Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 20 stycznia 2017 r.

Sąd Okręgowy w Częstochowie VII Wydział Karny Odwoławczy w składzie:

Przewodniczący: SSO Danuta Józefowska

Protokolant: st.sekr.sądowy Joanna Stefańczyk

przy udziale Prokuratora Prokuratury Rejonowej w Zawierciu R. K.

po rozpoznaniu w dniu 20 stycznia 2017r.

sprawy A. R. s. T. i A., ur. (...) w S.

oskarżonego z art. 209 § 1 k.k

na skutek apelacji wniesionej przez obrońcę

od wyroku Sądu Rejonowego w Zawierciu

z dnia 12 września 2016 r., sygn. akt II K 912/15

orzeka:

1.  zmienia zaskarżony wyrok w części dotyczącej orzeczenia o karze w ten sposób, że spośród wymierzonych oskarżonemu kar eliminuje karę ograniczenia wolności ustalając, że kara 3 /trzech/ miesięcy pozbawienia wolności wymierzona została na podstawie art. 209§1 k.k.;

2.  uchyla punkt 2 wyroku dotyczący zobowiązania do wykonywania obowiązku alimentacyjnego;

3.  w pozostałej części zaskarżony wyrok utrzymuje w mocy;

4.  zasądza od Skarbu Państwa na rzecz r.pr. T. K. Radcy Prawnego w K., kwotę 516,60 zł (pięćset szesnaście złotych sześćdziesiąt groszy) tytułem wynagrodzenia za obronę z urzędu oskarżonego w postępowaniu odwoławczym, przy czym kwota ta obejmuje również należny podatek VAT;

5.  zwalnia oskarżonego od kosztów sądowych za postępowanie odwoławcze, obciążając nimi Skarb Państwa.

Sygn. akt VII Ka 1010/16

UZASADNIENIE

A. R. został oskarżony o to, że:

w okresie od 7 listopada 2014 r. do dnia 29 marca 2015 r. w P. woj. (...) uporczywie uchylał się od ciążącego na nim obowiązku alimentacyjnego na rzecz pełnoletniej córki D. R. czym naraził ją na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych

tj. o czyn z art. 209 § 1 k.k.

Wyrokiem z dnia 12 września 2016 r., sygn. akt II K 912/15, Sąd Rejonowy w Zawierciu orzekł:

1.  oskarżonego A. R. uznał za winnego popełnienia zarzucanego mu czyny stanowiącego występek z art. 209 § 1 k.k. i na podstawie art. 209 § 1 k.k. w zw. z art. 37b k.k. w zw. z art. 34 § 1 i § 1a k.k. i art. 35 § 1 k.k. wymierzył mu karę 3 miesięcy pozbawienia wolności i jednego roku ograniczenia wolności polegającej na wykonywaniu nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne w wymiarze 40 godzin w stosunku miesięcznym;

2.  na podstawie art. 72 § 1 pkt 3 k.k. w zw. z art. 36 § 2 k.k. zobowiązał oskarżonego do bieżącego wykonywania ciążącego na nim obowiązku łożenia na utrzymanie córki D. R.,

3.  na podstawie art. 624 § 1 k.p.k. zwolnił oskarżonego od obowiązku poniesienia kosztów sądowych w niniejszej sprawie i obciążył nimi Skarb Państwa;

4.  na podstawie art. 22 ³ ustawy z 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych zasądził od Skarbu Państwa na rzecz radcy prawnego T. Ł. kwotę 1.353 zł tytułem udzielonej obrony z urzędu w postępowaniu przygotowawczym i sądowym.

Powyższy wyrok został zaskarżony w całości przez obrońcę oskarżonego, który zarzucił:

• obrazę przepisów prawa materialnego, a to art. 209 § 1 k.k. poprzez jego zastosowanie i uznanie oskarżonego za winnego zarzucanego mu czynu, podczas gdy z prawidłowo ustalonego stanu faktycznego wynika, że nie spełniły się wszystkie przesłanki niezbędne do przypisania oskarżonemu odpowiedzialności za przestępstwo uporczywej niealimentacji;

• rażącą niewspółmierność kary 3 miesięcy pozbawienia wolności, albowiem prawidłowa ocena okoliczności dotyczących jej wymiaru uzasadniała orzeczenie kary nieizolacyjnej.

Podnosząc wskazane zarzuty obrońca wniósł o:

1.  zmianę zaskarżonego orzeczenia i uniewinnienie oskarżonego od zarzucanych mu czynów, ewentualnie o

2.  zmianę zaskarżonego orzeczenia i wymierzenie oskarżonemu wyłącznie kary ograniczenia wolności.

