Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 21 marca 2017 roku

Sąd Okręgowy w Elblągu Wydział I Cywilny

w składzie następującym:

Przewodniczący: SSO Dorota Zientara

Protokolant: sekr. sądowy Joanna Michaliszyn

po rozpoznaniu w dniu 16 marca 2017 r. w Elblągu

na rozprawie

sprawy z powództwa B. D.

przeciwko J. D. (1)

o ochronę dóbr osobistych

1. zobowiązuje pozwanego J. D. (1) do złożenia oświadczenia woli o następującej treści: „wyrażam zgodę na ekshumację zwłok J. D. (2), zmarłego w dniu 10 czerwca 2006 r., pochowanego na cmentarzu parafialnym w D., a następnie pochowanie na Cmentarzu R. - Katolickim w R. - K. ”;

2. zasądza od pozwanego J. D. (1) na rzecz powódki B. D. kwotę 640 zł (sześćset czterdzieści złotych) tytułem zwrotu kosztów procesu.

Sygn. akt I C 423/16

UZASADNIENIE

Powódka B. D. domagała się wydania zezwolenia na ekshumację zwłok syna J. D. (2), zmarłego w W. w dniu 10 czerwca 2006 r., celem przewiezienia i pochowania na cmentarzu w R. - K..

W uzasadnieniu żądania wskazała, że J. D. (2) był synem jej i pozwanego J. D. (1). Z uwagi na sytuację życiową zamierza się przeprowadzić do R. - K., jest jedyną osobą opiekującą się grobem zmarłego. Pozwany w 2015 r. wyraził zgodę na ekshumację syna, zmienił jednak zdanie i obecnie nie wyraża na to zgody.

Pozwany J. D. (1) wniósł o oddalenie powództwa. Argumentował, że zmarły był jego jedynym synem, nie wyraża zgody na przeniesienie ciała, ponieważ opiekował się grobem i nadal chce nim się opiekować. Podkreślił, że w wypadku przeniesienia szczątków do R. - K. zostanie pozbawiony możliwości odwiedzania syna na cmentarzu.

Pierwotnie sprawa została rozpoznana przez Sąd Rejonowy w Działdowie w postępowaniu nieprocesowym. Postanowieniem z dnia 16 czerwca 2016 r. Sąd ten oddalił wniosek B. D.. Na skutek jej apelacji, postanowieniem z dnia 20 października 2016 r. Sąd Okręgowy w Elblągu zmienił tryb postępowania z nieprocesowego na procesowy, a następnie wyrokiem z dnia 20 października 2016 r. uchylił zaskarżone postanowienie, zniósł postępowanie z powodu nieważności i przekazał sprawę według właściwości Sądowi Okręgowemu w Elblągu do rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej.

W uzasadnieniu tego orzeczenia wskazano, że prawo do pochowania zwłok osoby zmarłej (art. 10 ust. 1 ustawy z 1959r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych) wraz z prawem do ekshumacji (art. 15 ust. 1 pkt 1 ustawy z 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych) oraz prawo do kultywowania pamięci o niej stanowi dobro osobiste, zwane prawem do grobu, chronione przepisami art. 23 i 24 k.c. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 2015r., sygn. akt V CSK 201/15, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1994r., III CZP 155/94, OSNC 1995, Nr 3, poz. 52, wyroki tego Sądu z dnia 31 marca 1980r., II CR 88/80; z dnia 14 października 2011r., III CSK 340/10, niepublikowane). Uprawnienia te mogą przysługiwać więcej niż jednej osobie (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 września 1978r., III CZP 56/78, OSNCP 1979, Nr 4, poz. 68; wyroki: z dnia 7 maja 2009r., IV CSK 513/08; z dnia 3 grudnia 2010r., I CSK 66/10 i z dnia 8 maja 2015r., III CSK 305/14, niepublikowane). Prawo do pochowania zwłok osoby zmarłej w określonym miejscu osoby bliskie, wymienione w art. 10 ust. 1 zdanie pierwsze w/w ustawy, mogą realizować przy uwzględnieniu wskazanej w nim kolejności. Wola zmarłego powinna być decydująca w tym sensie, że prowadzi do ochrony osoby, która ją realizuje. Jeżeli zmarły nie wyraził woli dotyczącej miejsca pochowania, to osoby uprawnione powinny podjąć zgodną decyzję, a w razie rozbieżności stanowisk, zwrócić się do sądu. Spór pomiędzy uprawnionymi do ekshumacji powinien być rozpoznany w drodze postępowania sądowego przed sądem powszechnym (wyrok WSA w Warszawie z dnia 05.08.2010r. VII SA/Wa 1423/09, LEX nr 737944). W myśl art. 17 § 1 pkt 1 k.p.c. do rozpoznania sprawy właściwy jest sąd okręgowy. Sprawę rozpoznał Sąd Rejonowy, który do jej rozpoznania właściwy nie był.

