Pełny tekst orzeczenia

UZASADNIENIE

W pozwie złożonym 30 grudnia 2014 roku powodowa (...) Spółka z o.o. Spółka komandytowa w W. żądała zasądzenia od pozwanych H. C. i D. C. solidarnie kwoty 175.743,45 zł, z ustawowymi odsetkami od 13 grud­nia 2014 r. do dnia zapłaty oraz zasądzenia od pozwanych kosztów procesu.

W uzasadnieniu pozwu podano, że strona powodowa nabyła od (...) k.s. wierzytelność w postaci roszczenia o zapłatę odszkodowania przez pozwanych w kwocie 27.941,26 EUR z tytułu naruszenia obowiązków jako przewoźnika, rozpoczynają­cego procedurę celną tranzytową, poprzez niedostarczenie towarów pobranych przez pozwa­nych do przewozu z portu w H. w Niemczech do ich miejsca przeznaczenia w B.­reszcie, a tym samym usunięcie tych towarów spod dozoru celnego, w wyniku czego (...) k.s. została obciążona należnościami celnymi ciążącymi na tych towarach, przewożonych w ramach Wspólnej Procedury Tranzytowej (pozew k. 2-8).

W odpowiedzi na pozew pozwani wnieśli o oddalenie powództwa oraz o zasądzenie od strony powodowej na rzecz pozwanych solidarnie kosztów postępowania. Pozwaniem zarzucili brak legitymacji biernej oraz brak winy po swojej stronie, zaprzeczając jakoby mieli świadomość wykonywania przewozu niezgodnie z procedurą tranzytową. Pozwani przyznali, że otrzymali zlecenie od P. M. (1) jako jego podwykonawcy, dotyczące transportu kilku kontenerów na trasie H. − Polska (najczęściej W. lub W.) latem 2009 roku, jednakże zaprzeczyli aby otrzymali i przyjęli zlecenie przewozu towarów na trasie H. − B.. Zdaniem pozwanych, przyjęte i wykonane przez nich zlecenie w żaden sposób nie naruszało obowiązujących przepisów prawa. Pozwani podnieśli, że skoro nie przyjęli zlecenia transportu na trasie H. − B., to bezzasadny jest wobec nich zarzut, iż nie dowieźli towaru do miejsca przeznaczenia w B.. Ponadto pozwani zakwestionowali autentyczność dokumentu CMR opatrzonego datą 17.08.2009 r., który ich zdaniem został podrobiony przez nieznaną im osobę trzecią po zakończeniu przez pozwanych wykonywania zlecenia i po przekazaniu dokumentów P. M. (1) (odpowiedź na pozew k. 77‐78a) .

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

Powód - (...) Spółka z o.o. Spółka komandytowa w W., jest przedsiębiorcą i zajmuje się m.in. działalnością usługową polegającą na organizacji odpraw celnych i transportu towarów, łącznie z organizacją procesu udzielenia gwarancji celnych tranzytowych we Wspólnej Procedurze Tranzytowej na zlecenie podmiotów trzeci. W ramach tej działalności strona powodowa ściśle współpracuje z innymi podmiotami grupy (...), w tym z (...) k.s. (bezsporne).

Pozwani H. C. i D. C. są wspólnikami (...) spółki cywilnej w S. i w ramach tej spółki prowadzą działalność gospodarczą w zakresie transportu drogowego towarów (bezsporne – wydruki z (...) pozwanych k. 23-24).

W czerwcu, lipcu i sierpniu 2009 roku (...) Spółka z o.o. w C. (komplementariusz powoda), przyjęła zlecenie zapewnienia udzielenia gwarancji celnych tranzytowych w ramach Wspólnej Procedury Tranzytowej od W. Spółki z ograni­czoną odpowiedzialnością z ówczesną siedzibą w Ż.. Zlecenie dotyczyło udzielenia gwarancji należności celnych ciążących na towarach pochodzących spoza obszaru celnego Wspólnoty Europejskiej w tranzycie tych towarów z portu w H. do odbiorcy w B.­reszcie (dowód: zeznania świadka W. N. na rozprawie 28.10.2015 r. – k. 513).