Ponadto obrońca wnosił również o zasądzenie na jego rzecz od Skarbu Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej za obronę oskarżonego udzieloną z urzędu w postępowaniu odwoławczym.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja co do zasady nie zasługiwała na uwzględnienie. Jej wniesienie doprowadziło jednak do zmiany zaskarżonego wyroku w zakresie orzeczenia o karze choć w innym zakresie niż wnosił o to obrońca.

Analiza zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego wskazuje, że Sąd I instancji poczynił na jego podstawie prawidłowe ustalenia faktyczne. Wbrew argumentacji zawartej w apelacji ustalenia te uzasadniały przyjęcie, że A. R. swoim zachowaniem podejmowanym w okresie od 7 listopada 2014 r. do 29 marca 2015 r. zrealizował wszystkie znamiona występku z art. 209 § 1 k.k. Niewątpliwie, na co słusznie zwraca uwagę skarżący, dla przypisania powyższego przestępstwa konieczne jest ustalenie, że zachowanie sprawcy polegało na „uporczywym uchylaniu się” od ciążącego na nim obowiązku opieki przez niełożenie na utrzymanie innej osoby. Nie jest zatem wystarczające, aby zobowiązany do alimentacji nie łożył na utrzymanie uprawnionego, ale koniecznym jest dodatkowe ustalenie, że postępował tak w wyniku złej woli i negatywnego stosunku do ciążącego na nim obowiązku, mając przy tym realną możliwość jego spełnienia (tak m.in. SN w wyr. z 3.07.2003 r., II KK 125/03, OSNwSK 2003/1/1458, Sąd Apel. we W. z 16.03.2016 r., II AKa 7/16, LEX nr 2025526). W ocenie Sądu Okręgowego okoliczności faktyczne wynikające z przeprowadzonych w sprawie dowodów, nie pozostawiają wątpliwości, że A. R. nie przekazywał świadczeń alimentacyjnych na rzecz swojej córki D., mimo posiadania ku temu możliwości, ale również, że postępował tak w wyniku negatywnego nastawienia do ciążącego na nim w tym zakresie obowiązku.

Wbrew argumentom obrońcy, u podstaw zaskarżonego wyroku nie przyjęto całości wyjaśnień złożonych przez oskarżonego. Sąd Rejonowy wskazał wprawdzie, że uznaje ten dowód za wiarygodny, niemniej jednak uściślił również zakres takiej oceny i ostatecznie nie ustalił, co zasugerowano w apelacji, że A. R. nie realizował obowiązku alimentacyjnego z uwagi na brak ku temu możliwości. Sąd Rejonowy przyjął natomiast prawidłowo, że oskarżony w okresie objętym aktem oskarżenia podejmował prace dorywcze, a przy tym nie czynił starań w celu podjęcia stałego zatrudnienia mimo, że było to możliwe. W tym zakresie trafnie zwrócono uwagę w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, że oskarżony nie zarejestrował się jako osoba bezrobotna w Powiatowym Urzędzie Pracy, co pośrednio świadczy o jego nastawieniu do potrzeby ustabilizowania swojej sytuacji życiowej, a w dalszej kolejności o negatywnym nastawieniu do pozyskiwania środków pieniężnych, które powinien przeznaczać na utrzymanie swojej córki. Kwestia ta ma to tyle istotne znaczenie, że jak ustalono w wyniku przeprowadzonego w I instancji postępowania dowodowego Urzędy Pracy w B. i M., w okresie objętym niniejszym postępowaniem, dysponowały ofertami pracy do osób posiadających, tak jak oskarżony, wyuczony zawód mechanika samochodowego. Zatem gdyby A. R. zarejestrował się jako osoba bezrobotna, miałby możliwość skorzystania z nich i podjęcia stałego zatrudnienia. Z uzasadnienia zaskarżonego nie wynika natomiast, co sugeruje skarżący, że Sąd Rejonowy uznał za wiarygodne cytowane w apelacji wyjaśnienia A. R., iż ten podejmował działania w celu znalezienia pracy „tylko nikt nie chciał go zatrudnić”.