Zgodnie z art. 379 pkt 6 k.p.c. nieważność postępowania zachodzi jeżeli sąd rejonowy orzekł w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy bez względu na wartość przedmiotu sporu. W takiej sytuacji sąd drugiej instancji uchyla zaskarżony wyrok, znosi postępowanie w zakresie dotkniętym nieważnością i przekazuje sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania (art. 386 § 2 k.p.c.).

Sąd ustalił następujący stan faktyczny:

W latach 1976 – 1983 B. D. i J. D. (1) pozostawali w związku małżeńskim, z którego urodziło się jedno dziecko – syn J. D. (2). Pożycie małżonków nie układało się dobrze. Jeszcze w trakcie trwania związku małżeńskiego powódka wystąpiła o zasądzenie alimentów na rzecz syna. Pomiędzy małżonkami dochodziło do awantur, połączonych z przemocą ze strony pozwanego. Po rozwodzie pozwany związał się z inną kobietą, z synem utrzymywał kontakty sporadyczne. Od 1986 r. powódka jest osobą niepełnosprawną, porusza się na wózku.

J. D. (2) zawsze mieszkał z matką, opiekował się nią. Zmarł w dniu 10 czerwca 2006 r. Został pochowany w D. na cmentarzu parafialnym. Grobem opiekuje się matka i ciotka zmarłego. O śmierci syna J. D. (1) dowiedział się ok. 3 lat później; odwiedza grób syna.

Powódka nie jest w stanie sama funkcjonować, potrzebuje całodobowej opieki, którą zapewnia jej w tej chwili siostra J. K. (1). Obie mają po 67 lat, mieszkają razem. W R. - K. mieszka ich najmłodszy brat z rodziną. Zadeklarował możliwość sprawowania opieki nad obiema siostrami do śmierci, wyraził wolę opiekowania się ich grobami. Na Cmentarzu Rzymsko - Katolickim w R. - K. powódka wykupiła dla siebie miejsce pochówku, uzyskała także zgodę na pochowanie na tym cmentarzu syna J. D. (2). K. D. wraz z rodziną chcą się opiekować także jego grobem.

W dniu 22 sierpnia 2015 r. pozwany wyraził zgodę na ekshumację syna. Ekshumacja miała zostać przeprowadzona w dniu 16 listopada 2015 r. Pozwany zmienił zdanie i odmówił zgody na przeniesienie szczątków syna.

/dowód: odpis skrócony aktu małżeństwa k. 3, odpis skrócony aktu zgonu k. 4, oświadczenie k. 5, zaświadczenie k. 6, wniosek do (...) w D. k. 7, zeznania świadków K. K. k. 57 v – 58, J. K. (1) k. 58 – 58 v, P. K. k. 58v, elektroniczny zapis przebiegu rozprawy k. 60/

Sąd zważył, co następuje:

Powództwo zasługiwało na uwzględnienie.

Nie budzi wątpliwości, że prawo do decydowania o miejscu pochówku najbliższych jest dobrem osobistym chronionym przepisami art. 23 i 24 k.c., a o takich prawach orzeka sąd powszechny (np.: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 2015 r., V CSK 201/15). Analogicznie traktować należy prawo do ekshumacji (art. 15 ust. 1 pkt 1 ustawy z 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych) oraz prawo do kultywowania pamięci o osobie zmarłej.

Prawo osobiste polegające na decydowaniu o zmianie miejsca spoczywania zwłok jest prawem wspólnym wszystkich żyjących członków najbliższej rodziny zmarłego. Z istoty tej wspólności wynika, że do zmiany miejsca pochówku wymagana jest zgoda wszystkich uprawnionych. W wypadku sporu między osobami, którym przysługuje prawo ekshumacji, osoba uprawniona do niej, może zatem skutecznie domagać się zobowiązania innej osoby uprawnionej do złożenia stosownego oświadczenia woli (np.; wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w W. z dnia 16 listopada 2009 r., VII SA/Wa 1201/09, LEX nr 551939, Sąd Najwyższy w wyroku z 25 kwietnia 1966r., II CR 106/66, LEX 5977). Mając na uwadze powyższe, pomimo, że powódka wskazała, że oczekuje „zgody na ekshumację” jej roszczenie należało potraktować jako żądanie zobowiązania pozwanego do złożenia oświadczenia woli w ramach postępowania o ochronę dóbr osobistych. Rzeczą Sądu w tym postępowaniu była zatem ocena, czy pozwany dopuścił się naruszenia dóbr osobistych powódki odmawiając udzielenia zgody na ekshumację i zmianę miejsca spoczynku wspólnego syna stron.