Przewóz towarów nie był objęty zleceniem udzielonym (...) Sp. z o.o. w C. ani (...) k.s., a usługę przewozu wykonywali różni przewoźnicy, działający na zlecenie bezpośrednio spółki (...) lub jego zlecenio­biorców (dowód: zeznania świadka W. N. na rozprawie 28.10.2015 r. – k. 513).

Jednym z owych zleceniobiorców spółki (...) był P. M. (1) prowa­dzący przedsiębiorstwo (...) w S.. P. M. (1) podzlecił wykona­nie części przewozów przedsiębiorstwu pozwanych. W ramach umowy z P. M. (2)­czykiem, pozwani mieli wykonać transport drogowy kilku kontenerów na trasie z H. do W.. Nigdy zaś zlecenie transportowe dla pozwanych nie dotyczyło przewozu na trasie H. – B.. Odprawy celnej mieli dokonywać przedstawiciele spółki (...)­stock (dowód: zeznania świadków P. M. na rozprawie 23.05.2016 r. – k. 570, przesłuchanie pozwanego na rozprawie 24.08.2016 r. – k. 645).

Pozwani przekazali P. M. (1) wypełnione przez kierowców doku­menty CMR celem dopełnienia formalności celnych, jednakże P. M. (1) po jakimś czasie powiadomił pozwanych, że dokumenty te zostały nieprawidłowo wypełnione, wskutek czego pozwana wydała P. M. (1) czyste druki CMR na papierze firmowym przedsiębiorstwa pozwanych, celem poprawnego ich wypełnienia i zwrotu do firmy (...)­mex”. Dokumenty te jednak nie wróciły do pozwanych (dowód: zeznania świadków P. M. na rozprawie 23.05.2016 r. – k. 570, przesłuchanie pozwanego na rozprawie 24.08.2016 r. – k. 645).

Pozwana wydała P. M. (1) niewypełnione, firmowe druki doku­mentów CMR, albowiem pozwani wcześniej już współpracowali z P. M. (1) i współpraca ta dotychczas przebiegała prawidłowo, w tym także w zakresie obiegu dokumen­tów – stąd pozwani, działając w zaufaniu do P. M. (1), nie przypuszczali, że w tym przypadku współpraca z nim potoczy się w inny sposób (dowód: zeznania świadków P. M. na rozprawie 23.05.2016 r. – k. 570, przesłuchanie pozwanego na rozprawie 24.08.2016 r. – k. 645).

Po zakończeniu ww. przewozów P. M. (1) oświadczył pozwanym, że nie przyjmie faktury, albowiem działa wyłącznie jako pośrednik w przekazywaniu zlecenia; zobowiązał się do ustalenia danych zleceniodawcy i przekazania ich pozwanym. Ostatecznie jako zleceniodawcę przewozu wskazał spółkę (...), w wyniku czego pozwani wysta­wili faktury za wykonany przewóz dla tejże spółki, na kwoty 16.160,61 zł (łącznie za cztery transporty) oraz 4093,54 zł – za jeden transport (dowód: kopie faktur k. 82, 85 przesłuchanie pozwanego na rozprawie 24.08.2016 r. – k. 645).

Towary objęte przewozem, z którym związana była gwarancja udzielona przez (...) k.s., nigdy nie zostały dostarczone do miejsca przeznaczenia, nie zgłoszono też ukończenia ich tranzytu w żadnym innym urzędzie celnym. Procedury celne tranzytowe tych towarów nie zostały zatem zamknięte, co stało się przyczyną obciążenia poprzednika prawnego powoda należnościami celnymi w kwocie 42.055,96 EUR. Należności te w całości zostały uiszczone przez (...) k.s. (dowód: kopie wydruków operacji z rachunku bankowego k. 36, 44, zeznania świadka W. N. na rozprawie 28.10.2015 r. – k. 513).