Prawidłowości zaskarżonego rozstrzygnięcia nie podważa również podnoszona w apelacji kwestia stanu zdrowia A. R.. W świetle wydanej na użytek niniejszego postępowania opinii sądowo – psychiatrycznej zgodzić należy się ze skarżącym, że A. R. jest osobą uzależnioną od alkoholu, w związku z czym winien zostać poddany leczeniu ambulatoryjnemu. Okoliczności te, w realiach niniejszej sprawy nie rzutują jednak na prawidłowość ustalenia, że oskarżony uporczywie uchylał się od ciążącego na nim obowiązku alimentacyjnego. Przede wszystkim sam nie powoływał się na chorobę alkoholową jako na okoliczność, która miała utrudniać mu odpłatne zarobkowanie. W istocie, co zrozumiałe, A. R. w ogóle nie przyznawał się, że boryka się z tego rodzaju problemami. Po wtóre, leczenie uzależnienia od alkoholu wymaga szczególnego zaangażowania ze strony chorego, który nie tylko winien skorzystać z terapii odwykowej ale przede wszystkim zachowywać abstynencje. Oskarżony, jak wynika z wniosków zawartych w opinii biegłych działań takich jednak również nie podejmuje. W tej sytuacji trudno przyjmować na jego korzyść, że pod wpływem nałogu nie podejmuje starań w celu ustabilizowania swojego trybu życia, znalezienia stałego zatrudnienia, z którego środki winien przeznaczać na łożenie na utrzymanie swojej córki.

Pomijając kwestie związane z niepodejmowaniem przez oskarżonego stałego zarobkowania, należy również podkreślić, iż Sąd Rejonowy ustalił także inne okoliczności świadczące o negatywnym nastawieniu oskarżonego do ciążącego na nim obowiązku łożenia na utrzymanie D. R.. W tym zakresie prawidłowo przyjęto, że nie tylko nie uiszczał on wymagalnych świadczeń alimentacyjnych ale również nie przekazywał na rzecz swojej córki żadnych świadczeń niepieniężnych, w tym chociażby prezentów. Ponadto, co wynika wprost z wiarygodnych zeznań D. R. oskarżony w okresie objętym aktem oskarżenia w żaden sposób nie uczestniczył w jej wychowaniu, nie spotykał się z nią, czy nawet szerzej, w ogóle nie utrzymywał z nią żadnego kontaktu. Niewątpliwie zaś gdyby posiadał pozytywny stosunek do konieczności łożenia na utrzymanie swojego dziecka, nawet przy braku możliwości dokonywania bieżących płatności z tytułu alimentów w wysokości określonej wyrokiem wydanym w postępowaniu cywilnym, podejmowałby inne zachowania (przekazywanie upominków, drobnych kwot pieniężnych czy też przejawienie zainteresowania wychowywaniem córki) co jednak jak ustalił Sąd I instancji nie miało jednak miejsca.

Reasumując, pierwszy z podniesionych przez obrońcę zarzutów nie okazał się zasadny. Wbrew bowiem tezom zawartym w apelacji ani ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd Rejonowy, ani wyniki dokonanej w I instancji oceny dowodów nie uzasadniały przyjęcia, że oskarżony swoim zachowaniem nie zrealizował wszystkich znamion występku z art. 209 § 1 k.k. W istocie analizowany zarzut, wbrew temu jak został określony w apelacji, nie sprowadzał się do naruszenia przepisu prawa materialnego, tylko właśnie do błędu w ustaleniach faktycznych. Choć skarżący nie kwestionował wystąpienia dalszych znamion czynu z art. 209 § 1 k.k. na marginesie należało zaznaczyć, iż Sąd I instancji prawidłowo ustalił również, że zachowanie oskarżonego w zakresie niełożenia na utrzymanie D. R. naraziło ją na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych. Zarówno ze spójnych w tym zakresie zeznań pokrzywdzonej, jak i I. R. i A. R. wynika, iż w okresie objętym aktem oskarżenia pozostawała na wyłącznym utrzymaniu matki, która osiągała wówczas dochody tylko z prac dorywczych. Sytuacja rodziny była zatem trudna. Dodać przy tym wypada, że fakt, iż z uwagi na postawę oskarżonego świadczenia alimentacyjne są przekazywane na rzecz uprawnionej z Funduszu Alimentacyjnego także nie mógł prowadzić do uwolnienia go od odpowiedzialności karnej za czyn z art. 209 § 1 k.k. W orzecznictwie ugruntowane jest bowiem trafne zapatrywanie, że zaspokajanie potrzeb życiowych uprawnionego kosztem znacznego wysiłku osoby współzobowiązanej do alimentacji albo przez inne osoby niezobowiązane, czy też przez instytucje publiczne, nie wyłącza ustawowego znamienia narażania na niemożność zaspokojenia tych potrzeb (tak m.in. wyr. SN z dnia 27.03.1987 r., V KRN 54/87, OSNPG 1987/8/103).