Z przepisu art. 24 kc wynikają dwie przesłanki ochrony dóbr osobistych: naruszenie dobra osobistego i bezprawność tego naruszenia. O naruszeniu dobra osobistego można mówić tylko wówczas, gdy działanie drugiej strony było bezprawne, a mianowicie sprzeczne z normami prawnymi lub zasadami współżycia społecznego. Rozpoznając sprawę sąd winien ustalić pierwszej kolejności, czy doszło do naruszenia dobra osobistego, a następnie czy działanie pozwanego było bezprawne.

Zgodnie art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 31.01.1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. 2015, poz. 2126) prawo pochowania zwłok ludzkich ma najbliższa pozostała rodzina osoby zmarłej, a mianowicie:

1) pozostały małżonek;

2) krewni zstępni;

3) krewni wstępni;

4) krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa;

5) powinowaci w linii prostej do 1 stopnia.

Zgodnie z art. 15 ust. 1 tej samej ustawy, ekshumacja zwłok i szczątków może być dokonana:

1) na umotywowaną prośbę osób uprawnionych do pochowania zwłok za zezwoleniem właściwego inspektora sanitarnego;

2) na zarządzenie prokuratora lub sądu;

3) na podstawie decyzji właściwego inspektora sanitarnego w razie zajęcia terenu cmentarza na inny cel.

Nie ulega wątpliwości, że w warunkach niniejszej sprawy zarówno powódka jak i pozwany są osobami uprawnionymi do decydowaniu o ekshumacji i miejscu ponownego pochówku syna J. D. (2).

Zasady kultu, szacunek dla osób zmarłych sprzeciwiają się ekshumacji zwłok ludzkich, o ile nie przemawiają za tym ważne względy społeczne lub osobiste, osób uprawnionych do podjęcia takich decyzji. Prawo osobiste jednostki do oddawania kultu zmarłemu musi być postrzegane przez pryzmat ochrony pomięci tej osoby i prawa do kultywowania pamięci innych osób uprawnionych (tak Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 13 stycznia 2016 r., I ACa 793/15, LEX nr 1992997).

W ocenie Sądu, argumentacja przedstawiona przez powódkę przekonuje, że jej żądanie jest zasadne. Zauważyć należy, że z okoliczności ujawnionych w toku postępowania wynika, że była ona dużo silniej związana ze zmarłym synem niż pozwany. To z powódką zmarły spędził w zasadzie całe życie, opiekując się nią z powodu niepełnosprawności. Nie jest wiarygodne, że pozwany nie utrzymywał kontaktów z synem tylko dlatego, że powódka wraz z matką pozbawiały go takiej możliwości. Stanowisku takiemu przeczą zeznania świadków K. K., J. K. (2) i P. K..

Dowodów na potwierdzenie swego stanowiska pozwany nie przedstawił.

Stanowisku pozwanego przeczą zresztą zeznania jego samego. Twierdził on bowiem, że bliskie kontakty z synem nawiązał po uzyskaniu przez syna pełnoletności. Nie sposób mówić o bliskich kontaktach w sytuacji, gdy pozwany o zgonie syna dowiaduje się trzy lata później i to przypadkiem, będąc na cmentarzu. Oczywistym jest, że gdyby z synem spotykał się – jak twierdzi dwa razy w miesiącu - to tracąc tak częsty kontakt, próbowałby ustalić tego przyczynę. Z zeznań świadka K. K. wynika, że J. D. (2) skarżył mu się na brak kontaktów z ojcem, świadek starał się jemu zastąpić tego ojca zabierając go z własnymi dziećmi na wyjazdy wakacyjne.

Powódka wskazała, że nosi się z zamiarem zmiany miejsca zamieszkania z uwagi na brak samodzielności i konieczność korzystania z opieki osób drugich. Przeprowadzkę uzależnia jednak od możliwości ekshumowania i przeniesienia szczątków syna na cmentarz położony w R. - K..

Zamiar zmiany miejsca zamieszkania w wypadku powódki nie jest fanaberią. Powódka jest osobą niepełnosprawną, poruszającą się na wózku inwalidzkim. Nie jest w stanie funkcjonować samodzielnie. Wprawdzie ma w tej chwili zapewnioną opiekę siostry, jednakże trudno uznać, iż jest to stan trwały i w przyszłości opieka ta będzie nadal wystarczająca.