Po otrzymaniu decyzji celnych w 2009 roku, (...) sp. z o.o. i (...) k.s. zwróciły się do (...) Sp. z o.o. z prośbą o wyjaśnienie zaistniałej sytuacji i dostarczenie dokumentów dotyczących gwarantowanych tranzytów, z których wynikałoby, gdzie finalnie dotarły towary, objęte procedurą tranzytową. Z przedsta­wionych dokumentów w postaci kopii listów przewozowych oraz kopii CMR wynikało, które z towarów, objętych gwarancjami tranzytowymi przewozili pozwani, stąd też należności celne w kwocie 42.055,96 EUR dotyczą towarów przewożonych przez pozwanych. W poszczegól­nych listach przewozowych wskazywano numery przewożonych kontenerów lub numery rejestracyjne naczep, numery dokumentów tranzytowych T1 dla każdego przewozu oraz miejsce przeznaczenia towaru – B. (dowód: kopia pisma z 29.06.2010 r. k. 45-46, kopie międzynarodowych listów przewozowych CMR k. 27, 37; kopie dokumentów tranzyto­wych T1 k. 28-30, 38-39; zeznania świadka W. N. na rozprawie 28.10.2015 r. – k. 513, zeznania świadka S. K. na rozprawie 28.10.2015 r. – k. 513).

Pozwani nie udzielili (...) sp. z o.o. i (...) k.s. odpowiedzi, gdzie finalnie dotarły towary objęte procedurą tranzytową (bezsporne – kopia pisma z 29.06.2010 r. skierowanego do pozwanych k. 47-48).

Dokumenty otrzymane od (...) sp. z o.o. zostały przekazane niemieckim celnikom, którzy zakwestionowali ich autentyczność.

Rumuńskie władze celne zakwestionowały także autentyczność pieczęci i prawidło­wość zamknięcia tych procedur, o czym powiadomiły niemieckie władze celne. W sprawach tych toczy się postępowanie karne na terenie Rumunii. Z treści decyzji organów celnych niemieckich wynika, że towary, co do których pozwani rozpoczęli w H. procedury tranzytowe objęte gwarancją (...) k.s., nie dotarły do urzędu przeznaczenia w B., nie zakończono również tranzytu w żadnym innym urzędzie celnym (dowód: kopie pism Krajowej Agencji Administracji (...) Rumunii wraz z tłumaczeniem na język polski k. 49-51 i 52-53; kopia pisma prokuratury rumuńskiej wraz z tłumaczeniem na język polski k. 54-56, zeznania świadka W. N. na rozprawie 28.10.2015 r. – k. 513).

W dniu 20 października 2014 r. strona powodowa nabyła od (...) k.s. wierzytelność w postaci roszczenia o zapłatę odszkodowania przez pozwanych w kwocie 42.055,96 EUR z tytułu naruszenia obowiązków jako przewoźnika, rozpoczynają­cego procedurę celną tranzytową, poprzez niedostarczenie towarów pobranych przez pozwa­nych do przewozu z portu w H. w Niemczech do ich miejsca przeznaczenia w B.­reszcie, a tym samym usunięcie tych towarów spod dozoru celnego, w wyniku czego (...) k.s. została obciążona należnościami celnymi ciążącymi na tych towarach, przewożonych w ramach Wspólnej Procedury Tranzytowej (dowód: kopia umowy cesji k. 11-13, kopia aneksu do ww. umowy k. 15).

Oceniając zgromadzony materiał dowodowy, Sąd zakwestionował moc dowodową zeznań świadków W. N. oraz S. K. w zakresie ich zeznań dotyczących wiedzy pozwanych o miejscu docelowym przewozu towarów, przewożonych z H. na zlecenie P. M. (1). Przeczą temu spójne, logiczne i wiarygodne zeznania świad­ków G. R., P. B. i P. M., którzy byli osobami bezpośrednio zaangażowa­nymi w zlecenie i wykonanie owego przewozu – jako kierowcy oraz jako zleceniodawca. Ponadto, biorąc pod uwagę wysokość umówionego wynagrodzenia pozwanych, niepodobnym wydaje się, aby zlecenie przewozu mogło obejmować trasę aż do B. – wówczas bowiem nie pokryłoby ono nawet kosztów paliwa zużytego do wykonania transportu.

Wskazać należy, że kierowcy zatrudnieni w przedsiębiorstwie pozwanych w tamtym okresie – G. R. i P. B., nie rozpoznali swojego pisma na okazanych im kopiach doku­mentów CMR dotyczących przewozu na trasie H. – B., pomimo, iż – jak zeznali ci świadkowie – zwykle to kierowca wypełnia te dokumenty na podstawie dokumen­tów celnych T1.