Na uwzględnienie co do zasady nie zasługiwał także drugi z zawartych w apelacji zarzutów, choć jak już wspomniano na wstępie, Sąd Okręgowy z innych przyczyn niż powołane przez obrońcę dokonał zmiany orzeczenia o karze.

Sąd Rejonowy za popełnienie czynu z art. 209 § 1 k.k. wymierzył oskarżonemu tzw. karę mieszaną, orzekając wobec niego na podstawie art. 37b k.k. karę 3 miesięcy pozbawienia wolności oraz karę jednego roku ograniczenia wolności połączoną z obowiązkiem wykonywania nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne. W ocenie Sądu Okręgowego nie było jednak podstaw do wydawania rozstrzygnięcia, gdyż w realiach niniejszej sprawy naruszało ono prawo materialne tj. art. 37b k.k. Przepis ten został wprowadzony do polskiego sytemu prawa karnego materialnego ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, która weszła w życie w dniu 1 lipca 2015 r. Ratio legis tego unormowania było powołanie nowej instytucji tzw. „kary mieszanej”, która w związku z ograniczeniem podstaw do stosowania warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności ma stwarzać możliwość elastycznego doboru sankcji karnej do okoliczności konkretnego przypadku. Analiza treści art. 37b k.k. wskazuje jednak, że ma on zastosowanie tylko do występków za popełnienie których, uwzględniając ich podstawowe zagrożenie wynikające z poszczególnych przepisów, może zostać orzeczona wyłącznie karą pozbawienia wolności. Wynika to wprost z zawartego tam sformułowania „w sprawie o występek zagrożony karą pozbawienia wolności”. Niewątpliwie więc orzeczenie na podstawie powyższego przepisu kary mieszanej nie może nastąpić w sytuacji, gdy już w sankcji określonego przepisu, a więc tak jak w art. 209 § 1 k.k., przewidziano możliwość alternatywnego orzeczenia kary pozbawienia wolności albo kary ograniczenia wolności (por. Kodeks Karny. Komentarz WK 2016 praca zbiorowa pod red. M. Mozgawy, komentarz do art. 37b k.k.). Dokonując wykładni art. 37b k.k. w powyższym kontekście nie można pominąć również treści uzasadnienia projektu ustawy ostatecznie uchwalonej w dniu 20 lutego 2015 r. Poza innymi kwestiami związanymi z wprowadzeniem tej instytucji do kodeksu karnego, wskazano tam bowiem również, że przepis art. 37b k.k. ma w założeniu służyć włączeniu kar wolnościowych do typów czynów zabronionych zagrożonych surowszymi karami pozbawienia wolności tj. od 1 roku do 10 lat oraz od 2 do 12 lat, co ma polegać na orzeczeniu krótkoterminowej kary pozbawienia wolności wraz z karą ograniczenia wolności w wyższym wymiarze, nie przekraczającym lat 2. W związku z powyższym należało zatem uznać, że skoro zagrożenie ustawowe za czyn z art. 209 § 1 k.k. przewiduje możliwość wyboru pomiędzy karami pozbawienia wolności, ograniczenia wolności i grzywny, przepis art. 37b k.k. nie znajdzie w jego wypadku zastosowania. W realiach niniejszej sprawy, nie było zatem podstaw do wymierzenia A. R. zarówno kary pozbawienia wolności, jak i kary ograniczenia wolności, a co za tym idzie orzeczenie Sądu I instancji wymagało zmiany poprzez wyeliminowanie jednej z nich.