Po pierwsze obie siostry mają obecnie po 67 lat. Z biegiem czasu potrzeby opiekuńcze powódki mogą rosnąć, zaś możliwości - sprawnej obecnie siostry - maleć. W R. - K. mieszka natomiast brat powódki wraz z rodziną – żoną i dwójką dorosłych dzieci. Wszyscy deklarują wolę opieki nad powódką i jej siostrą, Uwzględniając wiek K. K. (57 lat) i przywołane deklaracje, uznać należy, że wola zmiany miejsca zamieszkania wyrażona przez powódkę jest usprawiedliwiona faktyczną potrzebą wsparcia i realną szansą uzyskiwania go w przyszłości.

Oczywistym jest nadto, że aktualny stan zdrowia powódki, który nie rokuje możliwości poprawy (powódka nie chodzi od 30 lat), pozbawi ją możliwości odwiedzania grobu syna w wypadku, gdy zmieni miejsce zamieszkania, a syn pozostanie na cmentarzu w D.. Zauważyć należy dalej, że powódka wykazała, że wykupiła już miejsca pochówku dla siebie siostry i syna na cmentarzu w R. - K.. Na cmentarzu tym spoczywa już jej matka - babcia J. D. (2). Z okoliczności tych wynika, że wskazany cmentarz najprawdopodobniej będzie w przyszłości miejscem spoczynku wszystkich osób najbliższych powódce. Z okoliczności tej wnosić należy nadto, że także po śmierci powódki grób jej syna otoczony będzie należytą opieką. W przypadku, gdyby nie doszło do zmiany miejsca pochówku, przy założeniu, że powódka wcześniej czy później i tak będzie musiała wyprowadzić się z D., po śmierci pozwanego nie będzie już żadnych osób, mogących sprawować opiekę nad grobem J. D. (2).

Pozwany twierdzi, że nie godzi się na ekshumację, ponieważ zasadą jest, że nie zmienia się miejsca spoczynku. Ponadto przeniesienie szczątków syna do R. - K. pozbawi go możliwość kultywowania pomięci syna, odwiedzania jego grobu.

Odnośnie pierwszego z argumentów zauważyć należy, że zasada niezmienności miejsca spoczynku została uwzględniona w art. 15 ust. 1 pkt 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych. Ustawodawca dopuścił jednak możliwość takiej zmiany w umotywowanych przypadkach. Argumenty przytoczone przez powódkę w postaci konieczności zmiany miejsca zamieszkania i jej związków emocjonalnych z synem, niewątpliwie silniejszych niż w przypadku pozwanego wskazują, że w niniejszej sprawie zachodzi taki właśnie umotywowany przypadek.

Nie sposób nadto zgodzić się z drugim podniesionym przez pozwanego argumentem. Przeniesienie szczątków syna na (...) niewątpliwie utrudni jemu odwiedzanie grobu, jednakże nie uniemożliwi. Pozwany jest osobą sprawną fizycznie, z D. do R. - K. jest ok 400 km, odległość tę przynajmniej przez najbliższe lata pozwany będzie mógł przebyć bez większych problemów, jeśli nie samochodem, to koleją (czas podróży w jedną stronę 4,5 godziny).

Mając na uwadze powyższe, w ocenie Sądu, pozwany naruszył dobra osobiste powódki odmawiając zgody na ekshumację i pochowanie szczątków syna na Cmentarzu Rzymsko - Katolickim w R. - K.. Jak wskazano wyżej, zarówno powódka, jak i pozwany należą do kręgu osób, którym przysługuje prawo do pochowania zwłok wraz z prawem do ekshumacji oraz pamięci o zmarłych. Postępowanie pozwanego sprzeciwiającego się ekshumacji należy ocenić jako działanie bezprawne. Z art. 24§1 kc wynika domniemanie bezprawności naruszenia dobra osobistego, które podlega obaleniu poprzez wykazanie uprawnienia do określonego działania. Pozwany nie przedstawił argumentów dostatecznie uzasadniających jego stanowisko. Żądaniu powódki nie sprzeciwiają się zasady współżycia społecznego, a w szczególności zasada niezakłócania miejsc spoczynku zmarłych.

W konsekwencji należało rozstrzygnąć jak w pkt 1 wyroku, tj. zobowiązać pozwanego J. D. (1) do złożenia oświadczenia woli o treści: „wyrażam zgodę na ekshumację zwłok J. D. (2), zmarłego w dniu 10 czerwca 2006 r., pochowanego na cmentarzu parafialnym w D., a następnie pochowanie na Cmentarzu Rzymsko - Katolickim w R. - K. ”.

Na skutek uwzględnienia powództwa, na podstawie art. 98 § 1 w zw. z art. 109 § 1 kpc rozstrzygnięto o kosztach procesu, zasądzając z tego tytułu od pozwanego na rzecz powódki kwotę 640 zł, na którą składają się opłaty od pozwu i apelacji.