Sąd oddalił ponadto wniosek strony pozwanej o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego grafologa, w związku z zakwestionowaniem autentyczności dokumentów CMR, złożonych przez stronę powodową. W sytuacji, gdy materiał badawczy miałyby stanowić jedynie niskiej jakości kopie tych dokumentów, jakie załączone zostały do akt sprawy, dowód z opinii biegłego byłby niemożliwy do przeprowadzenia - z braku w istocie stosownego, mogącego podlegać wiarygodnej ocenie, materiału źródłowego.

Sąd zważył, co następuje:

Strona powodowa opierała swoje żądanie na dyspozycjach przepisów art. art. 415 k.c. i art. 441 § 1 k.c. oraz na podstawie art. 96 ust. 2, art. 203 ust. 2 i 3 i art. 213 R.­dzenia Rady (EWG) Nr 2913/92 z 12 października 1992 r. (Dz. Urz. UE L Nr 302, str. 1) ustanawiającego Wspólnotowy Kodeks Celny (dalej – (...)).

Przepis artykułu 96 (...) stanowi w ust.1, że główny zobowiązany jest osobą uprawnioną do korzystania z procedury wspólnotowego tranzytu zewnętrznego. Jest on odpowiedzialny za:

a)  przedstawienie w wyznaczonym terminie w urzędzie celnym przeznaczenia towarów w nienaruszonym stanie i z zachowaniem środków zastosowanych przez organy celne w celu zapewnienia tożsamości towarów,

b)  przestrzeganie przepisów procedury tranzytu wspólnotowego.

W ust. 2 tego artykułu wskazano, że nie naruszając określonych w ust. 1 obowiąz­ków głównego zobowiązanego, osoba przewożąca towary lub ich odbiorca, który przyjmuje towary, wiedząc o tym, że są one objęte procedurą tranzytu wspólnotowego, jest również zobowiązany do przedstawienia ich w nienaruszonym stanie w urzędzie celnym przeznacze­nia w wyznaczonym terminie i z zachowaniem środków zastosowanych przez organy celne w celu zapewnienia tożsamości towarów.

Artykuł 96 ust. 1 (...) określa zakres podstawowych obowiązków głównego zobo­wiązanego, przy czym główny zobowiązany został zdefiniowany jako osoba uprawniona do korzystania z procedury tranzytu. Zgodnie z art. 96 ust. 2 (...), obowiązek przedstawienia towarów, który obciąża głównego zobowiązanego na mocy art. 96 ust. 1 lit. a) może zostać rozciągnięty również na osobę przewożącą towary lub ich odbiorcę. Warunkiem rozciągnięcia odpowiedzialności jest posiadanie przez osobę przewożącą lub odbiorcę towarów wiedzy co do tego, że towary są objęte procedurą tranzytu. Rozciągnięcie odpowiedzialności na osobę przewożącą bądź odbiorcę towarów nie wyłącza odpowiedzialności głównego zobowiąza­nego. Odpowiedzialność głównego zobowiązanego oraz innych podmiotów ma charakter solidarny.

Artykuł 203 (...) określa, że dług celny w przywozie powstaje w wyniku usunięcia spod dozoru celnego towaru podlegającego należnościom przywozowym i z chwilą usunięcia towaru spod dozoru celnego. Dłużnikami są:

−

osoba, która usunęła towar spod dozoru celnego,

−

osoby, które uczestniczyły w tym usunięciu, i które jednocześnie wiedziały lub powinny były wiedzieć, że towar zostaje usunięty spod dozoru celnego,

−

osoby, które nabyły lub posiadały towar, i które w chwili jego nabycia lub wejścia w jego posiadanie wiedziały bądź powinny były wiedzieć, że jest to towar usunięty spod dozoru celnego, i

−

odpowiednio osoba zobowiązana do wykonania obowiązków wynikających z czaso­wego składowania towaru lub wynikających ze stosowania procedury celnej, którą towar ten został objęty.

Przesłanki kształtowania odpowiedzialności za dług celny, tj. okoliczności, których zaistnienie uzasadnia możliwość uznania, że dana osoba jest dłużnikiem celnym, gdy zestawić ze sobą treść art. 202 ust. 3 i art. 203 ust. 3 (...), są identycznie skonstruowane i opierają się na takich samych kryteriach, tj. na kryterium obiektywnym (tiret pierwsze art. 202 ust. 3 i art. 203 ust. 3 (...)) oraz na kryterium subiektywnym, co odnosi się do rozwiązań prawnych przyjętych na gruncie tiret drugiego i trzeciego art. 202 ust. 3 oraz art. 203 ust. 3 (...).