Sąd Okręgowy doszedł do przekonania, że karą adekwatną i współmierną do okoliczności przedmiotowych i podmiotowych niniejszej sprawy będzie kara pozbawienia wolności wymierzona oskarżonemu w wymiarze 3 miesięcy. Na niekorzyść oskarżonego w tym zakresie przemawiała, prawidłowo ustalona przez Sąd I instancji jego uprzednia i wielokrotna karalność za czyny z art. 209 § 1 k.k., których dopuszczał się w związku z uporczywym uchylaniem się od ciążącego na nim obowiązku alimentacyjnego na rzecz swoich dzieci, w tym także D. R. (por. wyroki SR w Zawierciu z 8.05.2009 r., VI K 321/09, z 6.07.2011 r., VI K 88/11, z 19.11.2014 r., II K 969/14 – k. 60, 63 – 65). Konsekwencja w popełnianiu tego rodzaju przestępstwa wskazuje na potrzebę wymierzenia oskarżonemu kary izolacyjnej, gdyż jak wynika z jego dotychczasowej linii życiowej orzekane wobec niego kary o charakterze wolnościowym nie doprowadziły do zmian w jego zachowaniu, w tym nie zapobiegły ponownemu popełnieniu przez niego czynu zabronionego. Jako okoliczność łagodzącą należało przyjąć, tak jak uczynił to Sąd Rejonowy, czas w którym oskarżony dopuścił się czynu z art. 209 § 1 k.k., który przekraczając okres 3 miesięcy realizował wprawdzie znamię uporczywości, ale z drugiej strony nie był również szczególnie długi.

W świetle powyższych okoliczności nieuzasadnione okazały się argumenty obrońcy wskazujące na potrzebę orzeczenia wobec A. R. kary o charakterze wolnościowym, gdyż w jego ocenie kara pozbawienia wolności cechuje się w tym przypadku rażącą niewspółmiernością. Prezentowaną w apelacji tezę ma uzasadniać wzgląd na umożliwienie oskarżonemu jak najszybszego podjęcia pracy zarobkowej, tak aby mógł zacząć realizować ciążący na nim obowiązek alimentacyjny. Twierdzenia te nie są jednak przekonujące zważywszy na dotychczasowy stosunek jaki oskarżony prezentował w zakresie wykonywania pracy i łożenia na utrzymanie córki. Nadto, wskazana wyżej jego uprzednia karalność na obecnym etapie wyklucza możliwość przyjęcia w niniejszej sprawie pozytywnej prognozy kryminologicznej, zwłaszcza, że w przeszłości za czyn z art. 209 § 1 k.k. orzekano już wobec oskarżonego kary o charakterze wolnościowym. Reasumując cele zapobiegawcze i wychowawcze, ale również i represyjne kary sprzeciwiały się wydaniu orzeczenia postulowanego w niniejszej sprawie przez obrońcę.

Mając na uwadze powyższe, Sąd Okręgowy na podstawie art. 437 § 1 k.p.k. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że z orzeczenia o karze wyeliminował rozstrzygnięcie o wymierzeniu oskarżonemu kary ograniczenia wolności, przyjmując przy tym, że kara 3 miesięcy pozbawienia wolności wymierzona została na podstawie art. 209 § 1 k.k. Konsekwencją powyższego było uchylenie punktu 2 zaskarżonego wyroku, w którym Sąd Rejonowy na podstawie art. 72 § 1 pkt 3 k.k. w zw. z art. 36 § 2 k.k. zobowiązał oskarżonego do bieżącego wykonywania ciążącego na nim obowiązku łożenia na utrzymanie córki D. R.. Orzeczenie to było bowiem powiązane z wymierzoną karą ograniczenia wolności, przy której Sąd ma możliwość nałożenia na sprawcę jednego z obowiązków probacyjnych określony w art. 72 § 1 pkt 2 – 7a k.k. Obowiązków tego rodzaju nie można jednak orzekać w razie wymierzenia kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania, a zatem kary która została ostatecznie orzeczona po przeprowadzeniu postępowania odwoławczego w niniejszej sprawie.

Poza wskazanymi modyfikacjami zaskarżony wyrok, jako prawidłowy należało utrzymać w mocy.

Na podstawie art. 22 ³ ust. 1 ustawy z 6.07.1982 r. o radcach prawnych oraz § 4 ust. 3 i § 17 ust. 2 pkt 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 3.10.2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu prze radcę prawnego z urzędu Sąd Okręgowy zasądził od Skarbu Państwa na rzecz radcy prawnego T. Ł. kwotę 516,60 zł tytułem kosztów nieopłaconej pomocy prawnej za obronę oskarżonego udzieloną z urzędu w postępowaniu odwoławczym, która obejmuje również należny podatek VAT.

Uwzględniając sytuację majątkową oskarżonego, ciążący na nim obowiązek alimentacyjny oraz izolacyjny charakter wymierzonej mu kary, Sąd Okręgowy na podstawie art. 624 § 1 k.p.k. w zw. z art. 634 k.p.k. i art. 17 ust. 1 ustawy z 23.06.1973 r. o opłatach w sprawach karnych zwolnił go od ponoszenia kosztów sądowych za postępowanie odwoławcze, którymi obciążył Skarb Państwa.