
Zwrócić jednak należy uwagę, że w powołanym wyroku jak i w uzasadnieniu
uchwały Sąd Najwyższy wskazał, że utrzymanie kar umownych za zwłokę po
7
odstąpieniu od umowy poczytuje się za możliwe wówczas gdy strony w umowie tak
postanowią, przy czym kara taką ulegałaby przekształceniu w karę za szkodę
spowodowaną niewykonaniem zobowiązania, o ile w umowie takiej kary odrębnie
nie zastrzeżono. To zapatrywanie Sąd Najwyższy w składzie rozstrzygającym
sprawę podziela. Zwrócić też należy uwagę, że wyrokach z dnia 5 października
2006 r. IV CSK 157/06 i z dnia 2 października 2007 r. II CNP 101/07, Sąd
Najwyższy wyrażając pogląd o dopuszczalności realizacji roszczenia z tytułu kar
umownych za zwłokę po dostąpieniu od umowy zwrócił uwagę na wolę stron w tym
zakresie; przy wykładni odwołał się do zasad europejskiego prawa umów (PECL),
te zaś w art. 9:305 wskazują na utrzymywanie się tych postanowień umowy po jej
rozwiązaniu, co do których umowa tak stanowi.
Potrzebę wykładni woli stron umowy dostrzegł też Sąd Apelacyjny. Dokonał
jednak tej wykładni analizując przede wszystkim postawę procesową powoda czy
też jego pełnomocnika procesowego, z całkowitym pominięciem, jak trafnie
zauważa skarżący, treści umowy. Dokonując wykładni umowy Sąd nie może
całkowicie pominąć tekstu umowy i nie jest dopuszczalne ustalenie woli stron na tej
podstawie, że „skoro żadna ze stron nie twierdziła przed Sądem Okręgowym,
że umowa stron przewidywała jednak wygaśnięcie zawartych w niej postanowień
o karach umownych w następstwie jej rozwiązania po skutecznym odstąpieniu od
umowy, to należy przyjąć, iż zgodnym zamiarem stron było utrzymywanie kar
umownych także po odstąpieniu od umowy”. Sąd Najwyższy wielokrotnie
wypowiadał się co do sposobu dokonywania wykładni umów (por. m.in. wyroki
z dnia 14 czerwca 2012 r. I CSK 485/11; z dnia 2 grudnia 2011 r. III CSK 55/11;
z dnia 5 marca 2010 r. IV CSK 382/09 - niepubl.), w tym obszernie w uzasadnieniu
uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 29 czerwca 1995 r., III CZP
66/95, (OSNC z 1995 r., nr 12, poz. 168). Wykładnia umowy dokonana przez Sąd
Apelacyjny stanowi w istocie zignorowanie tego dorobku orzeczniczego, co czyni
skargę kasacyjną uzasadnioną.
Nie ma podstaw do podzielnia zarzutu skarżącego co do konieczności
uchylenia przez Sąd Apelacyjny wyroku sądu pierwszej instancji i przekazania
sprawy do ponownego rozpoznania celem zbadania zasadności zarzutu potrącenia.
Sąd drugiej instancji jest uprawniony do czynienia samodzielnie ustaleń
8
faktycznych na podstawie materiału dowodowego zebranego w postępowaniu
przed sądem pierwszej instancji jak i w toku przeprowadzonego przez własnego
postępowania dowodowego. Przepisy Konstytucji RP stanowiąc o postępowaniu
dwuinstancyjnym jako gwarancji rzetelnego procesu nie upoważniają do
twierdzenia, że każda okoliczność faktyczna i każdy zarzut procesowy podniesiony
przez stronę wymaga zbadania przez sądy w dwóch instancjach.
Z uwagi na powyższe, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. i art.
108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł jak w sentencji.