Na gruncie regulacji prawnych zawartych w art. 202 ust. 3 tiret drugie (...) oraz art. 203 ust. 3 tiret drugie (...), prawodawca unijny jednolicie stanowi o „uczestnictwie” we wprowadzeniu towaru lub jego usunięciu spod dozoru celnego, jako przesłance kształtowania odpowiedzialności danej osoby za dług celny (por. wyrok NSA W W. I (...) 562/13 2014.06.24, LEX nr 1517924).

Przepis art. 203 ust. 3 (...) od razu uznaje wszystkie wymienione w nim osoby za równorzędnych dłużników solidarnych, bez względu na ich udział w akcie usunięcia towaru spod dozoru celnego. Skutki tej regulacji odnoszą się do wszystkich osób, które wiedziały o usunięciu towaru (por. wyrok NSA sygn. I GSK 1405/12 z 2014.01.27, LEX nr 1501704).

Prawidłowa wykładnia art. 203 ust. 3 tiret 4 (...) prowadzi do wniosku, że dla wskazania dłużnika długu celnego powstałego na skutek usunięcia towaru spod dozoru celnego istotnym jest ustalenie osoby zobowiązanej do wykonania obowiązków wynikających z procedury celnej, nie ma natomiast znaczenia prawnego, kto faktycznie nie wykonał tych obowiązków (por. wyrok NSA z 22.06.2011 r. sygn. I GSK 337/10 , LEX nr 1082400).

Zgodnie z artykułem 213 (...), jeżeli w odniesieniu do tego samego długu celnego występuje kilku dłużników, są oni solidarnie zobowiązani do pokrycia tego długu.

W przedmiotowej sprawie, mając zatem na uwadze przesłanki odpowiedzialności deliktowej określone w art. 415 k.c., należy rozważyć, który ze wskazanym przepisów Wspólnotowego Kodeksu Celnego pozwani naruszyli, z uwagi na zakres ich obowiązków związanych z przewozem, tak, by można przypisać pozwanym winę umyślną, czy też chociażby nieumyślną.

Analizując stosunek prawny między spółką (...), a P. M. (1) należy stwierdzić, że łączyła ich umowa przewozu drogowego, zaś przedsiębiorstwo pozwa­nych było podwykonawcą P. M. (1) w zakresie umowy przewozu i to na odcinku wyraźnie określonym: H. - W. (dokładnie W.). Pozwani nie byli zatem przewoźnikiem zleconego przewozu towaru na trasie H. –B., co przyznał sam zlecający transport - P. M. (1). Przewóz może być wszak realizowany odcinkami przez kilku przewoźników. Zatem w dokumencie CMR pozwani (ich pracownicy - kierowcy) musieli wpisać jedynie trasę przewozu, która im została zlecona. Pracownicy pozwanych przyznali, że mają wiedzę o tym, jaki ma charakter dokument T1 i do czego obliguje, jednakże w tym przypadku działali zgodnie z poleceniami pracodawcy, ten zaś działał zgodnie z ustaleniami poczynionymi z podmiotem zlecającym przewóz. Dostarczenie towarów miało nastąpić w wyznaczonym miejscu zgodnie z ustaloną trasą przewozu, a P. M. (1), po przekazaniu mu dokumentów, miał zająć się zakończeniem procedury tranzytowej, która może być zakończona w każdym kraju Unii Europejskiej. Dokument T1 nie kształtował postanowień umownych miedzy pozwanymi a P. M. (1). Umowa zawarta między pozwanymi a P. M. (1) obligowała do przewozu towarów na określonej trasie, zaś na wyraźnie żądanie zlecającego przewóz, formalności związane z zakończeniem procedury tranzytowej miały obciążać zlecającego przewóz. Takie ukształtowanie stosunku umownego nie jest sprzeczne z przepisami prawa. Pozwani dostar­czyli towar w wyznaczone miejsce, oddali dokumenty, przy czym brak adnotacji na liście przewozowym o odebraniu towaru, sam w sobie nie przesądza o zaistnieniu szkody, w sytua­cji, gdy inne dowody (zeznania świadków) potwierdzają wydanie tego towaru zgodnie z umową o przewóz.

Wskazać poza tym należy, że dokumenty związane z transportem najprawdopodob­niej były przerabiane i jak wynika z wiarygodnych zeznań pracowników strony pozwanej, na innym etapie i nie przez nich. Pozwani nie mieli wiedzy ani świadomości, że P. M. (2)­czyk nie dołoży należytej staranności, by zgodnie z obowiązkami na siebie przyjętymi doko­nać zakończenia procedury tranzytu, nawet jej wersji uproszczonej.

Pozwanym, w toku wszczętego w związku z tą m.in. sprawą, postępowania karnego, nie przedstawiono żadnych zarzutów.

Pozwani w istocie nie współpracowali ze spółką (...). Faktury wystawione tej spółce, były wynikiem swego rodzaju podstępnego działania P. M. (1), który dopiero po wykonaniu przewozów przez przedsiębiorstwo pozwanych, oświadczył, że w istocie nie jest zlecającym, a jest jedynie pośrednikiem w nawiązaniu stosunku przewozu – zlecającym przewóz jest zaś spółka (...). Zatem do niej pozwani zwrócili się o wypłatę wynagrodzenia za przewóz.

Kwota umówiona za przejazd odpowiadała trasie H. - W., a nie trasie H. – B., co również świadczy o rzeczywistej treści zobowiązania pozwanych.

W ocenie Sądu, brak jest w okolicznościach sprawy podstaw do przyjęcia, że pozwani uczestniczyli w procederze usuwania towarów spod dozoru celnego, mieli świado­mość lub wiedzieli, że działa zorganizowana grupa przestępcza zajmująca się wprowadza­niem towarów na teren Unii Europejskiej bez uiszczania należnego cła i do tego czerpali z tego zyski.

Przepis art. 415 k.c. normuje podstawową zasadę odpowiedzialności opartej na winie sprawcy szkody. Za szkodę odpowiada osoba, której zawinione zachowanie jest źródłem powstania tej szkody, przy czym zdarzeniem sprawczym w rozumieniu ww. przepisu jest zarówno działanie, jak i zaniechanie, w sytuacji gdy wiąże się z ciążącym na sprawcy obowiązkiem czynnego działania i niewykonania tego obowiązku. Jednocześnie czyn sprawcy pociągający za sobą odpowiedzialność cywilną musi wykazywać pewne cechy niewłaściwo­ści postępowania odnoszące się do strony przedmiotowej, określane mianem bezprawności czynu oraz do strony podmiotowej, określanej pojęciem winy w znaczeniu subiektywnym.

Zgodnie z art. 441 § 2 k.c. jeżeli szkoda była wynikiem działania lub zaniechania kilku osób, ten, kto szkodę naprawił, może żądać od pozostałych zwrotu odpowiedniej części zależnie od okoliczności, a zwłaszcza od winy danej osoby oraz od stopnia, w jakim przyczy­niła się do powstania szkody.

W niniejszym procesie, w związku z brzmieniem art. 6 k.c. oraz 415 k.c., na powo­dzie ciążył obowiązek wykazania bezprawności działania lub zaniechania pozwanych, udowodnienia istnienia i rozmiaru powstałej w ten sposób szkody oraz związku przyczyno­wego między działaniem lub zaniechaniem pozwanych a szkodą.

Z uwagi na poczynione przez Sąd ustalenia faktyczne i ocenę prawną, brak jest podstaw do przyjęcia istnienia przesłanek odpowiedzialności deliktowej pozwanych. W szczególności zgromadzony materiał dowodowy nie dał podstaw do ustalenia bezprawności działania pozwanych, polegającej na naruszeniu przepisów prawa. Nie została też wykazana wina pozwanych, w postaci co najmniej zaniedbania swoich obowiązków, jak również adekwatny związek przyczynowy między zachowaniem pozwanych a doznaną przez stronę powodową szkodą.

Mając na uwadze powyższe, Sąd orzekł jak w sentencji wyroku.

O kosztach procesu Sąd orzekł na podstawie art. 98 k.p.c. Na koszty należne stronie pozwanej od strony powodowej złożyły się koszty zastępstwa procesowego 3600 zł (§ 6 pkt 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu {tekst jedn. - Dz.U. poz. 461 z 2013 r.), oraz opłata skarbowa od pełno­mocnictwa 17 zł.